Партиялық жүйелер түсінігі және әр түрлілігі

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Философия және Саясаттану факультеті

Әлеуметтану кафедрасы

Реферат

Тақырыбы: Партиялық жүйелер түсінігі және әр түрлілігі

Тексерген: Сейсебаева Р. Б.

Орындаған: Кокханат А.

Алматы 2010ж

КІРІСПЕ

Қазақстанның партиялық жүйесі қазіргі кезде өтпелі кезеңді бастан кешіріп отыр және бұл жаңа әлеуметтік топтардың, ең бастысы, бизнес-элитаның белсенділігінің нәтижесі екендігін білеміз. Басқаша айтқанда, кейбір «қысым көрсетуші» топтардың, мысалы «Ақ жол» ҚДП-ның жартылай өзгеруі айдан анық көрініп тұр. Саяси сала сапалылығы жағынан өзгеріп келеді деуге болады, және оған себеп тек жаңа ойыншылардың пайда болуы ғана емес, сонымен қатар ескі қатысушылардың да өзгеруі. Және бұл кәдімгі даму кезеңі, мұнда асығыс болмауы тиіс, алайда тежелудің де қажеті жоқ, өйткені бұл жалпы саяси жүйе үшін қауіпті. Тәуелсіз Қазақстанның партиялық жүйесі ондаған жылдар бойы қалыптасып келеді. Өткен ғасырдың 90-жылдарында республика шеңберінде көппартиялы саяси жүйе тәжірибе жүзінде қолданымда болған жоқ, өткен кеңес дәуірінің саясаты мен азаматтық қоғамның дамымағандығы әсер етті. Қазақстан Республикасының партиялық жүйесінде сапалық даму үрдісі 90-жылдардың екінші жартысында байқалды, бұл кезде кейбір әлеуметтік топтар өз мүдделерін жариялау және қорғау қажеттілігін сезініп партия атты саяси ұйымдарға бірлесе бастады. Партиялық құрылыстың алғашқы қадамдары дәл Алматы қаласында жүзеге асырылды, саяси өмірдің орталығы да дәл осында. Тіпті, Елорданы ауыстырғаннан соң да партиялық қызметтің белсенді орталығы мен саяси белсенді тұрғындардың басым бөлігі осы қалада қалды.
       Қазақ халқының саяси тарихы саяси өмірді реформалауға бағытталған ой-пікірлерге кенде емес. Саяси шешімдерге тірек болған, тағдырлық мазмұндағы құжаттар қатарына көне дәуірдегі күлтегін жазуларын, орта ғасырлар кезеңіндегі «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Жеті жарғы» заңдар жинағын жатқызуға болады. Қазақ халқының саяси өмірде бұл құжаттардың қолданылуы рулық-тайпалық ала-ауыздықты тыйды, қазақ мемлекеттілігін күшейтті, елдің саяси тұрақтылығымен біртұтастығын нығайтты. Ал Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң егемен ел болған Қазақстан халқын жаңа жасампаздық істерге бастаған, азаматтардың зор құлшынысын тудырған саяси маңыздағы құжат «Қазақстан 2030: барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына 1997 жылы жасаған Жолдауы болды /1/.

«Қазақстан 2030» Жолдауында Президент Қазақстанның алдындағы 7 басымдылықты атап көрсетті. Солардың қатарындағы 1,2,4, және 7-ші басымдылықтардың іске асуы елдегі саяси партиялардың да ат салысып, араласуына қатысты болды. Қазақстандағы саяси партиялар «Қазақстан 2030» стратегиясындағы ұлттық қауіпсіздік мәселесін қуаттады. «Аумақтың тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамасыз ету»/2/ мәселесі әрбір саяси партия үшін маңызды міндеттер қатарында болды. Сонымен қатар өздерінің саяси мақсаттарының әр түрлілігіне қарамастан елдің саяси партиялары «ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын жақтады. Қазақстанға бүгін және алдағы орнаған жылдар ішінде ұлттық стратегияны жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ішкі саяси  тұрақтылық пен ұлттық біртұтастықты сақтап, нығайта беру» /3/  мәселесі маңызды болды. Қазақстан саяси партиялары түгелдей дерлік Қазақстан азаматтарының денсаулығын, білімін және материалдық әл-ауқатын көтеруді жақтады. Саяси партияларды біріктіретін келегі мәселелердің бірі-экологиялық ахуалды жақсарту болды. Қазақстандағы саяси партиялар ұзақ мерзімді басымдылықтар қатарына мемлекетілікті күшейтуді де жатқызады. «Ісіне адал әрі біздің басты мақсаттарымызға қол жеткізуде халықтың өкілдері болуға қабілетті Қазақстанның мемлекеттік қызметкерлерінің ықпалы жене осы заманғы корпусын жасақтау» /4/ мәселесі де елдегі саяси партиялардың ортақ мақсаттары деп атауға болады.  

