Мәдениет туралы әртүрлі ғылыми

Мәдениет туралы әртүрлі ғылыми концепциялар, тұжырымдар 

  Мәдениет  – философиялық ой – толғамның  аса маңазды, терең теориялық  мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет  үғымы қоғам өмірінің түрлі  салаларына байланысты жие пайданылады  сонымен қатар адамзат тарихын  зерттеушілер де мәдениет мәселесін қамтымайынша дұрыс қайымдаулар жасай алмайтынын ескерте кету керек.

  Көпшілікке  арналға әдебиетте мәдениет мәселесін  рухани, көркемдік саласармен байланыстыра  қарау басым. Шынына келгенде, мәдениет – адам әрекетінің, саналы қызметінің көрінісі олай болса оған рухани да материалдықта жетістіктер жатады.

   Материалдық  өндіріс рухани өмір сияқты  бір қалыпта қала бермейді  өдіріс қажеті оның дамуын, жаңаша  қалыптасуын туғызады оны күрделі  ете түседі.

   Материалдық  мәдениет құрамына еңбек құралдарымен қатар барлық қолмен, ақылмен өнделген еңбек заттары жатады. Олардың мазмұны мен түрі мәдениеттің даму сатысын көрсетеді. Сондықтан, мәдениеттегі қазіргі   бардың, болашақтың сабақтастық байланысын тани білу қажет.

  Мәдениет  негізі – еңбек. Еңбек неғүрлым күрделі болған сайын, мәдениетте жаңа сипат алып отырады. Алғашқы еңбек бөлінісінен қазіргі кезеңге дейін еңбек материалдық өндіріс мәдениетін жетілдірудің негізі болып келеді. Мәдениат адамсыз жасалмайды. Адам дамуы мәдениетке байланысты. Тек осы өзара тәуелдікті анықтай алғанда ғана мәдениеттің адамзат тарихында, адам өмірінде  алатын орын түсінуге болады.

   Мәдениет  тарихи процестермен үштасып  жасады, сол тарихи процестердің  тікелей туындысы болып табылады. Сонымен бірге мәдениеттің бір ерекшелігі оның өз бойындағы сабақтастықты терең сақтай білуінде. Мәдениеттң түсіне үшін тарихи дәуірді білу, оның өндірістік қатынастары қандай болғаны анықтау, өмір салты, рухани дүниесі қандай ерекшеліктерімен анықталатынын ажырата білу керек.

   Өткен  уақыт мәдениеті – халықтық  мұра ол адамның өзі оның  өткен жолы, болашағының сатысы, сондықтан бұрынғы мәдениет туындыларын  қазіргі сана дәрежесі негізінде,  қоғамның осы заманғы қалпына  сәйкес бағалау диалектикалық  ойлауды қажет етеді.

   Мәдениет қандай тұр алса да адамдық мазмұнда болады. Мәдениеттегі адам қызметі өзінің субъективті мазмұны мен анықталады. Мәдениеттің ерекшелігі сол – ол тек объективті шындық тұрі ғана емес, шығу тегі жағынан алғандағ оның объективті мазмұнынан. Мәдениеттің материалдылығының өзі оның шығу көзі адамға байланыстылығында. Адамның өмір сүру әдісімен объективтік қызмет негізінде ғана мәдениет материалдық сипат алады.

  Кең мағынада  алғанда, мәдериет адамдардың  өндірістік қызметінің барлық  салаларын қамтиды, өйткені, еңбексіз адам тарихи процеске қатыса алмайды. Тар мағынада алғанда, мәдениет кәсібтік мамандығы бар адамдардың немесе кәсібтік одақтардың қызметі арқылы баянды болады бұл екі тұжырым да орынды.

   Адам  қызметінің қажетті шартты ретінде  табиғатпен қоғам адамның мәдени болмысының көрінісі болып табылады, өйткені тек табиғи және қоғамдық ортада ғана адам өзінің күрделі қасиетінің білдіре алады.

   Табиғат  пен мәдениет барлық уақытта  бірдей пара – пар болмайды. Олардың терең мәңгі айырмашылықтары  да бар. Табиғат мәдениеттен бұрын, адам керкіне, санасына тәуелсіз пайда болған, ал мәдениет – адамдар қызметінің жемісі, олардың қажеттерін өтеуге негізделген.

   Мәдениет  субъектісі бола отырып адам  әр дайым өз белсенділігін  көрсетіп отырады. Ол белсенділік  ақылға сыйымды болса, мәдениет табиғаттың көркейіп, гүлденуіне демеуші болады.

