Эксперименттік зерттеу

ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ

Жағдайды  басқарумен және дәл анықтауымен  қойылған ғылыми тәжірибенің  негізі,  ғылыми  зерттеудің  маңызды  бөлімі эксперимент болып табылады. Эксперимент сөзі латын тілінен Experimentum- тәжірибе, үлгі деген сөзінен шыққан. Ғылыми тілде және зерттеу жұмысында «эксперимент» термині, әдетте мына түсінік қатарынан тұрады: тәжірибе, мақсатты бағытталған қадағалау, тану объектісін қайта қарау, ерекше жағдайда олардың жүзеге асуын ұйымдастыру, болжамдарды тексеру.

Эксперименттің  негізгі мақсаты болып зерттелуші объектінің қасиеттерін шығару, гипотеза дұрыстығын тексеру және ғылыми зерттеу тақырыптарын терең жаттау.

Экспериментті құру және ұйымдастыру олардың жүзеге асуын анықтайды. Әртүрлі ғылыми өндірісте өтетін эксперименттерге химиялық, биологиялық, физикалық, психологиялық, социальдық және т.б. эксперименттер жатады. Оларды құрылу жағдайында әдістер бойынша: табиғи және жасанды; зерттеу мақсаты бойынша: іздеуші, шешуші, бақылау, констатировалық, жаңартушы; өткізуді   ұйымдастыруы бойынша: зертханалық, өндірістік және т.б.; көрініс және жатталушы объекттің құрылымы бойынша: қарапайым және күрделі; зерттеу объектісіне ішкі әсер ету сипаттамаға қарай: заттық, энергетикалық, ақпараттық; зерттеу объектісімен бірге эксперименттік зерттеудің ӛзараәсер ету заттарының сипаттамасына қарай: кәдімгі және моделді; экспериментте зерттеулушінің моделінің түріне қарай: материалды және ойланылған(мысленный); факторладың санына қарай: бірфакторлы және көпфакторлы; бақылаушы мәндерге қарай: пассивті және активті; жатталушы объект немесе көрініс сипаттамасына қарай: технологиялық, социометриялық және т.б. Сонымен қатар классификация үшін басқа да белгілер қолданылуы мүмкін.

Аталған белгілер санынан табиғи экспериментте зерттеу объектісінде тәжірибелерді өткізу табиғи   жағдайда жүзеге асады.  Көбіне оларды биологиялық, социальдық, педагогикалық және психологиялық ғылымда қолданылады. Жасанды эксперимент жасанды жағдайда құрылуда яғни олар табиғи және техникалық ғылымдарда кеңінен қолданылады. Жаңартушы экспериментке объект компоненттері арасының қатынасы және жаңа қатынасты құрумен немесе зерттелуші объект арасын және басқа да объекттер арасын құруда қозғалған гипотезаға сәйкес зерттеу объектісінің функциясы және құрылымыеың белсенді өзгеруі жатады. Констатировалық эксперимент көбіне анықталған ұсыныстарды тексеру үшін қолданылады. Бұл эксперимент процесінде факторлар тізімі анықталған зерттеу объектісі және қорытындылардың тиімділікті және әсер ету сипаттамасын, жағдайын есепке алып, зерттеу объектісінің ішкі әсер ету қорытындысын бақылау жатады. Іздеушуі  эксперимент егер жатталушы көрініске әсер етуші факторлар классификациясы қиындық туғызса қолданылады. Бұл эксперимент қорытындысы бойынша факторлар мәндері құрылады. Шешуші экспермент екі немесе бірнеше бірдей гипотезалар көптеген көріністермен келіскен жағдайда фундаменттік теориясын негізгі ережелерінің дұрыстығын тексеру үшін қолданылады. Бұнда көбіне гипотезалардың біреуін дұрыс деп шешу көп қиындықтарға әкеледі. Зертханалық эксперимент зертханалық жағдайда типтік құралдарды, арнайы моделдеуші қондырғыларды, стендтерді,   құрал-жабдықтарды және т.б. қолдану арқылы жүзеге асады. Көбіне зертханалық экспериментке объектінің өзі емес, үлгісі қаралады. Бұл эксперимент аз уақыт ішінде  және ресурстарды қолдану арқылы сапалы, жақсы ғылыми ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Натурлық эксперимент кәдімгі жағдайда және реальды   объекте жүреді. Эксперименттің бұл түрі көбіне натурлы сынау жүйесін дайындау процесінде қолданылады. Сынау жұмыстарының жүру орны бойынша оларды: өндірістік, полигонды, жартылай натурлы және т.б. бөледі. Натурлы эксперимент әрқашанда зерттеу әдістерін рационалды таңдауды, жоспарлауды және нақты ойлауды қажет етеді. Барлық жағдайда ғылыми мәселердің натурлы эксперимент негізі-құрылушы объект салдарынан жұмыс жасайтын, реальды жағдайда эксперимент жағдайына сәйкес қажеттілерді қамтамасыз ету

Эксперименттер ашық және жабық болуы мүмкін. Олар көбіне психология, социология, педагогикада кең қолданылады. Ашық эксперименте олардың есептері сынау кезінде ашық түсіндіріледі, ал жабық эксперимент - объективті түрде алынған бұл есептер сынаудан жасырылады.

Қарапайым эксперимент үлкен емес санды бір-бірімен  байланысты және бір-біріне әсер етуші элементтерден тұратын, қарапайым функцияларды орындайтын, қарапайым құрылымды объектілерді жаттау үшін қолданылады.

