Жалпы тепе-теңдік теориясы

               Экономиканың өзін-өзі реттеуі тепе-теңдікпен тікелей байланысты болады. Экономикалық агенттердің біреуіде өзінің қарамығындағы құралдың көмегімен экономикалық тепе-теңдіктің болмысын өзгертуге ынталы болмайтын жағдай тепе-теңдік жағдайы деп аталады. Итальян экономисі В.Парето (1848—1923 жылдары) оптималдықтың принципін ашқан: жекелеген адамдардың жақсы өмір қал-жағдайға тырысуының нәтижесі, қоғамның басқа мүшелерінің хал-жағдайын төмендетпесе,онда Бұл барынша жақсы тұрмыс халға, немесе, жалпы жақсы өмірге жетудің шарты болып табылады. Автордың тұжырымдауы бойынша осы принцип орындалу үшін шектелмеген бәсеке болу керек. Классикалық нарық жағдайындағы жалпы экономикалық тепе-теңдіктің теориялық тұңғыш үлгісін Швейцария экономисі Л.Вальрас (1834—1910 жылдары) жасаған. Осы үлгі форма жағынан макроэкономикалық болса да, мазмұны жағынан тауарлардың жеке өндірушілері мен тұтынушыларының нарықтағы әрекеттерін сипаттайтын микроэкономикалық көрсеткіштерге негізделген үлгі болып табылады. Вальрастың үлгісі жекелеген әр тауардың сұранысы мен ұсынысының теңдігін жүзеге асыратын тепе-теңдік бағаларды қолдануға негізделеді.                                                                        

                Экономикалық әдебиетте тепе-теңдік жеке, жалпы, нақты деп бөлінеді. Жеке тепе-теңдік — бұл тауарлардың индивидуалдық нарығында қалыптасатын тепе-теңдік. Жалпы тепе-теңдік — бұл еркін бәсеке заңының негізінде барлық нарықтық процестер құрған, біртұтас өзара байланысты жүйе болып табылатын тепе-теңдік. Нақты макроэкономикалық тепе-теңдік — нарықтың жетілмеген бәсеке жағдайында және нарыққа сыртқы факторлар әсер ететін ситуацияда қалыптасқан тепе-теңдік.

 

 

Жалпы тепе-теңдік теориясы

Калашников көпесінің тауарына деген сұраныс жеткіліксіз болғандықтан сауда болған жоқ. Сол сияқты тауарға  деген сұраныс болмаса халықаралық  сауда болмайды. Сондықтан да әр халықаралық сауданың стандарттық  моделінің ары қарай дамуы  сыртқа және ішкі нарықта сұраныс  пен ұсыныстың жалпыламаның соңғы  жалымен және жиынтық сұраныс  пен жиынтық ұсыныс шегіндегі  халықаралық сауданың нақты параметрлерін  анықтаумен жүріп кетті.

 

 

Өзара келісті сұраныстың ерекшеліктері

Дж. Миллем сөзбелі сүреттеген өзара  келісімді, экономиканың неоклассикалық мектебінің ұсынушысы ағылшын экономисі  Альфред Маршалмен және XX ғасыр  кезіндегі маржиналистерінің ұсынушысы  Френсис Эджуортпен жарыққа шығарылды. Солмезеттен бастап ол халықаралық  экономикаға қолданылмалы дамуын еңгізді, және дәл уақытта халықаралық  сауданы дәлелдейтін ең басты  теория болып табылады. Бұған ең үлкен үлесті ағылшын экономисі  Джеймс Мид салды. Ол әлемдік саудадағы  капиталдың қозғалысын зерттеу үшін 1997ж. Нобельдік сыйлығын Бертил Олимен бөлісті.

 

Өзара келісімді сұраныс (reciprocal demand) – сұраныс пен ұсынысты синтездейтін және мемлекеттің экпортқа басқа тауардың әртүрлі санын сатуға ынталандыру үшін импорттық тауардың қандай саны керек екенін көрсететін көрсеткіш.