Аталып өтілген 2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясының бағыттары елдегі саяси партиялардың басым көпшілігінің саяси бағдарламаларын ортақ міндеттер аясында таптастырады. Әсіресе билік партиялары болып табылатын  ҚХБП, Азаматтық, Руханият, Асар, Отан және Нұр Отан партияларының бағдарламаларында мемлекеттік стратегиялық міндеттер шешуші орын алды.

Қазақстан халқы үшін тағдырлық маңызы бар мемлекеттік ортақ міндеттерді елдегі оппозициялық партиялар мен қозғалыстар да жоққа шығарған жоқ. Мысалы, 2003 жылы желтоқсанда құрылған Қазақстанның демократиялық таңдауы «(ҚДТ) партиясының бағдарламасында билік партиясы күн тәртібіне қойып отырған мәселелер өзінше орын алды. ҚДТ партиясы Біріккен демократиялық қозғалыс «Азат» негізінде құрылған. ҚДТ-ның мақсаттары: Биліктің үш тармағының бөлінуі; Азаматтың және азаматтар бірлестіктерінің құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету; Экономиканың дамуына сай халықтың әл-ауқатын көтеру; Ұлттық байланыстарды қоғам мүддесіне сәйкес игеру; Корупция мен қылмыскерлікке қарсы тиімді күрес; Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету»/5/.

Аталған міндеттерді, құндылықтарды ресми билік те демократиялық қоғам құрудағы басымдылықтар ретінде белгіледі. Саяси партиялардың биліктің мақсаттарын айқындауға көзқарастары бірдей болғанымен сол мақсаттарды орындау әдіс-тәсілдерін басқаша түсінеді. Оппозициялық партиялар биліктің халық алдында толық ашықтығын және есептілігін жақтаса билік партиялары мемлекеттік міндеттерді өз күшімен, өздерінің саяси шараларымен шешкенді дұрыс көреді. Билік партиялары Қазақстан халқы алдындағы ашықтықты және толық есептелікті міндетті емес деп санады. Билік көптеген мәселелерді өз бетімен шешуге құштар болды.  Халыққа есеп формалды жағдайға қалды. Билік партияларының халық алдында нақты есеп бере бастауы, әкімдердің есебі, министрлер кабинетінің есебі саяси практикада 2000-ші жылдардың басында «Отан» және «Нұр Отан» партияларының қызметіне қатысты кірді.

Қазақстаның  саяси партияларының демократиялық  мемлекет құруға қатысуы мәселесін зеттегенде естен шығарылмайтын маңызды мәселе мемлекеттің мүдделі топтардан елдің конституциясы мен заңдары шеңберінде ғана қызмет етуін талап етуі болды. Бұл талап өз бастауын 1990 жылы 25 қазанда қабылданған Қазақ ССР Мемлекеттің егемендігі туралы Декларациядан алады. Кеңес Одағы күйреуі жағдайында қабылданған бұл тарихи құжатта «Саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бұқаралық бірлестіктер, өзге де топтар немесе жекелеген адамдар тарапынан Қазақ ССР-нің конституциялық құрлысына қарсы жасалатын кез келген күштеу әрееттері, оның территориясының тұтастығын бұзуға шақыратын, сондай-ақ ұлт азадығын қоздыратын жария ұрандар заң  бойынша жазаланады» /6/,- деп көрсетеді.

