Демократияның

Ұжымдық демократияның  ерекше белгілері. Ерекшеліктеріне қарамастан демократияның ұжымдық теорияларының жалпы ортақ белгілері бар. Оларға мыналар жатады:

1) халықтың ұжымы ретінде  түсіндірлуі, халықтың біртұтастығы, оның ортақ мүддесі мен еркінің болуы;

2) халық ішінде ішкі  қайшылықтардың болмауы, саяси  оппозицияға жау ретінде қарап, оны күштеп жою;

3) мемлекет пен қоғамның  барлық істеріне азаматтың белсенді, тең құқықты қатысуы ретінде түсінілген еркіндіктің ұжымдық (антикалық түсінікке жақын) түсінігі;

4) биліктің тоталитарлық, абсолюттік сипаты, іс жүзінде  халықпен (таппен, ұлтпен) теңестірілген көсемдердің билігі, азшылықтың, оның ішінде жеке адамның толық қорғансыздығы;

5) адам құқығы мәселесінің  болмауы, себебі тұтас нәрсе мемлекет өзінің құрамдас бөліктерінің жағдайының жақсы болуына онсыз да мүдделі;

6) жалпы саяси жұмылдыру,  азаматтардың басқаруға тікелей қатысуы, өкілділік органдары мен қызметтегі адамдарды халықтың қызметшісі, оның еркін жүзеге асырушысы деп қарау;

7) әлеуметтік демократияның  жариялануы. Ұжымдық демократия теориялары өзінің іске аспайтығын немесе либералдық түсініктегі демократиямен үйлесімсіздігін көрсетті. Оларды жүзеге асыру жаңа үстем тап - номенклатураның пайда болуына және тоталитаризмге, яғни жеке бостандықтың қандай түрін болса да жаншуға, басқаша ойлаушыларға қарсы террорға әкелді. «Таптық», «ұлттық», немесе «жалпыхалықтық» ортақ ерік бір адамның немесе топтың саяси үстемдігін ақтайтын миф болып шықты. Алайда өзінің іске аспауына қарамастан, классикалық либералдық демократияның таптық шектеулігін сынау нәтижесінде пайда болған ұжымдық демократия оны іске асыру эксперименті Батыс елдердегі либералдық басқару нысандарының дамуы мен саяси ойдың дамуына үлкен әсер етті.

Плебисцитарлық  партиялық демократия теориясы. Ұжымдық, идентитарлық демократияның кейбір маңызды идеалары қазіргі заманғы Батыс теорияларында көрініс тапты.Олардың ішінде көрнекті түрі – партиялық демократияның плебисцитарлық мандаттық теориясы болып табылады. Ол Руссоның әрбір азаматтың өз өміріне ықпал ететін заңдарды белгілі бір дәрежеде қолдау немесе қолдамау мүмкіндігі болуы тиіс деген идеяны дамытады. Бұл теория бойынша, тұрғындарының саны көп, ежелгі грек полистеріне қарағанда үлкен аумақты алып жатқан қазіргі заманғы мемлекеттерде халық билігінің антикалық үлгісі «партиялық мемлекетте» толық жүзеге асады. Түрлі партиялық бағдарламалар азаматтарға сайлау кӛмегімен мемлекеттік саясатқа тікелей ықпал етуге мүмкіндік береді. Бұл бағдарламалар азаматтардан алған мандат, аманат ретінде болды, оны депутаттар, үкімет орындауы тиіс. Депутаттардың партиялық бағдарламаларымен, құрылымымен байланыстылығы оларды халықтың еркін тікелей білдірушілерге айналдырады. Осылайша халық пен үкіметтің біртұтастығы іске асады. Сынаушылардың пікірі бойынша, бұл концепция іске аспайды, нақтыөмірмен сәйкес келмейді. Қазіргі заманғы «халықтық партиялардың» белгілі әлеуметтік базасы жоқ, олар тұрғындардың түрлі топтарының дауыстарын өздеріне тартуға тырысады. Сондықтан олардың сайлау алдындағы платформалары жалпы сипат алған, тұманды, бір-бірінен айырмашылығы жоқ, мазмұндары қайшылықты эмпирикалық зертеулер көрсеткендей, сайлаушылардың көп бөлігі партиялық бағдарламалармен таныс емес, өз тандауын жасарда дәстүрлі партиялық жетекшілердің тартымдылығын, символикасын т.б. басшылыққа алады. Осыларға байланысты «партиялық демократия» халық билігінен алшақ. Ғылыми-техникалық және информациялық революциялардың, жұмысшы, социал-демократиялық, коммунистік т.б. қозғалыстардың, сонымен бірге мемлекеттік-бюрократиялық социализм елдерінің және ХХ ғасырдың екінші жартысындағы т.б. факторлар ықпалымен либералдық демократия жаңа сатыға көтерілді.