Күрделі эксперимент қиын функцияны орындайтын, өзара  байланысты және өзара әсерлесетін элементтердің үлкен санын және объект немесе құбылысты қарайды. Көптеген басқа да жүйе элементтерінің жағдайының өзгеру байланысын немесе кез келген элемент жағдайының өзгеруі элементтердің жоғары дәрежелі байланысына әкеледі. Зерттеудің қиын объектісінде бірнеше әртүрлі құрылымдар, бірнеше әртүрлі мақсаттар тууы мүмкін.

Ақпараттық эксперимент зерттеу объектісіндегі анықталған ақпараттардың әсер етуін жаттау үшін қолданылады. Мұнда көбіне ақпараттық эксперимент биология, психология, кибернетика және т.б. қолданылады және бұл эксперименттің көмегімен зерттеу объектісіне ақпараттарды хабарлау әсерінен жағдайдың өзгеруін қарайды.

Заттық эксперимент зерттеу объектісінің жағдайына әртүрлі заттық факторлардың әсерін жаттауды қарайды. Мысалы, болаттың сапасына әртүрлі қосымшалардың әсері және т.б.

Энергетикалық эксперимент зерттеу объектісіне энергияның (электромагнитті, механикалық, жылулық және т.б.) әртүрлі түрлерінің әсерін жаттау үшін қолданылады. Эксперименттің бұл түрі табиғи ғылымда кеңінен қолданылады.

Кәдімгі немесе классикалық эксперимент – эксперимент көмегімен жүзеге асатын, зат және эксперименттік зерттеу заты немесе объект; субъект ретінде танитын эксперименатор қосады.

Модельдық эксперимент кәдімгі экспериментке қарағанда зерттелуші объект моделімен жұмыс жасайды. Эксперименттік қондырғылар құрамына зерттеу объектісімен қатар модель де кіреді,

Эксперимент қаруының айырмашылығы арасында моделдеу экспериментті ойлы және материальды деп бөледі. Ойлы (ақылды) эксперименттің қаруы болып зерттелуші объекттің немесе көріністің (сезімділік үлгілер, үлгілі-таңбалық моделдер, таңбалы моделдер) ойлы моделі табылады. Ойлы эксперименттің термині болып: идеалданған немесе қиалдандырылған  эксперимент   қолданылады. Ойлы эксперимент реальды эксперимент құрылымын бейнелеуді жүзеге асыру үрдісіндегі, субъектті ақылды әрекетінің түрінің бірі болып табылады. Ойлы эксперимент құрылымы болып: зерттеу объектісінің ойлы моделін құру, объектке әсер ету және эксперимент идельды жағдайы, планерлық және саналы ӛзгеру, объектке әсер ету және эксперименттің аралас жағдайы, ғылымның объективті заңын абсолютті ӛндіріс шығарылудың арқасында, эксперименттің барлық сатыларында саналы және дәл қолдану.

Материалды эксперимент аналогиялық құрылымға ие. Бірақ та материальдық эксперименте материальдық, ал зерттеу объектісі идеальды еместе қолданылады. Материальды эксперименттің ойлыдан негізгі айырмашылығы, реалдық эксперимент әлемнің ішкі санасының объективті материалды байланыс түрін сипаттайды, сонымен қатар ойлы эксперимент субъекттің теориялық әрекетінің арнайы түрі болып табылады.

Пассивті эксперимент - жасанды қосымшаларсыз және оның функциялау объектісін бақылау қорытындысындағы тек таңдаулы көрсеткішті (параметрлер, ауысымдық) өлшеуді қарайды. Пассивті экспериментті бақылау мысалы болып: көлік ағынының қозғалыс жылдамдығы, құрылымы, интенсиві; кез келген анықталған ауру немесе тіпті ауру саны; анықталған белгіл і бір топтың жұмыс жасау қабілеті; жол-көлік көріністерінің саны; жас бойынша өзгеретін көріністе және т.б.

Пассивті эксперимент зерттеу объектісінің таңдаулы көрсеткіштер жағдайының инструментальдық өзгерісін шығарып салатын, бақылау заты болып табылады.

Активті эксперимент- зерттелу жүйесін шығару және кіргізуді бақылайтын және арнайы шығу дауыстарын (факторлар) таңдаумен байланысты.

Бірфакторлы эксперимент болжайды: керекті факторларды бөледі; қажетсіз факторларды тұрақтандырады; зерттеу факторларын қызықтыруды кезекті түрлендіру.

Көпфакторлы эксперименттің - стратегиясы берілген эксперимент сериясында өткізілуден, барлық ауысымдары түрленуден және әр эффект барлық тәжірибе қорытындылары бойынша бағаланудан тұрады.

Технологиялық эксперимент- технологиялық үрдіс элементтерін (өнімдер, құрал-жабдықтар, қызметкерлер әрекеті және т.б.) немесе үрдістің бәрін жаттауға бағытталады.

Социометриялық эксперимент - азғантай топтарды социальды-психологиялық қатынастарды тұлғаралық қатынастарды жүзеге асыру мақсатын және оның кезекті өзгерісін өлшеу үшін қолданылады.

Методика-деп зерттеу мақсаты сәйкестікте жететін, анықталған кезекте орналасқан, ойлы және физикалық операциялар жиынтықты айтады.