Өзара келісімді сұраныс қисықтары (offer curves) – сауда нәтижесінде  пайда болған экспорттық және импорттық  жұптың арасындағы қатынасты немесе әртүрлі салыстырмалы бағалары кезінде  импорттауға және экспорттауға зауқымының болуы. Өзара келісімді сұраныс  қисықтарының графикалық илюстрациясы үшін 4.5 сүретін қарастырайық. Сол  бағанда орналасқан графиктер, халықаралық  сауданың стандартты моделін қарастырғаннан танымалы. Оң бағанда орналасқан графиктер экспор пен импортты арасындағы байланысты орналастырады.

 Жоғарыда көрсеткендей, халықаралық  сауданың көлемі, тауардың ішкі  өндіріс мен оны тұтыну айырмашлықтар  бар. Өндіріс тұтынудан жоғары  болған жағдайда,мемлекет экспорттайды, кем болғанда – импорттайды.  Сәйкесінше, 1 және 2  тауарларының  өндіріс көлемі (ұсыныс)  –Q1 және Q2 ,ал D1 және D2 – 1 және 2 тауарларын  тұтыну (сұраныс), онда

 

(Q1 – D1) – 1 тауарының экспорты,

(D2 – Q2) – 2 тауарының импорты.

 

Халықаралық сауда теориясы салыстырмалы баға теориясын қолданатындықтан, жалпы  тепе-теңдік шарты байынша 2 тауарының  иморты оның қатысты салыстырмалы бағасына көбейтілген 1 тауарының экспортына тең болуы керек, яғни

 

D2 – Q2  = (Q1 – D1 )* P1 / P2                   (4.5)

 

Стандартты моделдегідей, I мемлекеті  саудасыздық жағдайында А нүктесіне  сәйкес келетін деңгейде өндіреді және тұтынады, сауданы бастағаннан кейін  оның тұтынуы Е нүктесіне жылжиды. Е нүктесіндегі тұтыну деңгейіне  шығу үшін, I мемлекеті 1 тауарның 60 бірлігін II мемлекетіне сатады және одан 2 тауарының 60 бірлігін сатып алады, бұл жағдайда салыстырмалы баға Р1/Р2=1. I мемлекетінің экспорт пен импорт көлемдерінің арасындағы өзарабайланысты бөлек  жеке графикке орнын ауыстырсақ, нәтижесінде  оң жақтағы бағамда I мемлекеімен  тіленетін 2 (60 бірлік) тауарының импорт көлемін қамтамасыз ету үшін сол  мемлекеттің 1 (60 бірлік) тауарының тіленетін  экспортының көлемі Е нүктесі  пайда болады. Е нүктесі берілген салыстырмалы баға бойынша (Р1-Р2) I мемлекет II мемлекетіне (Q1 - D1) 2 тауарының импортына (D2-Q2) айырбас ретінде 1 тауарын экспорттауды ұсынатындығын көрсететін өзара  келісімді нүктесі болып табылады.

Егер салыстырмалы баға өзге болса, онда импорт пен экспорт көлемі өзге болады. Берілген жағдайда салыстырмалы бағаның ½ дейін құлауы, I мемлекеті  Н нүктесінде 1 тауарының 40 бірлігін экспорттай отырып 2 тауарының 20 бірлігін ғана тұтына алады. ¼ салыстырмалы бағасында эспорт та, импорт та болмайды. Бұл жолмен әртүрлі салыстырмалы бағалары кезінде бірнеше өзара келісімді сұраныс нүктелерін таба отырып, I мемлекеті үшін өзара келісімді сұраныс қисығын тұрғызуға болады.