Плюралистік (алуан  түрлілік) демократия. Қазіргі заманғы демократияның батыстық үлгісі либералдық саяси жүйеден ӛсіп шықты және оның мынадай басты ұйымдастырушылық принциптерін: конституционализм, биліктің бӛлінуі т.б. және мынадай құндылықтарын: жеке бас еркіндігі, адам құқықтары, азшылық автономиясы т.б. негізге алды. Қазіргі заманғы демократияға түрліше баға беріп, оны түрліше атайды. Оны көбінесе плюралистік деп атайды. Классикалық либералдық мемлекетпен ұқсастығына қарамастан, қазіргі заманғы демократияның одан біраз айырмашылығы бар. Оның негізгі ерекшеліктері сонда, ол ұйымдасудың түрлі идеяларына, концепцияларына және нысандарына сүйенеді, дәстүрлі либералдық құндылықтарды социалистік, христиандық, коммунистік және т.б. қозғалыстардан алынған идеялармен үйлестіруге, постиндустриялық қоғамның жаңа жағдайларын есепке алуға тырысады. Демократияның плюралистік концепциясының көрнекті өкілдері - Г.Ласки, Д.Труман, Е. Франкель, Р.Даль. Демократияның маңызды мәселесі - халықты түсінуде плюралистік концепция қазіргі заманғы демократиялық мемлекетте саясаттың қозғаушы күші дара тұлға немесе халық емес, топ болып табылады дегеннен бастау алады. Топта, топаралық қатынаста ғана жеке адам, оның мүдделері, құндылықтық бағыттары, саяси іс-әрекеттің себептері қалыптасады. Әрбір адам көптеген топтардың: отбасылық, кәсіптік, этникалық, діни, аймақтық, демографиялық т.б. өкілдері болып табылады. Топ арқылы жеке тұлға ӛз мүддесін көрсетіп, оны қорғай алады. Ал халық саясаттың басты субъектісі бол алмайды, себебі ол билік үшін бәсекелесетін түрлі топтардан тұратын ішкі қарама-қайшылығы бар құрылым. Демократияның мәні - қоғамда көп түрлілікті, плюрализмді ынталандыру, барлық азаматтардың бірігуіне мүмкіндік беру, саяси шешімдерде көрініс табатын өзара келісімдер арқылы олардың тепе-теңдігіне жету. Демократия тұрақты кӛпшіліктің билігі емес, себебі кӛпшілік өзгеруге бейім, біртекті емес, ол түрлі индивидтердің, топ, бірлестіктердің келісімі негізінде қалыптасады. Плюралистік демократия концепциясы бойынша демократия түрлі қоғамдық топтарға өз мүдделерін еркін білдіруге және бәсекелі күресте олардың теп-теңдігіне әкелетін келісілген шешімдер табуға мүмкіндік беретін басқару нысаны болып табылады.

