Адам психологиясы

 Шағын топты  бұлайша анықтау ұжымның ұқсас  әлеуметтік-психологиялық концепциясын құрауға негіз бола алмады. Алайда, жеке адамдар арасындағы байланыстарды зерттеудегі бұл бағыт нақты эдістемелердің көбірек қорын жинады және американдық әріптестер жасаған ұжымды зерттеудің экспериментальдық амалдарын қолдану мақсатымен біздің әлеуметтік психологтар соған жүгінді. 

3. Топтардың  даму принциптері 

Топтық дамудың  айқын деңгейлерін сипаттайтын  төмендегідей 5 шектік принциптер бөлініп  шығады. 

1.             Байланыстың   көтеріңкі   деңгейі   және   тұлғааралық

 қатынастарды  байланыстыратын іс-әрекет факторларының  көтеріңкі

 әлеуметтік   құндылығы   -   бұл   ұжым   (мәселен   жұмысшылар

 бригадасы). 

2.             Егер топта қажетті бірлескен  іс-әрекет болса, тұлғааралық

 қатынастарды  байланыстыруы мүмкін болатын көтеріңкі әлеуметтік

 факторлар  болған кездегі байланыстырудың  төменгі деңгейі - бұл

 әлеуметтік  ассоциация (мәселен, студенттердің  достық серіктестері). 

Бірлескен   іс-әрекеттің   болмауынан   байланыстырудың

 жоқтығы - бұл диффузиялық топ (мәселен, автобус жолаушылары

 немесе жалпы  палатадағы аурулар). 

Көтеріңкі асоциалдық байланыстырушылар факторлар

 кезіндегі  қандай да бір бірлескен іс-әрекеттің  тұлғааралық қарым-

 қатынастарының  байланысуының төменгі дәрежесі - бұл асоциалдық

 ассоциация (мәселен, бұзақы жасөспірімдер тобы). 

5.             Іс-әрекет арқылы байланысудың  көтеріңкі деңгейі және

 байланыстырушы  факторлардың көтеріңкі қоғамға  қарсы реакциялық

 сипаты - бұл  корпорация (мәселен, мафия). 

Әр түрлі зерттеулерден  топтың шектік өлшемін білдіретін әр түрлі сандарды көруге болады. Бұл мәселеге әрекеттік жанамалау теориясы тұрғысынан қарау - бұл іс-әрекеттің сәтті шешілуіне қажетті адамдар санына байланысты топтың өлшемін анықтауға мүмкіндік береді. Нағыз ұжымдағы топ өлшемі анықтаушы сипатта болмайды және топтық әрекеттің мазмұнына тікелей байланысты болады. Топтың даму деңгейі темен болған сайын, оның тұрақтылығына қажетті оның мүшелерінің санының мағынасы артады. Қолайлы топ болып оның өлшемінің өсуіне немесе төмендеуіне байланысты емес, оның даму деңгейінің көтерілуіне байланысты қалыптасады. 

Топтардың өмір сүруінің уақыт аспектілерін қарастыра  отырып, топ ішіндегі құрылымдардың  келісімділігін, тәртібін, олардың  бір қалыптылығы мен қызмет етуге  бейімділігін қамтамасыз ететін интегративтік үрдістерге тоқталған жөн. Интегративтік ерекшеліктердің болмауы, кез келген адамдар бірлестігін құлдырауға әкеледі. Топтың даму мәселесінің шеңберінде интеграция бір жүйенің тыныштық, тепе-теңдік сәті ретінде қарастырылуы мүмкін. Осының нәтижесінде, біріншіден, оның өзгерістерінің нәтижелері белгіленеді және бекітіледі, ал екіншіден - тіршілігінің алдыңғы кезеңдеріне бейімделеді. Интегративтік үрдістердің айырмашылығы мынада: әдеттегі жағдайларда олардың тобы күнделікті қызметінде "жасырын" болады және кездейсоқ кедергілерден өту кезінде ғана өзінің қатынасының анық сипаттарын кереді. 

4. Топтағы қарым  –қатынас 

 Тұлғаның  топтағы интеграциясының нәтижесі  болып, тұлғаның қарым-қатынас  және іс-әрекет кезінде басқа  топ мүшелерімен үйлесімділігі  саналады. Топ аралығының мәселесі көп жақты. Ұжымдағы әртүрлі аралық үрдістер топтың даму деңгейіне байланысты болады. Ұжымның аралығы және оның басқа топ түрлерінен айырмашылығын қамтамасыз ететін алғашқы психологиялық феномен болып - ұжымдық өзін-өзі анықтау болып саналады. Егер ұйымдаспаған кездейсоқ топтағы адамның мінез-кұлқы өзі таңдаған орынмен айқындаса, онда ұжымда тағы да бір өзіндік мүмкіншілік - тұлғаны ұжымдық өзін-өзі анықтау. Тұлға ықпалдарға талғаммен қарай отырып, байланыстырушы факторларға - бағалауға, сендіруге, идеалдарға байланысты біреуін қабылдайды және біреуіне қарсы шығады. 

