Жапонияның саяси жүйесі

ЖАҢА ЖАПОНИЯ: «ЕРТЕҢГІ ЖЕЛ – ЕРТЕҢ СОҒАДЫ!»

Жапонияда жаңа үкімет жасақталды. Бұл – тек Күншығыс елі үшін ғана емес, жалпы адамзат үшін де маңызы бар тарихи оқиға болды. Елу жыл бойы билік тізгінін бермей келе жатқан Жапонияның либералдық-демократиялық партиясы тамыз айында өткен жалпыұлттық парламенттік сайлауда жеңіліске ұшырады.

- 2009 жылдың 30 тамызы күні Жапония парламенті өкілдері палатасының (төменгі палатасы) сайлауы өтті. Оның қорытындысы бойынша Жапонияның демократиялық партиясы парламенттегі 480 орынның 311-іне ие болып, жеңіске жетті. Жеңімпаз партияның көшбасшысы Юкио Хатояма елдің премьер-министрі болып сайланды.

Үстіміздегі жылдың 16 қыркүйегінен бастап Жапония Премьер-министрі қызметіне кіріскен Юкио Хатояма жаңа ғасырдың басында әлемнің саяси аренасына шыққан Барак Обама, Махмуд Ахмадинежад сынды тұлғаға айналуы мүмкін. Бұлай ойлауымызға саясаткердің: «Мені тарих керуенін басқа арнаға бұруға бағытталған келешек істеріміз қатты толғандырады. Мен өзіме жүктеліп отырған тарихи жауапкершіліктің салмағын да анық сезінемін», – деген алғашқы саяси мәлімдемелері түрткі болды. Юкио Хатояманың АҚШ-тың сыртқы саясатына байланысты айтылған пікірі де бізді елең еткізді. Жақында ғана «New York Tіmes» газетінде жариялаған мақаласында Хатояма Жапонияда ғана емес, жалпы Азия құрылығында орын алатын болашақ өзгерістерді сипаттап шыққан. Азиядағы өзгерістерді Хатояма осы аймақтағы ортақ ақша айналымы бар саяси-экономикалық қауымдастық құрудан бастау керек деп есептейді. Әлгі мақаласында Хатояманың «…біз азиялық халық екенімізді ешуақытта ұмытпауымыз керек», – дегені тағы бар.

Аталған мақаласында ол: «АҚШ-тың бастамасымен жүзеге асып келе жатқан жањандану дәуірі аяқталуда. Осындай қым-қуыт заманда Жапония қалай өзінің саяси және экономикалық дербестігін сақтап қалып, ұлттық мүдделерін қорғайтыны мені қатты ойландырады. Өйткені, Жапония бүгін әлемдік гегемон ретіндегі рөлін сақтауға тырысқан АҚШ пен әлемдік гегемондыққа шығуға жол іздеп жатқан Қытайдың ортасында отыр» - деген ойын бүкпей жайып салды.

Бұл – бұрын-соңды әр сөзін салмақтап, саяси тілек-талаптарын жұмбақтап айтып келген Хатоямаға дейінгі жапон басшыларына мүлде ұқсамайтын батыл саясаткердің мәлімдемелері. Бұл әлемдік гегемондыққа тағы бір ел үмітті деген сөз. Бұл кісінің атасы да Жапонияның үкімет басшысы болған. Билікте болған тұсында Хатояманың атасы 1956 жылы КСРО мен Жапония арасындағы достықты жаңғырту жөніндегі келісімшартқа қол қойған еді. Енді, осы келісімшартқа қол қойған адамның немересі Ресеймен жақын араласуға мүдделі екендігін байқатып қойды. Бұған Хатояманың көптеген жылдар бойы «Ресей - Жапония» қоғамдық қорын басқарып келгенін тағы қосыңыз. Әрі Хатояманың Киитиро есімді баласы Ломоносов атындағы мемлекеттік университетте қызмет істейді екен.