Плюралистік демократияның ерекше белгілері:

1. мүдделі топ - демократиялық  саяси жүйенің орталық элементі, ол жеке адамның мүдделерінің, құқықтарының, еркіндіктерінің жүзеге асырылуына кепілдік береді. Мұнда жеке адам екінші орынға қойылады, алайда оның биліктің алғашқы субъектісі ретіндегі статусы жойылмады;

2. ортақ ерік түрлі  топтардың жанжалды ӛзара іс-әрекеттері арасындағы келісімнің нәтижесі ретінде пайда болды;

3. топтық мүдделердің  бәсекелестігі мен тепе-теңдігі  демократиялық биліктің жеке оның дамуының әлеуметтік негізі;

4. шектеуліктер мен қарама-қарсылықтар институтционалдық салаға ғана емес (либерализмдегідей), сонымен бірге әлеуметтік салаға да, бәсекелесуші топтарға да таралады.

5. «ақылға сыйымды эгоизм»,  жеке, топтық мүдделер саясаттың  қозғаушы күші;

6. мемлекет-«түнгі сақшы» (либерализм) емес, қоғамдық жүйенің барлық секторының дұрыс жұмыс істеуіне жауапты және қоғамда әлеуметтік әділеттілікті қолдайтын орган.

Демократияның плюралистік теориясы әлемнің көптеген елдерінде мойындалып, іске асырылуда. Алайда оның идеялары да сынға ұшырауда. Оның негізгі кемшіліктері: шындықтың идеалдандырылуы, тұрғындардың топтық бірыңғайлылығын шамадан тыс көрсетуі, азаматтардың мүдделер топтарына қатысу мәселесі; түрлі қоғамдық топтардың саяси ықпалының теңсіздігін есепке алмау немесе оның мүлдем ескерілмеуіне байланысты; әлеуметтік теңсіздіктің сақталуы, түрлі топтардың өз мүдделерін анық сезініп, бәсекелі күресте оларды қорғаудың қабілеттерінің бірдей еместігінен көрінеді, бұл плюралистік демократия теориясындағы түрлі қоғамдық топтардың үйлесімді тепе-теңдігі туралы түсініктерге қайшы келеді; Плюралистік демократия консервативті, себебі шешім қабылдау үшін барлық мүдделі топтардың келісімі қажет, ал мұны өмірде қамтамасыз ету қиынға соғады делінеді. Плюралистік демократия үлгісінің кемшіліктері болғанына қарамастан, халық билігі идеалына, нақты өмірге одан жақын саяси жүйе үлгісі жоқ. Биліктің субъектісі ретінде халықтың күрделі топтық құрылымына баса назар аудара отырып, ол қазіргі заманғы демократияның барлық қырларын бейнелей алмайды. Биліктің жүзеге асырылуы процесіне көңіл аударатын теорияларға демократияның репрезентативті (өкілділік) және партиципаторлық (саяси қатысу) теориялары жатады.

Репрезентативті демократия концепциясы халық алдында жауапты және құзіретті өкілділік басқарудан бастау алды. Репрезентативті демократия парламентаризмде, элитаризмде дамытылды.

Партиципаторлық демократия теориясы репрезентативті демократияны сынаудың негізінде ХХ ғ. 60-70 жылдары пайда болды. Бұл теория демократияны жеке адамның ар-намысын құрметтеуді қамтамасыз ететін қоғамдық өмірдің барлық саласын ұйымдастырудың әмбебап принципі ретінде қарастырудан бастау алады. Демократия барлық жерде отбасында, білім орындарында, өндірісте, партияда, мемлекетте т.б. болуы керек. Азаматтар өз өкілдерін сайлауға, референдумға, жиналыстарда шешім қабылдауға ғана емес, сонымен бірге саяси процеске шешімдерді дайындау, қабылдау және оларды жүзеге асыруға, оның орындалуын бақылауға да белсене қатысуы тиіс. Бұл теорияның оппоненттерінің, сынаушыларының пікірі бойынша, мұндай демократия өмір сүру нысаны, өмірді ұйымдастырудың әмбебап принципі бола алмайды, себебі демократияның негізіне алынған еркіндік пен теңдік идеялары өздерінің пайда болуынан бастап, азаматтар мен мемлекеттің өзара қатынасына байланысты және табиғи теңсіздік пен өмір сүрудің кейбір салаларындағы мысалы, мұғалім мен оқушылар, басшы мен оның қарауындағылардың т.б. өзара қатынастарына тән еріксіз көндіруге қайшы келді.