Сонымен "автономия - топқа бағыну" дилеммасына ұжымдағы тұлғаның өзін-өзі анықтауы қарсы  тұрады, ал мойындалмайтын сендіру  көзқарастарына қарсы өзін-өзі анықтау  жүзеге асатын, мойындалатын еріктік актілері қарсы болады. Бұл - тұлғаның өзін-өзі терең талдауына бағьпталған жаңа зерттеулердің міндетін қалыптастыруға мүмкіндік берді. Егер тұлғаның қабылданған құндылықты бағыттарынан бас тартуына ұжым себеп болса, онда келіспеушілік жағдай туады. Жеке адамдар қолайлығын көрсететін адамдарға және ұжымдық езін-өзі анықтауға қабілетті адамдарға бөлінеді. Арнайы ұйымдастырылған топтық қысым жағдайындағы тұлғаның мінез-құлқы топтың тікелей ықпалына және өзін-өзі сендіруге бейім болуына байланысты болмай, топта қабылданған іс-әрекеттердің мақсаттары мен міндеттеріне, құндылықты бағыттарына байланысты болады. Ұжымдағы диффузиялы топқа қарағанда, ұжымдық өзін-өзі анықтау тұлғаның топтық қысымға реакциясының басым әдісі болып табылады және ұжымның мақсаттарын сақтауға себепші болатын тұлғааралық қатынастардың ерекше қасиеті түрінде көрінеді. 

Ұжымдық интеграция альтруистикалық барлығы кешірілген және айналасындағыларға өзімшілдік тұтынушылықпен қараудан бас тартуды білдіреді. Адамгершілік, жолдастық көмек - ұжымдық арақатынастардың нормасы, осылайша тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуына ыңғайлы психологиялық климат пайда болады. Бірдей жағдайдағы адам өзіне-өзі немесе басқаларға әр түрлі адамгершілік ережелерін қолданса, ұжымдық интеграцияның принциптері бұзылады. Эмпирикалық көрсеткіш табылғанша және не "Мен" және "Олар" антагонизмінің сақталуының, не оның "Біз" ұжымдық басынан алынып тасталуының сөзсіз айғағын белгілеуге мүмкіндік беретін нақты эксперименттік жағдайлар жасалғанша, жоғарыда айтылғандардың барлығы жалпы этико-психологиялық құрылымдар деңгейінде қалады. 

Сонымен бірге  қатысу ретіндегі көңіл білдіру - жағымсыз оқиға сондай-ақ онымен байланысты болатын топ мүшелерінің бірінің  уайымдары басқаға мінез-құлық  мотиві (топтық мақсатты жүзеге асыруға және аталған оқиғаның ықпалын тоқтатуға бағытталған, олардың өзіндік іс-әрекетін ұйымдастыратын) ретінде берілетін, ұжымдық идентификация. Бірге қатысуды анықтау үшін ерекше экспериментальдық процедура қолданылады. Ол топтық арақатынастар арқылы олардағы жасырын ұжымдық теңестірудің тұлғааралық қатынастарын көруге мүмкіндік береді. 

Топтағы тұлғааралық  белдерді анықтаудың танымал әдістерінің  бірі болып - Джекоб Морено (1892-1974) ұсынған, социометрия саналады. Д. Морено теориясына сәйкес барлық келіспеушіліктер, күштеулер, соның ішінде әлеуметті те, шағын –және өте үлкен құрылымдардың сәйкес келмеуінің салдарынан болады. Оның пікірі бойынша, тұлғаның адамдарға психологиялық қатысын білдіретін симпатиялар мен антипатиялар жүйесінің жеке адамға берілген өте үлкен құрылымының шеңберіне көбінесе сыймай қалатынын осы сәйкессіздік көрсетеді. Енді шағын және үлкен құрылымдарды сәйкестендіру міндеті пайда болады. Дәл осы мақсатта қандай орын ауыстырулар қажет екенін білу үшін симпатиялар мен антипатияларды анықтайтын социометриялық әдістеме қолданылады. 

Қорытынды 

Топтарды өлшемі бойынша былайша бөлу кең таралған: үлкен және шағын топтар.  

Үлкен топтар шынайы және шартты болып бөлінуі мүмкін. Шынайы топтар дегеніміз - белгілі бір  іс-әрекетке түсетін күрделі түрде ұйымдасқан адамдар тобы (мектеп ұжымы, зауыт ұжымы және т.б.). 

Шартты топтар бір-бірімен тікелей не жанама объективтік  арақатынас жасамайтын субъектілерден тұрады. Олардың әлеуметтік және психологиялық  сипаттамалары ортақ болады (ұлттық, жас шамасы, жыныстық және т.б.). Үлкен шартты топтарды зерттеу олардың мүшелерінің дамуын болжауға және оларға қатысты өзінің стратегиясын жасауға мүмкіндік береді. 

Шағын топтар бұл - ортақ мақсаттармен немесе міндеттермен біріктірілген, әрқашанда тікелей қатынас жасайтын жеке адамдар. Ішкі құрылысының қарапайымдылығы шағын топтың ерекшелігі болып табылады. Топтардың өмір сүруінің уақыт аспектілерін қарастыра отырып, топ ішіндегі құрылымдардың келісімділігін, тәртібін, олардың бір қалыптылығы мен қызмет етуге бейімділігін қамтамасыз ететін интегративтік үрдістерге тоқталған жөн. Интегративтік ерекшеліктердің болмауы, кез келген адамдар бірлестігін құлдырауға әкеледі. Топтың даму мәселесінің шеңберінде интеграция бір жүйенің тыныштық, тепе-теңдік сәті ретінде қарастырылуы мүмкін. Осының нәтижесінде, біріншіден, оның өзгерістерінің нәтижелері белгіленеді және бекітіледі, ал екіншіден - тіршілігінің алдыңғы кезеңдеріне бейімделеді. Интегративтік үрдістердің айырмашылығы мынада: әдеттегі жағдайларда олардың тобы күнделікті қызметінде "жасырын" болады және кездейсоқ кедергілерден өту кезінде ғана өзінің қатынасының анық сипаттарын кереді.