Қазіргі жағдайдағы Орта Азиядағы 5 елдің саяси беталысындағы жаңа бағыттар

Қазіргі жағдайдағы Орта Азиядағы 5 елдің саяси беталысындағы  жаңа бағыттар.

Біріншіден  саяси беталысы біршама негізде  орнықты. Қазірге дейінгі Орта Азиядағы көпсаныд мемлекеттердің даму жағдайы  негізінен тұрақты, әр қайсы елдерде  күшті басқару, әлсіз жиналыс кішкене мемлекет қатарлы ахуалдар білдірілген жоқ. Америка әскерінің Орта Азияға кіруіне байланысты негізінен 2002 жылдың алғашқы жартысында біршама Орта Азия елдерге үлкен қысым түсірді, мұның ішінде типтік Қазақстан мен Қырғыстандағы  үкіметке қарсы топтар себепті туылған былықпалықтар ішінара жоғарғы  мемелекет қызметкерлерінің қызметтен босауы немесе мемлекет үкіметінде бытыраңқылық туғызды. Кейбір елдерде оппазияция топтары көтеріліп ішінара кішкне революциялар ұйымдастырмақшы болды. Өзбекстанда үкіметке қарсы жаңа партия дүниеге келді. Ежелден орнықты болған Түркіменстандада презиндентті қастандықпен өлтіру оқиғасы туылды.  Орта Азиядағы елдерде қоғамдық мәселе біршама ауыр. Улы-шегімдік мәселесі сондай-ақ осыған байланысты көптеген қылмыстар жарыққа шықты. Жұмыстан босау мен  ашаршылық жемқорлық қоғам орнықтылығына әсер ететін маңызды факторға айналды.

Тәуелсіздіктен  бері күні бүгінге дейін бірнеше  елдер көптеген тәжірибелер жинастырып біржағынан бұрынғы заң түзімдерге өзгеріс енгізіп толықтаса енді бір жағынан ішінара елдер саяси түзілісіне де өзгерістер енгізіп толықтаулар жасады. Мысалы Өзбекстан 2003 жылы 1 қаңтарда ел ішіндегі барлық халықтар пікір алып, презинденттің билік ету уақытын 5 жылдан 7 жылға ұзартып қана қоймай мемлекеттік жиналыс үлгісіне де өзгеріс енгізді.  Қырғыстанда мемлекеттік жиналысқа реформа жасау-жасамау жайында  талқыласқан болатын.

Орта  Азиядағы қақтығыс барған сайын ашық түрде көрініс табуда.

Тәуелсіздіктен  кейін Орта Азиядағы әр түрлі елдер  арасындағы байланыс сақтаудағы маңызды факторлар: Ортақ жер мәселесі, Тілдердің жақындық мәселесі, Дін мәселесі сондай-ақ КСРО кезіндегі қалыптасқан әр елдер арасындағы экономикалық байланыс. Тәуелсіздіктен кейін Орта Азиядағы елдер арасындағы су қайнар көзінің пайдалануы, территория, сауда , оралмандар,  қоршаған ортаны қорғау қатарлы мәселелер жарыққа шығып қана қоймай, үлкен дау туғызды. Бірақ ішінара сырт елдер  Орта Азияның қауіпсіздігіне  қауіп төндірді, сондықтан әрбір ел өзара қайшылықты біржаққа қоя тұрып, бірігіп территорияның қауіпсіздігін қорғады. 2001 жылғы 11 қыркүйекте болған оқидан соң Талибан үкіметі құрылды. Кезінде Афганистанда түратын Орта Азиядағы террорлық ұйымда соққыға ұшырады. Қысқа мерзімде Орта Азиядағы елдергі қауіп төндіре қоймайды. Ортақ жау жойылды. Орта Азиядағы ынтымақтастық барған сайын әлсіреді. Сондықтанда олар арасындағы қақтығыс барған сайын көрініс тауып, тіптіде шиеленісті. Орта Азиядағы елдер бұл жағдайдың мемлекеттің экономикасы мен қауіпсіздігіне ауыр қауіп төндіретініне көздері жетті.

Алып  елдер байланыс тіпті де жақсарды және дамыды.