Әйтсе де, мықты Жапония Қазақстанға теріс әсерін тигізбейді. Жапон халқының шығу генезисі туралы бірнеше гипотеза бар. Соның бірі – қазіргі кезде қызу талқыланып жатқан – жапондықтарды өзіміздің Алтайдан тараған деген болжам. Жапондықтардың мінез-құлқы мен батырлығы да бізге ұқсайды. Осы елдің Яити Хага деген этнопсихологы өзінің «Ұлттық мінез туралы он очерк» атты кітабында жапондықтың бойындағы қазақтан айнымайтын қасиеттерді тізіп шыққан болатын. Олар: басқарушы билікке деген табынушылық пен отаншылдық, ата-бабаға деген құрмет пен отбасылық намыс, табиғатқа деген махаббат пен сезімталдық, кеңпейілдік пен қонақжайлылық, әзілді жақсы көру, сыпайылық пен қанағат.

Бұл ортақ қасиеттер дипломатиялық келіссөздерде байқалып тұрады. Сосын ортақ тарихи тамырлар адамдарды бір-біріне магнитше тартып, жауласуға жол бермейді. Керісінше, тарихи туысқандық бір-біріне қол ұшын беруге, қиын-қыстау замандарда көмектесуге итермелейді.

Ежелгі жапон мен ежелгі түркі тілдерінде 18 сөздің сәйкестігі анықталғаны да белгілі. Сталиндік қуғын-сүргін кезінде біздің елге жер аударылған жапондықтар қазақтан өгейлік көрмей, пана тапқаны да кешегі күннің шындығы. Мұндай тарихи фактілер, еліміз егемендігін жариялағаннан бері Жапонияның қазақ еліне деген көзқарасының түзу болып келе жатқандығына да ықпал еткені рас. Сондықтан, бізге Жапониямен қарым-қатынасты тереңдету мәселесі, басқа мемлекеттермен байланысты дамытудан анағұрлым маңызды.

Біз үшін гегемондыққа ұмтылған Қытаймен бәсекеге түскісі келіп отырған Азиядағы мықты мемлекеттің болуы да тиімді. Жасыратын несі бар, алпауыт Қытай мен Ресейдің арасында отырған бізге, Жапония секілді серіктес ағайын керек. Еуразия кеңістігінде ғана емес, барлық бағыттарда болашақта түзетін сыртқы саясатымызды қолдайтын, сырттан келетін қауіп-қатерді тежеп отыратын, қажет десеңіз, ұлттық ерекшелігімізді қорғап қалу үшін де Жапония секілді елді стратегиялық әріптеске айналдыруға тиіспіз.

Қытай мен Ресейге, Батыс пен АҚШ-қа беріп жатқан табиғи ресурстарымызға қарай Жапонияға да жол ашып, есесіне басқа елдерден ала алмайтын технологияларды тартуымыз керек секілді. Оның үстіне мемлекетті басқару ісіне қажетті әдіс-айлалар мен қоғамдағы кейбір келеңсіздіктерді жоятын мінездерді үйрену – аса тиімді деп есептейміз.

Егер жақын арада Хатояманың арманы орындалып, Жапония гегемон елге айналатын болса, бұл біздің болашағымыз үшін өте пайдалы болмақ. Бұл – Жапонияның ықпалына түсу деген сөз емес. Бұл – бізге бір табан болса да жақын бір мемлекеттің жетістіктерін пайдалану, сол арқылы келешекте Қазақстанды Азиядағы көшбасшылық рөліне дайындау.

