Оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларын бақылау және бағалау

   Неге тексеруден  гөрі диагностика туралы көп  айтылуда? Дәстүрлі тексеру  әдістері  неге қайта қаралуда? Бұл оқу-  тәрбие процесін ізгілендіруге  байланысты.

   Егер өткен тәрбиеде  талдау, тексеру және бағалаудың  объектісі оқушының еңбегі болса, енді жаңа жағдайда мұғалім мен оқушының бірлескен еңбегі, оның нәтижелері талданады. "Енді жоспарланған көрсеткішке неге толықтай жете алмадық?"- деген сұраққа жауап беру керек. " Оқыту процесі тиімді болу үшін не істеу керек?"- деген сұраққа диагностика жауап береді.

   Диагностика нәтиже  мен процесті бірге зерттейді.  Оқушының еңбегі мұғалімнің еңбегімен  бірге талданып, оқушының мүмкіндігі, қабілеті және икемділігі зерттеледі. Мұғалімнің жұмысына ықпал еткен  жағдайлар ескеріледі. Тексеру оқушының "оқығым келмейді" деген пікірімен  санаспайды. Ал диагностика онымен  санасады, оқушының оқуға ынтасын  арттыру тәсілдерін табады. Мысалы, тексеру арқылы -сыныптың оқушысы  барлық тапсырманы дұрыс орындағаны  анықталады. Мұғалім оған "өте  жақсы" деген баға қойды  және мадақтады. Процесс те, нәтиже  де жақсы сияқты. Тек қана диагностика оқушының "өте жақсы" баға алғаны есте сақтау қабілетінің жақсылығынан екендігін, бірақ оның ақыл-ой жұмысына қабілеті нашарлығын анықтайды. Мұғалім кемшілікті жою мақсатымен оқушыға түрлі тапсырмалар береді.

   Дәстүрлі тексеру  нәтижелерді бағалап, олардың  себептерін түсіндірмейді. Диагностика  арқылы оқушылардың білім, іскерліктері тексеріліп бағаланады, сандық мәліметтер талданады, бағыттар айқындалып, одан арғы жұмыстар болжанады. Диагностика үшін көптеген әдістер және әдістемелер қолданылады. Мысалы, дәстүрлі тексеру, бағалау әдістерімен қатар тест әдісі, оқушылардың оқуға керекті психикалық сапаларын, атап айтсақ, есті, зейінді, ақыл-ойды, т.б. зерттеу, жеке оқушылармен жұмысты жобалау әдісі қолданылады. Қазіргі мектепте қолданылатын диагностика педагогикалық қатынастар жүйесіндегі оқушыны (сыныпты) жан-жақты зерттеуге мүмкіндік беретін әдістер мен әдістемелердің жиынтығы.

   Дәстүрлі тексеру  әдістері диагностика арқылы  ізгілікке қызмет етіп, мектепте  жақсы, қарым-қатынас орнатады. Диагностика  оқушыларды "орташа", "үздік"  деп бөлмей, олардың мүмкіндіктерін  анықтайды. Диагностикалық қорытындылар  дәл, толық болу керек. Барлық  мұғалімдер гуманистік идеяларды  мойындағанда ғана диагностика  арқылы әрбір оқушы туралы  ақпараттар жиналып, оның қабілетін,  дарындылығын дамытуға қолайлы  жағдай жасалады.

   Оқушылардың білімдерін  тексеру, бағалаумен байланысты  әлі шешілмеген мәселелер көп.  Гуманистік педагогикада бірінші  орында оқу тәрбие процесіінің  барысы және нәтижелері туралы  ақпараттар алудың тісілі, мұғалімдер  мен оқушылардың бірлескен еңбегінің нәтижелерін көтеру жолдарын табу үшін талдайтын диагностика тұрады. Диагностика керекті ақпаратты алудың қосымша тәсілі ретінде тексеру және бағалауды қолданады.

   5. Тексеруді ізгілендіру. Оқушылардың білім, іскерліктерін тексеру, бағалау педагогикалық технологияның ежелгі бөлігі диагностиканың құрамына кіреді. Бақылаусыз, тексерусіз оқытуға бола ма? Зерттеулер оқу жұмысының сапасы мадақтау әдісіне байланысты екенін дәлелдеп отыр.