 Ресей  бұрыннан бері ықпалды ел болып  саналды. Ресей Федерациясы; Ресей  Федерациясының қауіпсіздік шарттары ;  Орта Азия елдерінің Ресей  экономикасына иек артуы; Орта  Азиядағы Ресей халқы. Соның  ішінде Қазақстан, Қырғыстан, Татарстан арасындағы қатынас ең тығыз  болып саналды. Американың Орта Азияға ықпалы негізінен  экономика жақтан, энергия жақтан және кен өнімдері және басқа да салалардың дамуына қаржылай көмек көрсету еді. Бірақ АҚШ Орта Азиядағы адамның құқығының сақталауы, мемлекеттегі демократия мәселесіне, адамның ар-ұяты мен абройына нұқсан келтіруі мәселелеріне және осы мемлекеттердің мемлекеттік құрылымына онша разы болмай отыр. 2001 жылы 11 қыркүйектегі  АҚШ-тағы оқиғадан кейін Америка Афхазиядағы Талибан ұйымымен  Террорлық ұйымдарға соққы беру үшін  әскери жасағын Өзбекстан мен Қырғыстанға кіргізді. Сондай-ақ Қазақстанда Америка әскерін Алматыдағы Аэродромына кіруіне рұқсат берді. Америка Орта Азия елдерін дүние жүзінде маңызды сипат алатынын танып-жетіп, оған қызығушылығын арттырды. Америка қатарлы батыстағы елдер осы елдерге қарата  президенттің дейгейін, құқығын және мәртебесін жоғарылатты. 11 қыркүек оқиғасынан кейін Американың Орта Азия елдерінде ықпал ететін орай туды. Сол арқылы  Американың  Орта Азияның саясатына, әскери істеріне, экономикасына әсер етеін маңызды элементке айналдырды.

Орта  Азия елдерінің Қытаймен байланысы  барған сайын жақсарды. 2002 жылы 24 маусымда Қытай мен Қырғыстан достық келісіміне қол қойды. Қытай мен Қазақстан мемлекет басшылары Қытай мен Қазақстан достық келісіміне қол қойды. Бұл екі келісім Қытай мен Қырғыстан арасындағы қатынастар жаңа үрдіске аяқ басты. Қытай Шанхай ынтымақтастық ұйымы арқылы территорияның бұзылмауы мен экономикадағы серіктестікке оыс өңірлердегі ықпалын арттырды.

Территорияның қауіпсіздігі барған сайын жақсарды. Жақын жылдардан бері Талибан  ұйымымен халықаралық террорлық  ұйымның әсерінен Өзбекстандағы  Ислам қозғалысы сияқты террорлық  ұйымдар барған сайын өршіп,  Орта Азияның қауіпсіздігіне ықпалын тигізді. 11 қыркүйек оқиғасынан кейін Америка Афганистандағы Талибан ұйымымен өзгеде террорлық ұйымдарға қатаң соққы берді. Орта Азиядағы басқада террорлық ұйымдар осы оқиғадан кейін біршама тынышталды, себебі арқа сүйейтін террордық ұйымның талқандалғаннан соң. 11 қыркүектегі оқиғадан кейін Орта Азиядағы елдерге сыртқы елдерден түсетін қысым азайды.

Қазір Орта Азиядағы елдердің қауіпсіздігін  кепілдендіретін төмендегідей шаралар  бар:

1. Азиядағы ірбір елдердің өзара қолдауы;
2. Ресей Федерациясының қауіпсіздік шарты;
3. Сыртқы террорлық ұйымдарға бірлесіп соққы беруі;
4. Шанхай ынтымақтастық ұйымы
5. Америка бастаған батыстағы елдер

Бұл 5 түрлі бөлімді төмендегідей 3 түрлі  дәрежеге түсіндіруге болады:

Біріншіден  Орта Азиядағы елдерінің қауіпсіздік  жүйесінің құрудың негізі;

Екінші  дәрежесі Орта Азия елдерінің бірлесіп террорға қарсы бірлесіп жұмыс істеуі;

Үшінші дәрежесі олардың арасындағы қайшылық пен колдап-қуаттау өзге елдерге болған ықпалы мен әсері де ұқсамайды. 