Бүгінгі халықаралық саяси-экономикалық байланыстар жүйесінде басты элементтердің бірі болып аймақтық қарым-қатынас ұстанымы дамып келеді. Яғни, күшті мемлекеттің маңайында орналасқан басқа елдер амалсыздан өркендеу жолына түспек. Тарихтың заңдылығы сондай, бір империяның орнына келесі бір фаворит дайын тұрады. Аймақтық принцип бойынша біріккен Еуропа, болмаса Оңтүстік Америка елдеріне қарағанда, азиялық елдердің бірігуі нәтижелі бола бастағаны осы кеңістікте ғұмыр кешіп жатқан бізді қуантады. Сондықтан, болашақта дамыған Жапонияның жеткен жетістіктері мен одан көрген жемістерді біз де татуымыз керек. Қазіргі таңда Еуропаға еліктеп-солықтаудан гөрі, Қазақстанға аймақтық қауымдастықты дамытуға ден қойып, сол ұйымдар ішінде ықпалды мемлекетке айналу – анағұрлым абырой әпермек. Сол себептен, Қазақстанға Күншығыс елінің жаңа саяси күштерімен байланыс орнатып, Жапонияның инвестициясын өзімізге молынан тартып, сол арқылы экономикалық тұрғыда біте қайнасып кетуіміз қажет. Жапондық мақалмен қорытқанда: «Ертеңгі жел – ертең соғады».

- Либерал-демократтардың оңбай жеңіліс табуының басты себебі - электораттың ЛДП-дан көңілі қалды, партияның жетекшілігіндегі кейбір тұлғаларының реформа барысында елдің премьер-министрі Л.Койдзумидің мемлекеттің саяси-экономикалық жүйесін жаңғыртпақ болған саясатын өрескел түрде бұрмалағаны. Партия соңғы үш жыл әлеуметтік және экономикалық реформалар барысында оңтайлы сәттерді бос жіберіп, Л.Койдзумидің тұсында жинақталған саяси капиталдың потенциалын пайдалана алмады. Сол себепті ЛДП басшысының беделі сайлаушылардың көңіл күйіне әсер ете алмады. Кезінде мемлекеттің аса жоғары сеніміне ие болған Л.Койдзуми кеткеннен кейін елдің саяси өміріндегі ілгерілеудің жоқтығынан, экономикадағы жағымсыз тенденциялар ЛДП жағдайын қиындатып жіберді. Бұдан өзге, демократиялық партиямен салыстырғанда ЛДП партия ішіндегі пікір қайшылығын реттей алмады, бұл партия мен басшыларының беделіне кері әсерін тигізді. 2007-2008 жылдар аралығында үкіметтегі, партия басшылығындағы ауыс-түйістер ЛДП рейтингісіне кері әсер етті.

- Демократтардың әлеуметтік салаға басымдық беретіні алғашқы аяқ алыстарынан байқалып қалды. Балаларға, асыраушыларының бірінен айырылып қалған отбасыларға берілетін жәрдемақы мөлшерін көбейту, зейнетақы жүйесін ілгерілету арқылы тұрғындардың әл-ауқатын көтеруді күн тәртібіне қойды. Сондай-ақ бұрынғы үкімет тұсында қабылданған бюджетті қайта қарап, тиімсіз деп тапқан бағдарламаларды қаржыландыруды тоқтатты. Сол арқылы жергілікті билік орындарының өкілеттігін күшейтуді де жоспарлап отыр.

- Жапония үкіметі Үнді мұхитындағы өзін-өзі қорғауға бағытталған Теңіз әскери күштерін қаржыландыруды тоқтатып, Ауғанстанға берілетін қаржылық-техникалық, гуманитарлы көмек мөлшерін көбейтетінін мәлімдеуі, АҚШ-тан Окинавадағы әскери базасын көшіруді талап етуі елдің Орталық Азияға бағытталған сыртқы саясатына айтарлықтай ықпал ететін болар.

Жапонияның үкіметбасы Ю.Хатояма Шығысазиялық қауымдастық алдында бірыңғай валюта енгізу жайлы ұсыныспен шықты. Жапон қоғамының алаңсыз өмірге деген үміті жаңа үкіметтің сайлауалды бағдарламаларының орындалуымен тығыз байланысты екенін, ол ақталмаса билік басына алып келген тарихи мүмкіндіктің уыстан шығып кететінін демократиялық партия басшылары жақсы біледі.