   Мектеп өміріндегі  демократиялық  өзгерістер, ізгңлендіру  білім, іскерліктерді бақылау  және бағлауды жетілдіруді талап  етеді. 

   6.Оқыту нәтижелерін бағалау. Бақылау- білім, іскерліктерді анықтау, өлшеу және бағалау. Тексер- бақылаудығ бр бөлігі, негізгі дидактикалық қызметі мұғалңм мен оқушы арасындағы кері байланысты қамтамасыз ету, оқушылардың материалды қалай түсінгендігі туралы мұғалімнің ақпарат алуы, білімдегі кемшіліктерді дер кезінде табу.Бақылаудың жалпы қызметі; тексеру, оқыту, тірбиелеу, дамыту, ынталандыру. Тексерудің мақсаты - оқушылардың білім деңгейін, оның сапасын, оқу еңбегінің көлемін анықтау.

Бақылау арқылы процеске, оның нәтижелеріне баға беріледі.Үлгерімнің табеліне, сынып журналына бағалар  қойылады. Әділ бағаның ықпалымен  оқушылар дұрыс баға беруге үйренеді.  Үлгерімді диагностикалау мен бақылаудың маңызды принципі әділдік, жүйелілік, көрнекілік. Баға әділ қойлыу үшін диагностикалық тестілердің (тапсырам, сұрақтардың) мазмұны  ғылыми әдістермен жасалып, мұғалімдер мен оқушылардың арасында дұрыс  қарым-қатынас болу керек.

   Жүйелілік принципінің талабына сәйкес диагностикалық бақылау білімді қабылдаудан оны тәжірибеде қолдануға дейін жүру керек.

   Көрнекілік принципіне сәйкес барлық оқушыларды бір өлшеммен сынақтан өткізіп, бағаны талдап қойып, тестілердің нәтижлері талқыланады.

   Тексеру жүйесіндегі біріні звено - білім, іскерліктерді алдын-ала талдау.Ол оқу жылының басында өткізіліп, оқушылардың өткен оқу жылындағы білімдері немесе 1-сыныпқа қаылданған оқушылардың мектепке әзірлігі анықталады.Тексеру нәтижелеріне сүйеніп, оқушылардың білім, іскерлікеріндегі кемшіліктерді жоюға бағытталған оқу жұмыстары жүреді.

2-бөлім: әр тақырыпты  меңгеру процесін күн сайын  тексеру.

3-бөлім: жаңа материалды  оқумен қатар бұрынғы оқылған  материалдарды қайталау, қайта тексеру,  білімді бекіту.4-бөлім:оқушылардың  білім, іскерліктерін жүйелеу,  мақсатымен бөлім, тақырыптар  бойынша мезгіл - мезгіл тексеру.

5-бөлім:дидактикалық процестің  барлық кезеңінде алыған білім,  іскерліктерді қорытындыларын р  тоқснның аяғында оқу жылының  соңында тексеру.

   Кешенді тексеру арқылы оқушылардың әр түрлі пәндерден алған білімдерін қолдана білуі анықталады.

   Жетістікті тестілеу- бақылаудың әділ дісі, соңғы уақытта бастауыш сатыға көптеп етіп жатқан тест.Тест ағылшын сөзң, қазақшасы сынақ, тексеру. Тестілеу- білімді меңгеру деңгейін анықтау үшін қолданылатын тапсырмалардың жиынтығы. Үлгерім тестілері жетсітікті тестілеу- оқушының оқыту және тәрбие арқылы қандай деңгейге жеткенін анықтау.

   Дұрыс құрылған тестілер көптеген талаптарды қанағаттандырып, оларды орындауға көп уақыт кетпейді, сұрақтары қысқа, нұсқа болады.

   Тестілердің түрлері:

• Ақыл-ой қабілетін, дамуын тестілеу.
• Арнайы қабілетті тестілеу.
• Үлгерімді, тәрбиелікті анықтауға бағытталған тестілеу.
• Жеке сапаларды, есті, ойлауды, міңезді анықтауға арналған тестілер.

        Үлгерім  тестілерінің қорытындысы оқушылардың  даму деңгейін толық сипаттамайды.