II мемлекеті үшін өзара келісімді  сұраныс қисығын аналогикалық  әдіспен, тек-қана көлденеңінен  орналасқан осьте 1 тауарының  импортында (D1' – Q1') II мемлекетінің  сұранысы, ал тігінен орналасқан  осьте – оның 2 тауары үшін (Q2' – D2') экспорттау талғамы орналасқан  айырмашылығында тұрғызуға болады. Бұрыңғысынша, Е нүктесіндегі тұтыну  деңгейіне шығу үшін, II мемлекеті  2 тауарның 60 бірлігін I мемлекетіне  сатады және одан 1 тауарының 60 бірлігін сатып алады, бұл жағдайда  салыстырмалы баға Р2'/Р1=1. Нәтижесінде  графиктің оң жық бағамындада  II мемлекетімен тіленетін 1 (60 бірлік) тауарының импортының көлемін  қамтамасыз ету үшін сол мемлекеттің  2 (60 бірлік) тауарының тіленетін  экспортының көлемі Е' нүктесі  пайда болады. Е' нүктесі берілген  салыстырмалы баға бойынша (Р2-Р1) II мемлекет I мемлекетіне (Q1 - D1) 2 тауарының  экспортына (D2-Q2) айырбас ретінде  1 тауарын импортауды ұсынатындығын  көрсететін өзара келісімді нүктесі  болып табылады.

Р=2 салыстырмалы бағасының жоғарылауы жағдайында, II мемлекеті Н' нүктесінде 2 тауарының 40 бірлігін экспорттай отырып 1 тауарының 20 бірлігін ғана тұтына алады. Р=4 салыстырмалы бағасында эспорт та, импорт та болмайды. Бұл жолмен әртүрлі салыстырмалы бағалары кезінде бірнеше өзара келісімді сұраныс нүктелерін таба отырып, II мемлекеті үшін өзара келісімді сұраныс қисығын тұрғызуға болады.

I мемлекеті үшін өзара келісімді  сұраныс қисығы көлденеңінен  орналасқан осьінің бағытына  қарай майыстырылған. Бұл I мемлекеті  1 тауарын өндіруде салыстырмалы  артықшылықтарға ие болатындығын  көрсетеді. II мемлекет үшін өзара  келісімді сұраныс қисығы тігінен  орналасқан осьтің бағытына қарай  майыстырылған. Бұл, өз кезегінде, II мемлекеті 2 тауарын өндіруде  салыстырмалы артықшылықтарға ие  болатынын көрсетеді. I мемлекетін 1 тауарының көп экспорттауға итермелеу  үшін, оның салыстырмалы бағасы  өсу керек. II мемлекетін 2 тауарының  көбірек санын экспорттауға қызығушылық  тудыру үшін, оның да салыстырмалы  бағасы өсу керек.

 

Халықаралық тепе-теңдік

Жалпы тепе-теңдікті қамтамасыз ету  үшін I мемлекетінің 1 тауарының экспорты II мемлекетінің 1 тауарының импортына  тең болуы керек және I мемлекетінің 2 тауарының экспорты II мемлекетінің 2 тауарының импортына тең болуы  керек, яғни

 

Q1–D1=D1'–Q1'

D2–Q2=Q2'–D2'                      (4.6)

 

Бір графикте көрсетілген I және II мемлекеттерінің  өзара келісімді сұраныс қисықтары  халықаралық сауданың барлық мүмкін болатын параметрлерін анықтайды. ОЕ сызығының еңкею бұрышы олар арасындағы сауданың жүзеге асырылатын салыстырмалы бағаны құрайды, ОG – I мемлекетімен экспортталған  және II мемлекетімен импортталған 1 тауарының  нақты саны, ОG' – I мемлекетімен импорттаған  және II мемлекетімен экспортталған 2 тауарының  нақты саны. Е=Е' нүктесі 1 тауарының  белгілі-бір саны 1 таарының белгілі-бір  санына айырбасталатын нақты салыстырмалы бағаны анықтайды. Нәтижесінде халықаралық  деңгейдегі тепе-теңдік жағдайы пайда  болады.

