Ұлттық сана-сезім – шексіз дүние

Нұрсұлтан Жүсіпов

Өзбекстан мемлекеттік әлем

тілдері университетінің  докторанты,

филология ғылымдарының кандидаты 

ҰЛТТЫҚ  САНА-СЕЗІМ – ШЕКСІЗ ДҮНИЕ 

(Өзбекстандағы  қазақтар жайында) 

     Ұлттық  сана-сезім, ұлттық патриотизм әр адамды, әр халықты ұлттық ойлау қабілеті, ұлттық әдет-ғұрып, ұлттық салт-дәстүр қоршауында сақтайтын негізгі рухани байлық. Егер бір ұлттың бір бөлшегі басқа жерде, я өз Отанында бөлек ұлттың сана-сезімі негізінде тәрбиеленсе, онда ол қоғамның мүшелері басқа ұлттың әдет-ғұрыпын, салт-дәстүрін қабылдайды, біраз уақыттан кейін сол ұлтқа сіңіп кетеді. Сондықтан халықты ұлт ретінде сақтайтын жалғыз жол бар. Ол жол – жас ұрпақты ұлттық сана-сезім негізінде тәрбиелеу (әсіресе мектепке дейін және мектепте). Ұлттық сана-сезімнің қалыптасуы бала дүниеге келгеннен бастап отбасындағы ұлттық тәрбиеге тікелей байланысты. Егер отбасында ұлттық тәрбие болмаса, балалардың ұлттық тұлға болып қалыптасуы сондай теріс тәрбиеге лайықтанып қалыптасады. 

     Көп ұлтты Өзбекстан Республикасында  жасайтын қазақ елінің ұлттық сана-сезімі бекем, әдеп-ғұрып, салт-дәстүрді сақтау өте жоғары деңгейде дамыған.

     Ұлттық  сана-сезімді қалыптастыратын құралдардың  ең негізгісі – ана тілі. Өзбекстанда  жасайтын қазақ халқының ана тілі мақтайтындай жағдайда жақсы сақталған. Қолданылу жиілігі жоғары, әлеуметтік қызмет атқаруы (тұрмыстық қарым-қатынас, мектепте білім беру барысында) бірінші орында тұрады.

     Бүгінгі күнде Өзбекстан Республикасында  жасайтын қазақтар саны әртүрлі беріледі. Кейбір деректерде бір милионнан  астам дейді, басқа бір деректерде 850000-ға жуық дейді. Қазақстанда «Оралман» бағдарламасы жүзеге асқаннан соң, Өзбекстаннан қазақтардың Қазақстанға көшуі күшейе түсті. Сол себептен Өзбекстан жерінде қазақтың саны азайып келеді. Өзбекстандағы қазақтардың басым көпшілігі баяғыдан сол жерде өсіп-өнген, сол жерде қазақ болып қалыптасқан ел, сондықтан Өзбекстанда қазақтар ата-бабасының тұлпары таптаған жерде өмір сүреді.

     Өзбекстан Республикасында қазақ халқының өкілдері төменгі аудан-аймақтарда шоғырланған:

     1. Ташкент облысының барлық аудандарында, бірақ басым көпшілігі Бостандық, Жоғары Шыршық, Орта Шыршық, Төменгі Шыршық, Жаңа Жол, Қыбырай, Шыназ, Бөке аудандарында және Шыршық қаласында;

     2. Қарақалпақстан Республикасында;

     3. Науаи облысында. (Тамдыбұлақ, Кенимех  аудандарында, Үшқұдық, Зеравшан қалаларында);

     4. Жызақ облысында;

     5. Сырдария облысында;

     6. Бухара облысында (Қарауыл базар, Газли);

     Жоғарыдағы  тізімде қазақтардың шоғырлануы қалың аудан-аймақтарды атап өттік. Жалпы қазақтар Өзбекстан Республикасының  басқа облыстарында да тұрады. 

     Соңғы 15 жылда қазақтардың Қазақстанға  көшуі көбейді. Оған бірнеше себептер бар:

     1. Келешек балаларын Қазақстан  Республикасының жоғары оқу орындарында  оқуын және жұмысқа орналасуын  көргісі келгендер;

     2.  Ағайын-туысқандарға қосылғысы келгендер;

     3. Әлеуметтік-экономикалық факторлар  (жұмыс бабымен);

     4. Көшіп жатқан азаматтарға еліктеп  көшу т.б.

     Өзбекстаннан  Қазақстанға қазақтардың көшуі  жалғасады, бірақ Өзбекстандағы  қазақтың бәрі көшпейді, себебі сол  жердегі қазақи тамыры терең кеткен, сол жердегі қазақша өмір сүру дағдысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі биік деңгейде қалыптасқан, ұлттық сана-сезімі шыңдалған, қаймықпаған, ұлттық сана-сезім басқа рухани сезімдерден басым.

     Ұлт тілінің, әдет-ғұрпының, ұлттық қасиеттерінің  дамуы, таралуы тікелей сол ұлт өкілдерінің тек бір территорияда емес, басқа территорияларда тұруына байланысты. Сондықтан қазақ тілінің, әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің басқа халықтар арасында тең жүруі, таралуы ең алдымен қазақ халқының өкілдерінің сол (жат) жерлерде шоғырланып тұруымен байланысты. Яғни егер қазақ шоғырланып тек Қазақстанда емес, басқа да мемлекеттерде тұрса, қазақтық рухани дүние, қазақша омір сүру, қазақша болмысты қабылдау дамиды. Бұл жағдай тек қазаққа емес, жалпы әлем халықтарына ортақ құбылыс.