  Тест құрастыруға қойылатын талаптар:

• білім стандартына сәйкестігі;
• қате жауаптарды енгізу;
• дұрыс емес жауаптардың шыңдыққа жақын болу керек;
• дұрыс жауаптарды қате жауаптармен бірге беру;
• бір сұрақ жауабының басқа сұрақтарға жауап беруге көмектеспеуі.

     Алдын-ала тексеру.Тақырыпты, бөлімді немесе курсты түсіну, бұрынғы оқу материалдарын білуге байланысты. Егер мұғалңмде ол туралы ақпарат жоқ болса, онда ол одан әрі оқыта алмайды, қажетті ақпаратты мұғалім бастапқы білімдерді тестілеу арқылы алып, қол жеткен деңгейді анықтайды. Бұрынғы нәтиже мен қазіргіні салыстырып, білім іскерліктің қандай деңгейде кенін біліп, процесстің тиімділігін талдап, өз оқушыларының жетістігіне қосқан үлесі туралы қорытынды жасайды.

Ағымдағы бақылау. Тестілік бақылау үшін 6-8 тапсырма беріліп, 5-9 мин ішінде соңғы 2-3 сабақта алынған білім мен іскерліктер тексеріледі.Жұмысты аяқтаған соң міндетті түрде қателерді талданады. Ең басты назар оқушының қатесінің себептерін білуге аударылады.

   Тақырыптық бақылау үшін оның жекелеген ұйымдарын олардың арасындағы байланыстарды қалай  түсінгендігін анықтауға тапсырмалар беріледі. Білімді тест арқылы тексеру үшін мамандардың тестілерін қолданған дұрыс.

   Қорытындыны тексеру әрбір оқу тоқсаны және оқу жылы аяғында өтеді, оқу материалы жүйеленеді және талдап қорытылады.

   Білімді тексерген  кезде ең алдымен өз бетімен  оқу үшін өте маңызды болып  табылатын білімдегі кемшіліктер  анықталады.

   Әрине, білім, іскерлік, дағдылардың меңгерілгенін тесті  арқылы толықтай анықтау мүмкін  емес. Мысалы, өз жауабына мысалдар  келтіру, өз ойын жүйелі, дәлелді  етіп айту тест арқылы анықталмайды.

   Сондықтан тест  әдісі басқа тексеру формалары  және әдістерімен ұштасу керек.  Жазбаша тестінің жауаптарын  ауызша да сұрауға болады. Тесті  білімді әділ бағалайды, бірақ  нашар оқушыға бір балл артық,  жақсы оқушыға бір балл төмен  қоюға болмайды.

   Сонымен балардың  бәрі балабақшаданбастап тестілік  сынақтан өтеді. Мемлекеттік білім  стандартына сай міндетті деңгейдегі  білім,іскерлік, дағдыларды тексеруге  арналған әдістемелік нұсқау  жаңа оқу бағдарламаларында жазылған.

   7.Баға қою. Баға оқушыға білімдік стандарттарды меңгергені үшін қойылады.

Мұғалімнің негізгі міндеттерінің  бірі - баланы өзіне баға беруге дағдыландыру үшін оған бағалау өлшемдерін түсіндіру.

Дәтүрлі 4 баллдық бағалау  жүесі:

• толық біледі (өте жақсы)
• жеткілікті (жақсы)
• жеткіліксіз біледі (қанағаттанарлық)

білмейді (қанағаттанғысыз) 
Бірінші тәсіл арқылы мұғалім баға туралы өз пікірін айтады, бірақ оған уақыт кететіндіктен, көп қолданбайды.Екінші тәсіл - бағаны, оны еліктен қойғаны жөнінде күнделікке жазу.Үшінші тәсіл- үлгерім экраның шығару. Білім, іскерлік, дағдыларды бақылау және бағалау жұмыстары:

• тексеру және бағалаудың пайдасын көрсететін жағдаятттар жасау;
• "үйге не берілді?" деген сұраққа жауап алуға уақыт кетірмеу;
• жақсы көңіл-күйге бөлеу;
• оқушының жауапты ойланып беруіне уақыт бөлу;
• оқушылардың жауаптарын мұқият тыңдау, мадақтау;
• жауапты соңына дейін тыңдау, талдау және ескертулерді кейін жасау;
• оқушылардың жеке ерекшеліктерін еске (жай, темперамент, тіл кемістігі)
• жеке тапсырмалар беру;
• оқушы өзін еркін сезетін жағдай жасау;
• оқушының жауабын талдау, жеке тұлғасын сынамау;
• оқушылар бағасын бағасын көтергісі келсе, оларға тапсырманы қайта беру;
• жауап бергенде, тапсырманы орындағанда тірек сызбаларды қолдануға рұқсат беру;
• бақылау және тексеру әдістерін түрлендіріп отыру;
• тестілік бақылауды жиі қолдану.

