Гроций Гуго

   Мемлекет  билеушісін егемен деп атаған Гоббс оның абсолютті билігін мақұлдайды. Жоғары билікке ие болган ол азаматтық зандарға бағынышты емес, зандарды ол өзі шығарады, олардың кушін жояды, соғыс жариялайды, бітім жасайды, дауларды шешеді, барлық лауазымды адамдарды тағайындайды. Оның билігі болінбейді және ешкімге берілмейді. Гоббс мемлекеттік билікі бөлуді қостамайды.

   Гоббстың  айтуынша мемлекет өзінің бағыныштыларына  азаматтык, заңмен тиым салынбаған іе-әрекеттің бәрін жүзеге асыруы бостандык, кепідігін береді. Билеушінін парызы — халықты жақсы басқара білу, өйтксні, мемлекет билеуші үшін емес, халық үшін кұрылаған. Шексіз мемлексттік билікті жақтаған Т. Гоббс абсолютизм теоретигі ретінде мемлекет формалары мәселесіне көп көңіл бөле қойған жоқ. Оның пікірінше өз халқын қорғай білген билік мемлекетің қандай формасына карамастан біркелкі. Дегенмен, ол мемлекеттің үш формасы: монархия, демократия, аристократия туралы айтады. Жеке түлғалық мемлекеттің абсолюттік билігіне бағыныштылығын қолдаған Т. Гоббс олардың кей жағдайда карсылық білдіру қүқығын, яғни, көтеріліс жасау мүмкіндігін жоққа шығармайды. Өйткені, өзін-өзі сактау табиғаттың ең жоғарғы заңы. Өзін-өзі қорғау үшін әркім де мемлекеттік билікке қарсы шығуға қүқылы.

   Гоббстың  пікірі бойынша күшті орталықтандырылған мемлекет барлық жеке тұлғалардың қатысуымен жасалатын қоғамдық шарт негізінде құрылады. Мүндай мемлекет елдегі саяси тәртіп пен азаматтардың кауіпсіздігін және түрмыс тіршілігін қамтамасыз етеді. Коғамдык шарт "бүкіл билікті шөғырландыру немесе оны бір адамнын қолына беру арқылы" ғана бейбіт өмір орната алады. Гоббс шексіз билік адамның мінез-қүлқында және көзқарасында табиғи қалыптаскан деп есептейді. "Абсолютті билікте түрған ештеңе жок, адамзат қауымы бір-бірін шектемей өмір сүре де алмайды. Қолайсыз жагдайдың болуы биліктең емес, адамдардың оздеріне байланысты".

   Шексіз  билікке ие болған мемлекет полицейлік — қорғау қызметімен ғана шектелмеуі тиіс. Оның міндеті "кәсіпкерліктің барлық түрін қолдау, жүмыс орындарын табу, елдің экономикасын көтеру, оқу-ағарту жүмыстарымен айналысу".  Әркім "азаматық заң арқылы тиым салынбаганның бәріне қүқылы". Жақсылык пен жамаңдықтың ең негізгі өлшемі — азаматтық заң, басты судья — заң шығарушы. Гоббстың ойынша азаматтардың табиғи және саяси қүкықтарының қамтамасыз етілуі азаматтык заңнын әділдігі мен шығарылған заңнын сапасынаң.

   "Мемлекеттік  баскару туралы екі трактат"  еңбегінде Дж. Локк озінің мемлекет туралы ілімін баяндайды. Гоббс тәрізді ол да адам-дарды табиги жагдайда еркін, өзара тең, тәуелсіз ретінде қара-стырады. Бірақ оның Гоббстан айырмашылығы жеке меншік пен енбек тақырыбын адамның табиғи ажырамас атрибуттары түрінде түсіндіреді. Онын айтуынша, адамның жеке меншікке ие болу умтылысы, адамдардың өздерінің пайдасын көбірек ойлауы табиғи нәрсе.