3. Демократияға өтудің құндылықтары, алғы шарттары және жолдары.

Әлемде демократияны тарату - күрделі және қарама қайшылықты құбылыс болып отыр. Кез-келген мемлекет демократияға дайын ба және демократия қоғам мен жеке адамдарға не бере алады, мемлекеттіліктің бұзылуын, бейберекетсіздікті, анархияны ма, әлде еркіндікті тәртіпті, гүлденуді ме? Бұл сұрақтарға жауап беру қоғамның демократиялануы жолына түскен көптеген постсоциалистік елдер үшін маңызды. Көптеген он жылдықтар бойы либералдық демократия коммунистік идеология мен «әкімшілік социализм» елдерімен күресте Батыстың басты символдарының бірі болып келді. Бұл демократия туралы түсініктерде өз ізін қалдырып, демократияның идеалдандырылуына, оның мүмкіндіктеріне көтермеленген баға беруге әкеліп, демократияны барлық елдермен халықтар үшін саяси құрылыстың әмбебап және ең таңдаулы нысаны ретінде негіздеуге ұмтылуға әкелді.

Әлемдік саяси ойларда  демократияның құндылықтық және ақылға сыйымды тәжірибелік (рационалды-утилитарлық) негіздемесі бар. Алғашқысы демократияның ӛзін мемлекеттік құрылыста маңызды жалпы адамзаттық құндылықтар: еркіндік, теңдік, әлеуметтік әділеттіліктің және т.б. нақты жүзеге асырылуы кӛрініс беретін құндылық деп қарастырады. Маңызды демократиялық құндылықтардың бірі - еркіндік. Мыңдаған жылдар бойы еркіндіктің көптеген көріністері игілік деп есептелеген жоқ. Қазіргі заманғы дүниеде еркіндікке ұмтылу күшейсе де, көптеген адамдар оны, әсіресе саяси еркіндікті материалдық игілікке, қауіпсіздікке және тәртіпке оңай алмастырады. Демократия үшін саяси еркіндік оның ажырамас бөлігі болып есептеледі. Дүниеге дарашыл көзқарас пен жеке адамның санасының дамуымен адамдардың мемлекеттік істерге қатысуға деген ұмтылысы күшейіп, саяси еркіндік қоғамдық құндылықтардың біріне айналды. Алайда саясат қазіргі заманғы адам өміріне үлкен ықпал еткенімен, билікке тең құқықты ықпал етуді көптеген адамдар маңызды құқық деп есептемейді. Бұл азаматтардың ӛмірлік маңызды мүдделерінің саяси саладан тыс болуынан және олардың іске асырылуын тікелей демократиямен байланысты еместігі арқылы түсіндіріледі. Саяси еркіндік, тіпті олардың жүзеге асырылуына кедергі болуы мүмкін.

Қазіргі заманғы әлемде азматтардың  кӛпшілігі демократияның келесі бір құндылығы – теңдікті әр адам үшін ӛмір мүмкіншіліктері, өзін-өзі іске асыру мүмкіндіктері, дамуы, істеген ісіне қарай тиісінше бағалануы ретінде түсінеді.