   Сонымен баға қою білімді және шеберлікті талап етеді. Баға- бала өмірдегі маңызды оқиға.Баға ақылы бала өзі туралы ойын реттеп, сыныптағы беделін нығайтады. Сондықтан мұғалім баға қоюға өте мұқият болу керек. 1-сыныпта баға қоймауға болады, басқа сыныптарда байқау, жарыс, ойындар ұйымдастырып, әр баланың өз орнын анықтауына  көмектеседі.

   "5" деген баға оқу бағдарламасының мазмұның терең және толық білетін, оқу материалындағы теория мен фактіні ажыра алатын, жауабын өз бетімен жүйелі етіп құрастыратын, анықтама, ұғымдарды түсінетін, тілдік нормаларды сақтап сенімді, қатесіз, жауап беретін қосымша материалдар қолдана алатын, ойы оралымды оқушыға қойылады.

  "4" бағасы ұғым, ереже, анықтамаларды дұрыс түсініп, дәлелдей алатын, бірақ, кейбір жерлерін нақты айтпайтын, жекеленген қате жіберетін оқушыға қойылады.

  "3" бағасы оқу материалындағы негізгі ережелерді , тәуелділіктерді үстүрт түсінген, ой-пікірлерді талдай алмайтын, жауабы жүйесіз, мұғалім көмегімен жауап беретін оқушыға қойылады.

   "2" бағасы білім жүйесіз, негізгі мен көмекшіні, теория мен фактіні ажырата алмайтын, жаттанды сөйлейтін, бағдарламаны игеруге мүмкіншілігі жоқ, бағдарламаның материалын түсінбейтін оқушыға қойылады.

   8.Оқушылардың үлгермеушілігін болдырмау шаралады:

Үлгірмеушілікті болдырмау  үшін оқу материалдарын түсінбеу себептерін анықтау керек.

   Үлгермеудің негізгі себептерінің бірі - жұмыс істеу қабілетінң, ынтаның, зейіннің жоқтығы. Егер бұл сапалар отбасында қалыптаспаса, онда балаға мектепте оқу қиынға түседі.

   Екінші себеп- білімнің жүйесіздігі, жауапкершіліктің төмендігі.Оқушы бұрынғы оқу материалдарын түсінбегенін мұғалім уақытында байқамаса, онда оқушының оқуға қабілеті жеткіліксіз боладыүӘдетте мұндай оқушылармен жеке жұмсытар жүргізіліп, оларға кеңес беріледі.

   Үшінші себеп- материалдан мәнді белгілерді бөле алмау, негізгі мен негізгі емес мәселелерді ажырата алмау, оқушылардың жаттап оқып, бәрін есте сақтауға тырысуы.Мұндай оқушыларға абстрактілі ойлауларын дамыту үшін талдауға, қорытындылауға жаттығулар беріледі.

   Төртінші себеп- пәнге деген қызығушылықтың жоқтығы. Нәтижесінде оқушының зейіні, білімге деген ықыласы төмендейді. Бұл тәжірибесіз мұғалімінң ашу-ызасын туғызып, түрлі дау-жанжалдарға себепші болады.Оқушыларға талап қою, құрметтеу, оқушының жке тұлғаық сапаларын ескеру, баланың қызықтыру, оның оқу жұмысын белсенді етіп, кемшіліктерін түзетуге ықпал етеді.

    Бесінші себеп-оқышының отбасындағы қолайсыз жағдай, құрбыларымен тіл табыса алмау, оқушының оқу жұмысын атқара алмауы, "қиын" балаларға еліктеуі.

   Үлгермеудің басқа да себептері бар.Ең бастысы- үлгермеу себептерін анқытап, жеке жұмыстың жолдарын белгілеу. Мұғалімінің , мектептің міндеті әрбір оқушының жақсы оқуына көмектесу.