 

 Жалпы/ халықаралық тепе-теңдік (general/international eguilibrium) – халықаралық және ішкі саудадағы тауарға деген сұраныс пен ұсыныстың біркелкі теңесуі.(ішкі және әлемдік саудада)

Кез келген салыстырмалы баға кезінде (P=4, P=2, P=1/4 немесе P=1/4) I мемлекеті мен II мемлекттері экспорттағысы немесе импорттағысы келетін 1 және 2 тауарларының саны  бірдей болмайды. Сұраныс ұсыныстан  жоғары болады немесе, керісінше ұсыныс сұраныстан жоғары болады. Бұл мемлекеттерді  өзара келісімді талаптарын есепке алуға  және тепе-теңдік нүктесіне  жылжуға күштейді. Біздің мысалда 1-ге тең салыстырмалы баға бойынша I мемлекетімен 1 тауарының 60 бірлігінің экспорты және II мемлекетінің тура осындай санының  импорты нарықта тепе-теңдікті қамтамасыз етеді. ½ салыстырмалы бағасы кезінде,I мемлекет экспорттауға 1 тауардың тек 40 бірлігін ғана ұсына алады, бұл, II мемлекеттің сатып алғысы келетінінен  аз болып келеді. Шектеулі ұсыныс және шегінен тыс болып келетін  сұраныс салыстырмалы бағаны 1-ге тең  болатын тепе-теңдік жағдайына дейін  өсуге күштейді. Жалпы тепе-теңдік моделінің көмегімен табылған сауда  параметрлері бізбен халықаралық саданың  стандарттық моделімен анықталған параметрлерне толық сәйкес келеді.

Сонымен, халықаралық сауданың стандарттық  моделі халықаралық саудадағы жалпы  тепе-теңдік моделі болып табылады және мемлекет ішіндегі тауарға деген  сұраныс пен ұсынысты шет елдегі тауарға деген сұраныс пен  ұсынысты байланыстырады. Ол мемлекетті экспортқа басқа тауардың көптеген өзге де санын сатуға ынталандыру  үшін, мемлекетке импортталатын тауардың қандай саны қажет екенін көрсететін өзара келісімді сұраныс тұсінігіне негізделген. Модель халықаралық саудның  барлық негігі параметрлерін зерттеуге  және онымен байланысты ұлттық экономика  параметрлерін зерттеуге мүмкіндік  береді. Ол тұтынушылардың өндіріс (ұсыныс) және талғам (сұраныс) шарттарын және әр мемлекеттің салыстырмалы артықшылықтары сияқты саудасыздық жағдайындағы салыстырмалы тауарлық бағаларды көрсетеді. Сауда  шартында модель әр тауардың өндірісінде мемлекеттердің мамандану деңгейін, сауданың физикалық көлемін, сауда шарттарын, саудадан түскен табысты және оның мемлекеттер арасындағы бөлуді көрсетеді. Жалпы/халықаралық тепе-теңдік ішкі және халықаралық саудада тауарға деген сұраныс пен ұсыныс теңескенде жүзеге асырылады (ішкі және халықаралық нарықта). 

 

Саудасыздық кезіндегі  баланс.

 

Баланс, мемлекеттердің бір-бірімен  сауда байланысын жүргізгенге дейін  трансформацияның (ұсыныс) шекті деңгейі  мен айырбастың (сураныс) шекті деңгейі  арысындағы қатынас арқылы тұрақталады. I мемлекетінің өндіру мүмкіндігінің  қисығы А нүктесіндегі I шекті айырбас  деңгейінде жанасады, онда ол мемлекеттің  максималды қанағатына жетеді – мемлекет өзі өндірген 1 жіне 2 тауарларын максималды санын тұтынады. II мелекетінің өндіріс  мүмкіншілігі қисығы А' нүктесіндегі I айырбасының шекті деңгейімен жанасады, ол сонымен қатар өз бойында бұл  мемлекет үшін 1 және 2 тауарларын максималды мүмкін болатын тұтынуын көрсетеді. Сонымен қатар талғамсыздық қисықтары қиылыса алмайтындықтан, ал мемлекет ресурстардың шектеулігінен бұдан жоғары талғамсыздық қисығына жете алмайтындықтан әр мемлекет үшін максималды қанағаттанудың бір нүктесінде ғана өмір сүре алмайды.