Қазақстандағы басқарушы билік ел егемендікке қол жеткізе салысымен түрлі полярлық позициядағы саяси  күштердің жас мемлекеттің тәуелсіздігін шайқалтпауын назарға ерекше ұстады. Себебі, саяси партиялар қызметінің заң шеңберінен шығуы сол жылдарда белсенділік көрсеткен сеспаратистік қозғалыстарға дем берген болар еді. Әсіресе Қазақстанның солтүстігі мен шығыс региондарындағы сеспаратистік, шовинистік пиғылдағы орыс тілді топтар белсенділік көрсете бастаған болатын. Сонымен бірге саяси тұрақтылыққа тым ұраншыл ұлтшыл- патриоттық партиялар да кері ықпал етті. Бұл жағдайда мемлекет саяси партиялардың өзара күресін заңмен қатал реттеуді дұрыс деп тапты.

Бұл талап Қазақстан Републикасының 1993 жылы 28 қаңтарда қабылдаған тұңғыш Конституциясынан көрініс тапты. Онда «партиялар азаматтардың саяси еркін қалыптастыруға және іске асыруға ықпал етеді. Саяси партиялардың құрылуы, қызыметі және тоқтатылуы заңмен белгіленеді. Қазақстан Республикасы аумағында басқа мемлекеттердің саяси партияларының құрылуына жол берілмейді»- делінген /7/.

Мемлекет саяси партиялар қызметіне ерекше мән береді. Демократиялық қоғамның қалыптасуының міндетті сегменті ретінде көппартиялық  дамытылды. Бірақта Қазақстан олардың қызметіндегі қоғамдық келісімге және  этникалық татулыққа жат пиғылдардың бірден жолын кесті. Мемлекеттік саяси тұрақтылық саясаты шеңберінде қызмет ететін саяси партиялар ғана ресми танылды. Қазақстанда ұлтшылдық, сеспаратистік, экстремистік саяси бағыттағы партиялар өз қызметтерін бастай да алмады.

1995 жылғы Конституция Қазақстандағы саяси партиялар қызметін нақты белгілері. «Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылады. Мемлекеттік органдарды партия ұйымдарын құруға жол берілмейді» /8/ делінеді. Конституцияның осы 5 бабында «Республикада басқа мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік одақтарының қызметтеріне, діни негіздегі партияларға сондай-ақ саяси партиялар мен кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалармен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың  қаржыландырылуына жол берілмейді»,- деп нақтыланды /9/.

Осы талаптардан 1995 жылғы Конституция елдегі саяси реформаларға ғана емес, саяси партияларда да заңдық кеңістікте қызмет етуіне жағдай туғызғандығын көреміз. Конституциялық ережелер аз ғана мерзім ішінде саяси партиялардың қазақстандық ішкі саяси ахуалға байланысты құрылуын және дамуын қамтамасыз етті. Жас мемлекеттің жаңа саяси партиялары жүйелі өмірге келді. Олар елдің экономикасына, саясатына және әлеуметтік қатынастарына ықпал жасай бастады.Ірі саяси партиялар билік үшін күресіп қана қойған жоқ. Олар елдегі саяси тұрақтылықтың және этносаралық келісімнің берік бола түсуіне жағдай жасады.

Екінші 1995 жылы қабылдаған Конституция ел өмірінің саяси реформалауы үшін және демократия эволюциясына жол ашты. Көзқарастардың әр-алуандығына, саяси дискуссияларға жағдай туғызатын, саяси мүдделі топтардың заңнамалық шеңберде еркін жұмыс істеуіне қажетті құқықтық-нормативтік алаң қалыптаса бастады. Конституция әр азаматтың саяси көзқарасын білдіруіне, саяси партиялар қызметіне қатысуға және өз құқықтары үшін күресе білуіне тең жағдай жасап кепілдік берді. Азаматтардың заң алдында теңдігіне конституциялық кепілдіктердің берілуі олардың саяси белсенділігін арттырды. Осындай саяси құқықтық ахуал елдегі саяси жүйенің демократиялануының теңдігіне және көппартиялықтың саяси шындыққа айналуына әкелді. Саяси партиялар жүйесінде оппозициялық партиялар да өз орнын алды. Алайда үшінші шақырылымдағы Парламент депутаты Н. Жылқышиев айтқандай «Оппозиция бұқарадан алыс. Уақытында Ленин айтқандай, бұл қозғалыс ел талабынан өте алыс. Сосын демократиялық партиялар бірнешеге бөлініп кетті. Атаулары да және өзгеріске ұшырайды. Жаңа атаумен халыққа танылып, сеніміне ие болғанша да ұзақ уақыт керек. Бұл оппозициялық күштерді одан сайын әлсірете түсуде» /10/.