     Табиғат  пен мәдениеттің – адамның  табиғатқа қатысы, табиғат пен  байланысы, табиғи ортаны игеру  әдісі. Адамның табиғанқа қатысы  оның қоғамдық тіршілік әдісіне  негізделеді. Осыдан келіп адамның  мәдени деңгейін анықтау керек.  Табиғаттағы бары молая түсіп, азды аялай білу адам мәдениенінің даму денгейін көрсетеді.

   Мәдениеттің  мазмұндылығы рухани арақатынастан  айқын көрінеді, өйткені адам  санасының мәдени – тарихи  түрінің негізі философиялық  дүниетаным болып табылады. Мәдениетпен  өркениеттілік тарихта ұдайы қатар жүріп келеді. Мәдени көрсеткіш неғұрлым жоғары болған сайын, адам еркіндігі де соғұрлым арта түседі. Өркениеттіліктің өндірістік дамытпай тұруы мүмкін емес, өндірісті дамыту дегеніміз жаңа материалдық және рухани қазыналар жасау болып табылады, ал мұның өзі күрделі қоғамдық қатынастарды қамтиды.

     Сонымен  бірге өркениеттілік пен мәдениеттің  өзара байланысының сипаты қоғам  құрылысына қарай өзгеріп отыратының  да айту қажет. Антагонистік  қоғамдарда олар жолында қиын  терең қайшылықтар болады.

      Мәдениет мәселесінің маңызды буындарының ішінде жеке адам мен мәдениет арақатынасы ерекше рөл атқарады. Жеке адам мәдениеттің субъектісіде, объектісіде болып табылады.

     Бұл  екі ұғым бір – біріне өте  жақын. Бірақ бір емес. Мәдениет-адам  баласының ақылымен, қолымен жабайы табиғаттан бөліп алып өндеген заты,  құбылыс. Оның екі тұрі бар: бірі – материалдық жасанды дүние, екіншісі – рухани дүние . Біріншісіне – үй, өндіріс, киім – кешек, т.б. екіншісіне – қисса, ертек, өлең жыр, діни ғылыми ұғымдар, т.б. жатады. Өркениеттілік деген термин үш түрлі мағынада қолданылады. Кең көлемді алғанда – алғашқы қауымдық құрылыстан таптық қоғамға көшу, одан тарлау мағынасында - әрбір елдің өз алдына даму ерекшеліктері, айталық, Үнді өркениет, Вавилон өркениеті, т.б.

  Жоғары дамыған күрделі техника да, ғылыми табыстар да әр түрлі мақсатқа қолданылуы мүмкін. Өркениеттілікке оларды тек қоғамдық прогреске қызмет еккізу жатады. Мәселен АҚШ – озық дамыған капиталистік ел.

    Мәдениет  пен қоғам өзара тікелей байланысты. Қоғамның даму сатысы өзіне келетін мәдениет деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді. Кейде мәдениетті қоғамның белгілі бір тармағын ғана қамтитын құбылыс ретінде – сипаттау да кездеседі. Бұл пікірдің дұрыс жақтары бар.

      Дүниежүзілік мәдениеттің даму – мәдениетінің бәр сатыда екінші сатыға көтерілуі, ол қоғамдық экономикалық формациялар ауысуымен анықталатын процесс, яғни мәдениеттің мазмұны қоғамдағы өзгерістерге тәуелдә болады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі;

1.   Кішібеков  С., Сыздықов Ұ. Философия. Оқулық. Алматы. 2000.

2.   Тұрғанбаев  Т. Философия. А, 2002.

3.   Ғабитов  Т.Х., Құлсариева А.Т. Философия  және мәдениеттану. А, 2002.

4.   Нысанбаев  Ә., Әбжанов Т. Ойлау тарихының  белестері. – Алматы, 1994.

5.   Алтай  Ж., Қасабек А. Философия тарихы. Алматы, 1999.

6.   Ақназаров  Х.З. Фиолософия тарихынан дәріскер  курсы. – Алматы, 1992.

7.   Бейсенов  Қ. Философия тарихы. – Алматы, 1992.

8.   Философиялық  сөздік. – Алматы, 1996.

9.   Чанышев  А.Н. Курс лекций по древней философии. М., 1993.

10.  Асмус В.Ф.  Античная философия. – М., 1976.

11.  Антология  мировой философии. Т 1., Т 2. М. 1969.

12.  Орынбеков  М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы.  А., 1996.

13.  Аль-Фараби. Философские трактаты .А.,1970