Орталық Азия елдерінің одағы, оны интеграциялау  мәселесі - қайталанып айтылып жүрген, қоғамдық өмірдің өзекті әрі өткір мәселесі. Бұл қажеттілікті жүзеге асырған жағдайда әрине, олар бі-рыңғай саяси-экономикалық, әлеуметтік саясатты белгілеген болар еді. Демография-лық дамуы жағынан алда келе жатқан Өзбекстанда 26 млн., ал экономикалық жедел даму жолына түскен Қазақстанда 15 млн. тұрғын бар. Қазақстан мен Өзбекстан Президенттері 2006 жылғы Ташкент кездесуінде бұл проблеманың өзектілігін, бірігудің тиімді екенін қадап айтты. Ауғанстан президенті Х. Карзай «Үлкен Орталық Азия әріптестік, сауда мен даму» деген тақырып-пен Кабулда өткен халықаралық кеңесте өз елін тығырық-тан шығару жолдарын сөз етті. Жалпы, Орталық Азия мемлекеттерінің интеграциялануы проблемасын Кабул-дың қатысуынсыз шешу мүмкін емес. Осыған орай, Қазақ-стан мемлекеті Ауғанстанды қалпына келтіру үшін қажет инвестиция жұмсап, мамандарды оқытуды қолға алды. Бұл туралы кезінде Кабулда-ғы кеңесте бұрынғы Қазақстан Республикасының Сырт-қы істер министрі, қазіргі Сенат төрағасы Қ. Тоқаев мәлімде-ген болатын. Бұл еліміз тәуел-сіздік алғалы қазақстандық делегацияның алғашқы ресми сапары еді. Қ. Тоқаев мырза сол жолы Кабулға Нұрсұлтан Назарбаевтың жеке хатын ала барды. Онда Қазақстан Пре-зиденті Ауғанстан басшысы Хамид Карзайды Азиядағы өзара сенім және ықпалдас-тық жөніндегі кеңеске арнайы шақыруы жазылған. Хамид Карзай саммитке қатысты. Айта кету керек, Ауғанстан Ислам Республикасы дамудың жаңа сатысына көшті. Ұзақ жылдар қанды қырғыннан көз ашпаған ел жаңа үкіметке арқа сүйеді. Мұнда қарулы қақтығыстар, саяси текетірестіктер әлі де болса ішінара жүріп жатыр. Батысқа үміт артатындар да, оған наразылық танытып жатқандар да бар. Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселесін біріге отырып талқылауды қазақстандық сарапшылар мен АҚШ-тың Орталық Азия және Кавказ жөніндегі институты осыдан үш жыл бұрын қолға алған болатын. Бұл тақырып Кабулда өткен кеңестің күн тәртібіне шығарылды. Бұған ғаламның әр қиырынан 40-қа жуық елдің сарапшы-ғалымдары қатысты. Ауғанстан қазір қай жақ-қа барады? Үлкен Орталық Азияға кіре ме, кірмей ме? Осы мәселе туралы үлкен әңгіме болуда. Азия және Оңтүстік Азияның дәл ортасында тұрған Ауғанстан егер болашақта үлкен Орталық Азияға қосылатын болса геосаяси және экономика жағынан өте жақсы нәрсе болады. Барлық тарапқа өте пайдалы болады. Газ-мұнай құбыры осы Ауғанстан арқылы өтетін болады.

Еуропалық одақтың Орта-лық Азия жөніндегі  арнайы өкілі Ян Кубиш:

-Қазақстанның  Ауғанстан-ды жаңғыртуға ниет  танытып отырғандығы атап айтарлықтай оқиға. Орталық Азия-ның тұрақтылығын сақтау үшін біз бұл іске барлығымыз бір кісідей жұмыла білуіміз керек, - деді.Халықаралық қауымдастық Орталық Азияның бірігуіне, онда тұрақтылық ырғағын сақтауға ынталы. Сауда-экономика, әлеуметтік көмектермен қатар дамып келе жатқан Орталық Азия елдері үшін саяси тәуелсіздік проблемасы бірінші кезекке шығады.

Орталық Азияның мемлекеттері халқының саны 1,4 миллиардқа жеткен алып держава Қытаймен шектеседі. Қы-тайдың экономикалық даму қар-қынына Батыс елдері сақтана  қарайтын болды. Жақында ішкі жалпы өнімі бойынша Италияны басып озған Қытай, әлемде-гі жетекші жеті мемлекеттің сапына қосылды. Бұл, әрине, оның жетістігінің шыңы емес. Сарапшылар Қытай Англия мен Францияны да артқа тастай алатынын айтады... Бұл - бейбіт, экономикалық, техно-логиялық жарыстағы жетістіктер болғанын батыс елдері қанағат тұтып отыр.  

Саясатты  экономика белгілейді десек, қазіргі  кезеңде Ор-талық Азияның даму бағдарын белгілеуде Қытай Халық  Республикасы жетекші орын алады. Қазақстан мен Қытай ара-сындағы сауда айналымы жылына 10 пайызға өсуде. 2005 жылы Қазақстан мен Қытайдың арасындағы мұнай құбыры іс-ке қосылды. Сауд Арабиясы Қытайға мұнай жеткізіп беруге келісім жасады. Ресей мемлекеті де Батыс Еуропадан гөрі Шығыстағы ұлы көршімен сауда-экономикалық бағытын дамыту тиімді екенін ұғынды.