Қазақстандағы саяси партиялардың дамуы 1995 жылдан елде қалыптасқан президенттік республика жағдайында жүргенін естен шығармау керек. Саяси партиялардың елдегі қызметіне президенттік биліктің ықпалы күшті болады. Сондықтан Қазақстандағы саяси партиялар құбылысын зерттегенде бұл жүйеге президенттік билік әсерін, президенттің жеке басының және оның дүниетанымының ықпалын назардан сырт қалдыра алмаймыз. Себебі, бүкіл саяси реформаның негізгі бағыттары, Қазақстан қоғамын демократияландыру үрдістері, саяси партиялардың қызметтерінің заңдық негіздерін анықтау, азаматтық қоғам институттарына мемлекеттің көзқарасы және қатынасы сияқты келелі мәселелерде президенттің позициясының өте ықпалы болғаны ақиқат. Н.Ә. Назарбаев бұл жағдаят туралы «1995 жылы шынайы президенттік республиканы құруға бара отырып, мен дамудың осындай нұсқасында елді басқару мүмкіндігі күшейетіндігін және жанға бататын реформалар нәтижесінің көп күттірмейтіндігін түсіндім. Реформаны жүзеге асыру барысында президенттің тікелей жауапкершілігінің артуы, сол сияқты оның бірқатар өкілеттілігін арттыруды да талап етті», - деп жазады /11/.

Экономикалық реформаларды пәрменді жүргізу талаптарынан туған президенттік вертикалды биліктің күшеюі жергілікті жерлердегі әкімшілік-атқарушылық билігінің күшеюіне әкелді. Бұл шаралар экономикалық даму талаптарынан туғызғанымен елдегі саяси жүйенің демократиялану үрдісін біршама кідіртті. Саяси партиялардың аймақтарда еркін дамуына жергілікті әкімшіліктер мүдделі болған жоқ. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында саяси партиялар тек ірі мегаполистер Алматы, Астана, Шымкент, Қарағанды, Өскемен сияқты қалаларда ғана дами алды.    Саяси өмірдің белсенді ортадығы ретінде Алматы қаласының орны ерекше болды. Елдегі 90-жылдарда ресми тіркеуден өткен жиырмаға тарта саяси партиялардың барлығының орталық аппараты Алматы қаласында орналасты. Алматы саяси дискуссиялардың, саяси күрестің және саяси партиялардың бәсекелесуінің орталығына айналды. Қазақстандағы демократияландыру үрдісінің локомотиві Алматы қаласы болды,- деп батыл айтуға болады. Сондықтан саяси партиялардың Қазақстан қоғамын демократияландыру үрдісін зерттегенде Алматы қаласының саяси тартыстардың негізгі аренасына айналғанын атап өтеміз.

Қазақстандағы саяси реформалар Батыс демократиясының негізгі бағыттары мен стандарттарын қабылдады. Алайда олар сол қалпында қайталанылған жоқ. Қазақстанның демократияға жылжуының және саяси партиялары құрылысының өз жолы болды. Осыны елбасы Н. Назарбаев жақсы түсінді. Ол өзінің «Ғасырлар тоғысында» кітабында «Қазақстан тәжірибесі мені қоғамның жаңа жағдайына барлық есікті ашатын әмбебап кілт іздеуден бас тарту қажеттігіне көз жеткізді. Демократияландыру – түбегейлі соңғы қалпы жоқ, ұзақ процесс. Ол қоғам мен адам өмірінің барлық сфералараныдағы кешенді міндеттерді үздіксіз шешу демократия декреттермен орнатылмайды, оны өмір жасайды»,-деп ескертеді /12/.