Демократия мүмкіндіктер теңдігімен әлсіз байланысты, ол азаматтардың формальды түрдегі теңдігін, яғни заңды тұлға ретіндегі тең құқықтылығын білдіреді. Саяси теңдік терең әлеуметтік теңсіздікті жасыруы мүмкін. Егер демократия жалпы мойындалған құндылық болмаса, мүмкін оның құрал, әдіс ретінде құндылығы бар шығар, яғни басқарудың басқа нысандарына қарағанда қоғам мен адамдарға барынша пайда келтіруге  қабілетті шығар? Демократияның пайдасына оның ақылға сыйымды – тәжірибелік негіздемесі оны азаматтар үшін пайдалы басқару нысаны ретінде қарастырады. Демократиялық басқару барлық қоғамдық топтарға өз мүдделерін үйлесімді сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Демократия әлеуметтік баламаны табу және іріктеу механизмі болып табылады. Демократия әмбебап, барлық кезеңдегі, барлық халықтар үшін ең таңдаулы басқару нысаны бола алмайды. Тарих көрсеткендей, демократия халықтың саяси мәдениеті мен менталитетіне сәйкес келіп, қажетті экономикалық және әлеуметтік алғы шарттары болса ғана, игілік бола алады. Әйтпесе, ол құлдырап, демагогтар бағыттаған тобыр билігі - охлократияға құлдырап, бейберекетсіздік пен анархияға, ақырында диктаторлық режимге әкеледі. Қазіргі заманғы дүниеде басқарудың демократиялық формаларына деген тұрғындардың ұмтылысы өсіп келеді. Белгілі бір алғы шартар болса, демократия басқа басқару нысандарына қарағанда біраз артықшылықтарға ие. Демократиялық емес барлық саяси жүйелердің кемшілігі сол, оларды халық бақылай алмайды, яғни олардың азаматтармен қатынасы билеушілердің еркіне тәуелді. Биліктің жүгенсіздігінен, азаматтарды мемлекеттік бассыздықтан қорғаудың кепілдігін басқарудың демократиялық нысаны бере алады. Демократия жеке адамдарға ғана емес, саяси жүйенің өзіне де қажет. Билік демократиялық процедуралар арқылы халықтың өзін мойындауын қажет етеді. Жеке еркіндік пен жауапкершілікке, өз эгоизмін шектеуге, заң мен адам құқығын құрметтеуге дайын тұрған халықтарға демократия, шын мәнінде жеке және қоғамдық даму үшін, гуманистік құндылықтар: еркіндік, тең құқықтық, әділеттік, әлеуметтік шығармашылық үшін барынша мүмкіндіктер туғызады.

Демократияның алғы шарттары. Демократия идеялары қазіргі заманда кең таралып, мойындалғанымен, басқарудың бұл нысаны жағдайында адамзаттың аз бөлігі өмір сүреді. Көбіне демократиялық басқару нысандары өмірге қабілетті  болмай, күйреп жатады. Демократияға өтуге қандай факторлар мүмкіндік береді және оның тұрақтылығы неге байланысты? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген ғылыми зерттеулер жүргізілді. Олардың негізінде демократияның экономикалық, әлеуметтік, мәдени, діни, сыртқы саяси алғы шарттары анықталды. Демократияның экономикалық алғы шарттарына: индустриялық және экономикалық дамудың жоғарғы дәрежесі; урбандалудың жоғарғы дәрежесі; бұқаралық байланыс құралдарының дамығандығы; рыноктық, бәсекелі экономика жатады. Демократияның әлеуметтік алғы шарттары: азаматтардың салыстырмалы түрдегі тұрмыс хәлінің жоғарғы дәрежесі; қоғамдық байлық әлеуметтік теңсіздікті бәсеңдетсе ғана, қоғамның демократиялануына игі ықпал етеді; әлеуметтік игіліктердің дұрыс бөлінуі; әлеуметтік плюрализмнің болуы; саны көп және ықпалды орта таптың болуы; кәсіпкерлердің - рынокпен байланысты бәсекелі буржуазияның болуы; тұрғындардың сауаттылығы, жалпы білім дәрежесінің жоғары болуы;