   Дж. Локктың  пікірінше, мемлекеттің калыптасуына дейін адамдар табиғи жағдайда болған. Мемлекетке дейінгі кауым-дастыққа "бәрінің барлығына карсы күресі" болган емес. Адамдар ешкімнен рүқсат сүрамай, ешкімнің еркіне тәуелді балмай өздерінін кадір-қасиеті мен меншігіне иелік еткен. "Барлык билік пен күқықтар өзара тиімді жағдайда және ешкім артыкшылықта болмаған", тендік үстемдік күрған. Ал адамдардың табиги қалыптан мемлекетке отуі табиги жағдайда қүкықтардың түраксыздыгы  туды. Бірақ "мемлекеттік жагдайда да еркіндік пен меншік сақталуы тиіс. Сонымен бірге жоғары мемлекеттік билік қалай болса солай және шексіз бола алмайды.

   Мемлекеттің пайда болуын Локк адамдардың табиғи қу-қықтарын, бостандығы мен еркіндігін, жеке меншігін берік камтамасыз ету мақсатындағы келісім арқылы қурган саяси кау-ымдастығы деп біледі. Бүндай келісімді ол "кез-келген мемлекеттің бейбіт түрде орнауы халык келісімінің негізі" деп түсіндіреді.

   Мемлекет  оны қурған адамдардан саяси кауымдастықтын басты мақсатына жетуіне қажетті  және жеткілікті қанша билік керек болса, сондай мөлшерін алады. Өйткені, адамдар (барлыгы және әркім) өздерінін өмірлік мүдделерін (өмірін, денсаулығын, еркіндігін, жеке меншігін, үйін және т.б.) мемлекет аркылы қамтамасыз етуі және корғай алулары керек. Локк мемлекеттің "үлы және басты мақсаты" ретінде буржуазиялық жеке меншік қатынастарының дамуы мең оғаң қол сұғылмаушылық деп түсіндірді.

   Зандылық  режимін батыл қабылдаған ол "мемлекетте жогары билікке кім ие болса да халык келісімі бойынша жарияланган турақты заңдар аркылы баскаруды" талап етті. Зандар сол кезде "оны бәрі білген және орындағанда ғана" мемлекеттің басты және үлы мақсатына жетуіне мүмкіндік жасайды. Онын бүндай позициясы XVIII—XIX ғасырларда буржуазиялык саяси-қукыктык ойда дамытыла бастаған "күкыктык мемлекет" идеясын алдын-ала аныктаған еді.

   Қуқықтың  жоғары мәртебесі жеке түлғанын еркін  дамуы мен оған басқаның деспоттық билігімен жүгенсіз әрекетгерінің болмауын кепілдік бере алатын адам бостандығы .

   Саяси ілім тарихында мемлекеттік билікті  заң шығарушы, аткарушы және федеративтік тармақтарға бөлу идеясы Дж. Локктың үлесіне тиеді.

   Халықтың  көтеріліске шығу қүқығы туралы тезисі Дж. Локктын либералдық-буржуазиялык доктринадағы кездейсоқ айтылған ойы емес еді. Бүл тезисті жариялау аркылы ол 1688 жылғы мемлекеттік тоңкерісті (басқару формасының өзгеруін) теориялык түрғыдан актады.

   Дж. Локктың  мемлекет және қүқык туралы ілімі  өзінің күшті  жақтарымен ерте буржуазиялық революция идеологиясының классикалық көрінісі болып табылады. Оның кұнды идеялары XVIII ғасырда ағартушылық өкілдерінің еңбектерінде  пайдаланылды және одан әрі дамытылды.   
 
 
 
 
 
 

Негізгі әдебиет:

1.Алексеев  С.С. Философия права. –М.; 1997.

   2.История  полттических и правовых учений. Домарксистский период\

Под ред. О. Э. Лейста. – М.; юрид. Лит. 1991.

3.Нерсесянц  В.С. Философия права. Учебник  для вузов. – М.; Издательская  группа ИНФРА-М-НОРМА,1997.

4 История политических  и правовых учений.\ Под ред.  В.С. Нерсесянца. – М.; НОРМА-ИНФРА  – М, 2000.

5. Керимов  Д.А. Филослфские основания политико-правовых  ииследований. –М.; 1986.

   6. Кохановский  В.П. Философия и методология  наки: Учебник для высших учебных заведений. – Ростов н\Д.; Феникс. 1999.

6.    Антология мировой философии. В 4-х т. Т.1. –М.; Мысль, 1969.

7.    Антология мировой политической мысли: в 5-ти томах. Т.1. – М.; Мысль, 1997.

8.    Черниловский З.М. Всеобщая история госуударства и права. – М.; Юристъ. 1996.