Әлемдегі  алып державаның бірі Қытай мемлекеті  Орталық Азия елдерінің интеграциялануы  жөнінде не ойлайды? Бұл аса қажет  ұйым, - дейді Қытай профессоры Дун  Сяоян, - Ал Қазақстанға келетін болсақ, біз оны Қытай еліне мұнай, газ, басқа да минералдық бай ре-сурстар жөнелтетін жақын көр-ші мемлекет ретінде қараймыз. Сондай-ақ, Қазақстан арқылы бізге түрлі тауарлар жеткізіледі. Сондықтан да Қытай мемлекеті Қазақстанды осы аймақта-ғы өзінің сенімді әрі ықпалды көршісі әрі өкілі ретінде таниды. Жалпы, Орталық Азиядағы интеграциялану процесінде Қытай елі Қазақстанның жетекшілік қызмет атқарғанын қа-лайды. Мұның екі тиімді жа-ғы бар. Біз, біріншіден, кепілді өнім алып отырмыз. Екіншіден, батыс дүниесімен байланыст-а тұрақтылық өте қажет. Бұл екі проблеманы Орталық Азия аймағы елдерінің интеграциясын құру, онда Қазақстанға жетекшілік мәртебесін беру арқылы шешуге болады... Ал Қазақстан Республикасы қазір-гі кезеңде Орталық Азиядағы тұрақты дамыған, демократияландыру реформасын жүзеге асырып келе жатқан өркениетті ел болып табылады...

АҚШ және еуроодақтың ық-палын жоққа шығаруға болмайды. Қазіргі әлемдік даму, индустриялық-инновациялық саясаттың  тетіктерін білгірлікпен басқарып отырған  батыс дүниесі Орталық Азия-ның  тәуелсіздік пен даму, демократиялық өзгерістер жолына түскенін қалайды. Жағра-пиялық алыстығына қарамастан АҚШ Қазақстанға, Орталық Азиядағы Қырғыстан, Тәжікс-тан, Түркіменстан, Өзбекстан, Ауғанстан секілді дамушы мемлекеттерге жыл сайын 30-50 млн. доллар көлемінде қайтарымсыз көмек береді. Инвестициялық көмегі өз алдына.

Орталық Азия мемлекеттерін интеграциялау  тез арада жүзеге асырылатын, маңыз-ды саяси-экономикалық мін дет тің  бірі деп санаймыз. Бұл мәселеге Қазақстан, Өзбекстан, Ауғанстан секілді  аумақтық ірі мемлекеттер ынталылық, ықпалдастық таныта алады. Бұл орайда Қазақстан басшысының Өзбекстанға, Араб ислам елдеріне, Сыртқы істер министрінің Түркияға ресми сапарлары жемісті болғанын, алдағы уақытта интеграциялану процесінің серпінмен жалғасатынына сенім білдіргіміз келеді.

Ақпарат кеңістігінде мынадай мәселеге көңіл бөлінуде. Орталық Азия ммлекеттері біртұтас интерацияға бірікпейді деген пікір белең алуда. Әрине, мұның бәрін шығарып жүрген ресми тілдегі ақпарат құралдары. Мәселен, олар Ор-талық Азияның негізгі мемлекеттері АҚШ пен Қытайдың ықпалында кетеді, ал, Қазақ-стан Ресейдің ықпалдастық аймағына айналады деп сәуе-гейленді. Біздің ойымызша, бұл пікірлер қате айтылған, мүмкін, қазіргі кезеңдегі эко-номикалық-әлеуметтік жағдайды пайдаланып қалу үшін жорта шығарылған теріс көз-қарас болуы мүмкін. Оған себеп: Қазақстан Республикасы Орталық Азиядағы дамыған ірі державаға айналып келе жатыр. БСҰ-ға, ЕҚЫҰ-на өтуді, бәсекелестікке қабілетті 50 мемлекеттің қатарынан орын алуды, демократиялық саяси реформалауды жүзеге жүзеге асырып жатқан Қазақстан Республикасы кешегі отарлаушы елге тіленбейді. Олай болуы мүмкін емес. Бұған тәуелсіздікті аңсап, соны сақтауды, дамытуды асыл мұрат тұтқан қазақ халқы, бауырлас ұлттар мен ұлыстар еш уақытта да жол бермейді.

Орталық Азиядағы саяси-әлеуметтік және экономикалық жағдайдың тұрақтануына, өзінің көршілерімен қалыпты жағдай орнатуына осы ай-мақтағы ірі державалар Пәкістан мен Түркия мемлекеттері де мүдделілік танытады. Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Түркі-менстан, Әзірбайжан секілді тәуелсіз мұсылман мемлекеттерімен талай ғасырдан бері әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси жүйеде өзара татулық, туысқандық қатынастар орнатқан бұл мемлекеттер аймақтың дербес дамуын қолдайды. Мұның жарқын мысалы ретінде жақындағы Астанаға Пәкістанның белгілі қоғам қайраткері, елдегі билік жүргізуші – «Пәкістан мұсылмандар лигасы» пар-тиясының Вице-президенті Гохар Аюб Ханның ресми сапарын атап өтер едік...Пәкістандық құрметті қонақ Қазақстан Астанасының көркі мен келбетіне, құрылыстың сапасына, Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың көрегендігіне разылық сезімін жеткізді.