Көрініп тұрғандай әр мемлекетте А  және А' нүктелерінде 1 және 2 тауарлары  өндірістік мүмкіншіліктер қисығының  көнфигурацияның өзгеру күшіне және айырбастың шекті деңгейіне қатысты  әртүрлі болады. I мемлекетіндегі 1 тауарының  қатынастық теңдігі түзу болып көрінеді, А нүктесінен өтеді, және 2 тауарының  ¼ құрайды, яғни

 

PA=P1/P2=1/4                     (4.1)

 

II мемлекеттіндегі 1 тауарының салыстырмалы  бағасы А' нүктесінен өтетін  түзу болып көрінеді, және 2 тауарының  4 бірлігін құрайды, яғни

 

РА =Р1 /P2=4                             (4.2)

 

Мүмкін, РА < РА' болғандықтан I мемлекетті 1 тауарына салыстырмалы артықшылықтарға  иемденеді, ал II мемлекеті 2 тауарына қатысты. Екі тауардың өндірістің (V) максималды көлемі А және А' нүктелерінде жетеді сәйкесінше I және II мемлекеттерінде, мұнда Q және Q – 1 және 2 тауарларының өндіріс  көлемі.

 

Р1 *Q1 + Р2 * Q2 = V                (4.3)

 

Сауда кезіндегі баланс.

 

Сауданың бастамасымен 1 тарауын  өндіруде маманданған және салыстырмалы артықшылығымен иемденген I мемлекетті 2 тауарының өндірісін қысқарта отырып 1 тауарының өндірісін жоғарылатады, және өндіріс мүмкіншіліктеріқисығындағы өндіріс нүктесі А нүктесінен төмен бағытта қозғалады. 2 тауарының  өндірісінде салыстырмалы артықшылығы  бар II мемлекеті оның өндірісін 1 тауарының  өндірісін жоғарылатады, және өндіріс  мүмкіншіліктер қмсығындағы өндіріс  нүктесі А'-дан жоғары бағытқа  қарай жылжиды. Бұл іс әр мемлекеттегі салыстырмалы бағалар тең болмағанға дейін созылып жатады Жаңа салыстырмалы баға РА = ¼ пен РА=4

Аралығында жатады, берілген жағдайда I мемлекетінде В нүктелерінен өтеді  және II мемлекетте В' нүктесінен, ал РВ =РВ' = 1 тең болады. Осымен салыстырмалы артықшылықтар теориясы бітеді. Стандарттық  модель оның интерпретациясының айырбастау шығындарының өсуінің есебінде сәл  өзгергенін ұсынады.

Бұдан кейін сұраныс анализінің элементі еңгізіледі. Бәріміз білетіндей баланстанған экономикада тауарларды тұтынукөлемі оның өндірісіне тең боллуы керек, яғни графикалық сызба бойынша  олар қиылысу керек. Егер D1 және D2 – 1 және 2 тауарларын тұтыну болса, онда

 

Р1*D1+P2*D2 =P1*Q1+P2*Q2=V        (4.4)

 

I мемлекеті 1 тауарын 60 бірлікке  көп өндіреді, оны II мемлекетіне  экспорттайды (ВС векторы) және II мемлекетінде 2 тауарының 60 бірлігін  сатып алады. (СЕ векторы) II мемлекеті  2 тауарының 60 бірлігін көп өндіруді  және оны I мемлекетіне экспорттайды (В'С' векторы) және 1 тауарының  60 бірлгін сатып алады (С'Е'  векторы). Нәтижесінде I мемлекетінде  сұранысты міндеттемелейтін  айырбастың  шекті деңгейінің қисығы II деңгейіне  орын ауыстырады және I мемлекетті 1 және 2 тауарларының 20 бірлікке көп  тұтына алатын Е нүктесінде  салыстырмалы теңдік бағасының  қисығымен жанасады. II нүктесі I нүктесінен  жоғары орналасқандықтан I мемлекетімен  екі тауарды тұтыну мүмкіншілігі  өсті. Аналогикалық жағынан II мемлекетіндегі  айырбас деңгейінің шекті қисығы II' деңгейіне өтті, және Е' нүктесінде  салыстырмалы теңдік қисығымен  жанасады, онда II мемлекеті 1 тауарын  да, 2 тауарын да 20 бірлікке көп  тұтына алады. II' қисығы I' қисығынан  жоғары орналасқандықтан, II мемлекетімен  екі тауарды да тұтыну мүмкіндігі  өсті.