- Нобель сыйлығының иегері болған төрткүл дүниеге түгел танымал экономист-ғалым Роберт Манделл Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың баршаға ортақ және ешбір мемлекеттің құзырына бағынбайтын жаңа халықаралық валюта шығару қажеттігі туралы ұсынысын толығымен қолдап шықты. Ал жақында үкімет басына келген премьер-министр Юкио Хатояма «Менің саяси философиям» еңбегінде Азия валютасы және Азия ендігінде жатқан елдердің экономикалық интеграциясы туралы ұсыныс айтты. Жапонияның премьер-министрінің ұсынған идеясы қазақ Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың баршаға ортақ және ешбір мемлекеттің құзырына бағынбайтын жаңа халықаралық валюта енгізу туралы идеясымен үндестік тапты.

. Қазақ Президенті Нұрсұлтан Назарбаев премьер-министр Юкио Хатоямадағы ортақ ұстанымдар қазіргі әлемде бірде-бір ел дағдарысты жеке-дара еңсере алмайтынын, күш біріктірген кезде ғана жетістіктерге қол жеткізуге болады деген идеядан нәр алып жатыр.

Экономикалық интеграция мәселесінде оның алғышарттарын ескермесек болмайды: Интеграциялануға ұмтылып отырған ел нарығының дамуы, географиялық жақындығы, проблемаларындағы біркелкілік және көптеген факторларының деңгейі бір-бірінің деңгейімен салыстыруға келе ме? Біз бұл тұрғыда қалыптасу кезеңіне тұтастай ондаған жылдарды арнаған Еуроодақ елдерінің тәжірибесінен үйренер тұстарымыз көп.

Жақында Жапон үкіметі «Елдің дағдарысты ырықтандыруға бағытталған бағдарламасын жыл аяғына дейін қайта қарауымыз мүмкін» дегенді айтты. Либерал-демократтардың жеңілісінен сабақ алған демократиялық партия соңғы сайлауда қол жеткен жеңісінің саяси аванс екенін мойындайды. Кезек күттірмес жайттардың қатарын толықтырып отырған әлеуметтік, экономикалық жайттар, соның ішінде зейнетақы жүйесін реформалау, жұмыссыздықпен күрес, бала туу деңгейін көтеру, еңбектен қол үзіп, бала тәрбиесімен айналысып отырған аналардың жағдайына көңіл бөлу тәрізді мәселелерді кешенді түрде, бір-бірімен сәйкестендіре отырып шешуге тырысады. Бұл ретте Хатояма үкіметі Таро Асо кабинеті тұсында қабылданған дағдарыспен күрес бағдарламасына бірқатар түзетулер енгізді. Онда сайлауалды бағдарламаларда айтылған міндеттерді орындауға қосымша қаржы бөлу тетіктерінің механизмдері қарастырылған. Жапонияның Қаржы министрі 2010 жылдың бюджетін қаржыландыруға кірісіп үлгерді. Үкімет қабылдаған бағдарламаларда жеке тұлғалар мен орта және кіші бизнес өкілдеріне несие төлеу мерзіміне 3 жылға дейін мораторий жариялау, ең төменгі жалақы мөлшерінің деңгейін көтеру, кіші және орта бизнеске арналған компенсациялық төлем жүйесін енгізу тәрізді тың ұсыныстарымен айшықталады.

- Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2008 жылдың 18-22 маусым аралығында Жапонияға ресми сапары екі жақты қарым-қатынастарға тың серпін берді. 2009 жылдың қорытындысы бойынша екі ел арасындағы тауар айналымы 1 млрд 200 млн АҚШ долларынан асты. Жапонияның жаңа үкіметі тұсында біз үшін қарым-қатынастар динамикасын қазіргі деңгейде сақтап қана қоймай, оны жаңа деңгейге көтеру маңызды дер едім.