Экономикалық және әлеуметтік факторлардың мемлекеттік құрылысқа ықпал етуі көбінесе қоғамдағы саяси мәдениетпен байланысты. Демократияға саяси мәдениеттің америкалық саясаттанушылар Г.Алмонд пен С.Верба анықтаған азаматтық (белсенді) мәдениет деген типі сәйкес келеді. Саяси мәдениетке жеке азаматтардың мінез-құлқына дін де үлкен ықпал етеді. Дін демократияға ӛтуге кедергі келтіруі де және оны ынталандыруы да мүмкін.

Демократияның ішкі алғы шарттарын сипаттайтын экономикалық, әлеуметтік, мәдени және діни факторлармен бірге сыртқы ықпал да маңызды. Ол екі жақты: тікелей әскери, саяси, экономикалық, мәдени-информациялық т.б. арқылы етеді және демократиялық мемлекеттер үлгісінің ықпалы арқылы да әсер етеді.

Тарих көрсеткендей, демократия ішкі даму нәтижесі ғана емес, сонымен бірге сыртқы ықпал, оның ішінде күш арқылы да орнауы мүмкін. Алайда сырттан енгізілген демократия ішкі алғы шарттар болмаса жүзеге аспайды.

Демократияланудың жалпы үлгілері. Түрлі елдердің демократияға өту тәжірибесінен талдау нәтижесінде бұл процестің үлгілерін анықтауға мүмкін болды. Демократияланудың классикалық үлгісі болып оның британдық нұсқасы есептеледі. Оның мәні монархиялық билікті бірте-бірте шектеуде, азаматтар мен парламенттің құқықтарын кеңейтуде болды. Бірте-бірте сайлау ценздері де шектеліп, кейін жойылады. Парламент жоғарғы заң шығарушы орган болып, үкіметті бақылайды. Демократияландырудың бұл үлгісін сызықтық деп атайды, себебі ол бірте-бірте жүргізіліп, демократияның бір бағытта кеңеюін көздеді. Сызықтық үлгіден демократияландырудың цикльдік үлгісінің біраз айырмашылығы бар. Ол басқарудың демократиялық және авторитарлық нысандарын алмастырып отыруды ұсынады. Бұл жағдайда халық сайланған үкіметтерді әскерилер төңкеріс жасап, билікті басып алады, өздерінің танымал еместігінен олар оппозицияның күшті қарсылығына кездеседі. Цикльдік үлгіде авторитарлық және демократиялық институттар бір-бірімен қатар болуы мүмкін. Мысалы, парламентпен қатар мемлекетте әскерилер рольді болды. Бұл үлгі Латын Америкасында, Африкада, Азияда кең таралған. Демократиялануға өтудің мұндай түрі созылыңқы болып қиынға соғады. Ол демократияның ішкі алғы шарттарының толық жетілмендігін демократиялық саяси мәдениеттің жетілмендігін көрсетеді. Цикльдік үлгіге қарағанда демократияланудың диалектикалық үлгісінің болашағы көп. Ол цикльдік үлгі сияқты өтпелі саяси режимдердің тұрақсыздығыен сипатталады. Алайда оның ерекшелігі демократиялануға өту дамыған ішкі алғы шарттар арқылы жүзеге асады. Бұл және басқа да факторлардың өсуі авторитарлық режимдердің тез және аяқ астынан күйреуіне әкеледі. Одан кейін демократиялық үкіметтер, қайтадан авторитарлық режимдер, ақыры бірте-бірте тұрақты, өмір сүруге қабілетті демократия орнайды. Көптеген елдер: Италия, Греция, Испания, Австрия, Чили т.б. осындай даму жолын басынан өткізді. Бұрынғы КСРО елдері, Ресей осындай оқиғаларды бастан кешіруде.