Жапония - инвестициялық, өндірістік және технологиялық әлеуеті жағынан әлемдік өркениет көшінің алғашқы бестігінен орын алған ел. Біз жапон компанияларына, инвесторларына, жапон технологиясын шығарумен айналысатын біріккен жобаларға еліміздің шикізаттық емес секторынан орын алуына жағдай туғызу арқылы екіжақты байланыстардың көкжиегін анағұрлым кеңейте алған болар едік. Ғаламшар шикізат көзінің азая түскенін барынша сезе бастады. Бұл ретте жапондықтар да қазақ елінің энергокөздерін өз еліне жеткізуге ғана емес, қазақтың табиғи мүмкіндіктерін бірлесіп пайдалануға барынша мүдделі болып отыр.

Біз тәуелсіздік алған күннен бастап саяси ұстанымымыздың - екі жақтың да мүддесі бірдей қорғалған, тең құқықты байланысқа негізделгенін қалайтынымызды, талап ететінімізді айтып келеміз. Тең құқыққа негізделген байланысқа қол жеткізу үшін жапонның соңғы үлгідегі технологиясының елге кедергісіз келуіне алғышарттарды қалыптастыру қажет екендігін түсінеміз. Екі ел арасындағы алыс-берістің негізгі мақсаты да осыны көздейді. Өткен жылдың желтоқсан айында екі ел арасында қосарланған салықтың алдын алуды көздейтін Конвенцияға қол қойылды, қорытындысында либерализация және инвестицияны қорғау туралы атом энергиясын бейбіт мақсатқа қолдану туралы келісімдерге қол қойылды.

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың экономикалық интеграция, жалпыға бірдей нарықтық кеңістік, бірыңғай валюта туралы ұсыныстары ішінара болса да қолдауға ие бола бастағанына әлем куә. Енді міне, қазақ елінде дүниеге келген идеялардың жаңғырығы Жапониядан да естіле бастады. Жоғарыда айтып өткенімдей, Жапонияның премьер-министрі Юкио Хатояма Азия ендігінің бір қиырынан Шығысазия қауымдастығы мінберінде алдына аймақтық бірыңғай валюта кеңістігін құру туралы ой тастады. Азия құрлығының екі жағында жатқан екі елдің бір мезгілде бір-бірімен үндесіп жатқан идеяларымен әлемдік қауымдастықтың назарын аударуы кездейсоқтық емес.

Менің ойымша, жапондардың соңғы үлгідегі технология секторындағы жетістіктері қазақ еліндегі бай шикізат кендері екі жаққа да, әсіресе, қазақ жағы үшін екі жақты ынтымақтастықты жаңа деңгейге көтеруіне, сөйтіп, экономиканы әртараптандыруға мол мүмкіндік ашар еді. Себебі қызмет барысында саясаткерлермен, жоғары шенді шенеуніктермен және жапон бизнес қауымдастығы өкілдерімен жиі кездесіп тұрамын. Олар ресми емес кездесулерде қазақ еліндегі инвестициялық климаттың тұрақтылығы жайлы жиі айтады. Әлемде біздің ел сияқты игеріліп үлгермеген табиғи кен байлығына ие елдер баршылық. Бірақ таңдау барысында шикізат байлығына ғана емес, сол елдің инвестициялық климатының тұрақтылығына да басымдық берілері даусыз.

Қазан айының соңғы онкүндігінде Астана қаласында экономикалық байланыстармен айналысатын қазақ-жапон комиссиясының оныншы мәжілісі өтеді. Оған жапон жағынан мемлекеттік органдардың өкілдері мен 25 жетекші компания қатысады. Басқосуға жапон жағынан экономика вице-министрі Хироюки жетекшілік етсе, қазақ жағын Энергетика және минералды ресурстар министрі А.Мағауов жетекшілік етеді.

Аталмыш басқосуда 2008 жылы өткен келіссөздер барысының орындалу барысын қорытындылаудан басқа мемлекетаралық комиссиясының статусына өзгерістер енгізу жайлы ұсыныстар айтылмақ.

Мен болашақ дипломат ретінде Жапония елі туралы жазғандықтан, Жапония мен Қазақстан Республикасының дипломатиялық қарым – қатынасына да тоқталып кеткім келіп отыр.