     Әрине бүгінгі жағдайда Қазақстанда қазақ санын көбейту керек, қазақтарды тарихи Отанына шақыру керек, бірақ сонымен қатар басқа мемлекет жерінде қазақи орталарды жоғалтпау керек. Олардың даму, тереңдеу, бекемдеу жолдарын ойластыру керек.

     Басқа мемлекеттерде өмір сүретін зиялылар қазақ еліне (мұғалім, ғалым, дәрігер, заңгер, инженер, онер саласының мамандары) әрқашан да керек. Бүгінде Қазақстанға көшіп келіп жатқан қазақ азаматтардың ішінде басым көпшілігі болмаса да, жартысы осындай қоғамға қажет мамандар. Бірақ бұл жағдай басқа мемлекеттердегі қазақ ортасын әлсіретіп барады.

     Өзбекстандағы қазақтар тұратын жерлердің аттары көп жағдайларда қазақтың ру-тайпаларының аттарымен аталған. Бұл жағдай, әсіресе  Ташкент облысында және Ташкент  қаласында көп орын алған.  Мысалы: Сіргелі ауданы, Қыбрай ауданы, Жалайыр, Арғын, Қыпшақ, Қаңлы, Рамадан, Дархан, Араншы, Оймауыт, Қараманас, Шақшам т.б. ауылдары.

     Сонымен бірге Өзбекстан Республикасындағы  қазақтардың басым көпшілігі  бір жақтан көшіп келген қазақтар емес. Жер-су аттары бұл қазақтарды осы оңірде кемінде мың жылдан бері өмір сүретінін дәлелдейді. Бұл жағдайды растайтын қасымша мәліметтер көп. Солардың бірі: Ташкент қаласының төрі – Шайхванд-Тахур тарихи комплексінің ішінде орналасқан Төле би бабамыздың мавзолейі; Көкше мешітінің маңындағы мазарда ХҮІІ ғасырда жерленген Сіргелі руынан шыққан Жабай ата зираты; Ташкенттің солтүстік батысында орналасқан Шымыр бабамыздың мавзолейі т.б.

     1930-1935 жылдардағы ашаршылық кезінде  Өзбекстан жеріне Қазақстаннан  біраз қазақ келді. Бірақ олар  Өзбекстандағы қазақтардың негізгі  қорын құрамайды. Олар Өзбекстанда  жасайтын қазақ халқының бір  тармағы, бір бұтағы.

     Өзбекстанда жасайтын қазақтардың басым көпшілігі (шамамен 75-80%) ана тілінде оқиды, сондықтан қазақ тілінде жақсы сөйлейді. Қазақ тілінде нашар сөйлейтіндер, я сөйлей алмайтындар өте аз. Олар көп жағдайларда ана тілінде әлеуметтік-қоғамдық қарым-қатынаста болмағандар, басқа ұлттар арасында бір-екі үй болып қалған қазақ отбасылары. 

     Әр  ұлтқа басқа ұлттың өкілдері сіңіп  кететін жағдай бар. Ол адамзат тарихында  жиі ұшырайтын жағдай. Мысалы, Қазақстанда  қазақ болып кеткен (яғни ассимиляцияға  ұшыраған) басқа ұлттың өкілдері кездеседі. Дәл сондай жағдай  Өзбекстанда да бар. Өзбекстанда жасайтын қазақтар арасында мұндай жағдай өте сирек кездеседі. Олар 1930-1935 жылдары келген қазақтардың кейбіреулерінің балалары, немерелері. Ашаршылық кезінде келгендердің ішінен қазақ арасына түспегендердің ұрпақтарының біразы ассимиляцияға ұшыраған.

     Неге  бұл жағдай Өзбекстан қазақтары  арасында сирек кездеседі? Оған не себеп? Оның себебі көп:

1. Өзбекстанда жасайтын қазақтар шоғырланып тұрады.
2. Қазақ ауылдарында, қазақтар көп тұратын қалаларда міндетті түрде қазақ мектептері бар.
3. Үй тәрбиесі – қазақша, қарым-қатынас – қазақша, той-думан –қазақша, келін түсіру (беташар) – қазақша, қыз шығару – қазақша.  

     Өзбекстанда, соңғы мәліметтерге сүйенетін болсақ, қазақ тілінде білім беретін  мектептер саны – 550. Сол қазақ  тілінде білім беретін 550 мектептің 220-ға жуығы таза қазақ мектептері, қалғаны аралас мектептер (қазақша және өзбекше, қазақша және қарақалпақша, қазақша және орысша). Кеңес өкіметі тарала бастаған кезде Өзбекстандағы қазақ тілінде білім беретін мектептердің саны 600-ден астам еді. Неге ол мектептердің саны азайды? Негізгі себеп – қазақ отбасыларының, қазақ ауылдарының Қазақстанға көшіп кетуінде.

     Өзбекстандағы бес жоғары оқу орнында қазақ  тілі мен әдебиеті бөлімдері бар. Олар: Низами атындағы Ташкент мемлекеттік  педагогикалық университеті, Ташкент облыстық мемлекеттік педагогикалық институты,  Гүлістан мемлекеттік университеті, Навои мемлекеттік педагогикалық институты, Нөкіс мемлекеттік университеті, Әжінияз атындағы Қарақалпақ мемлекеттік педагогикалық институты.

     Қазақтың  ұлттық мәдениеті – тұрмыстық  қарым-қатынас, қыз беру, қыз алу, құдалық рәсімін жасау, ұл мен  қызды гендерлік айырмашылықты  ескере тәрбиелеу, ұл баланы – ер болуға, қыз баланы – ана болуға тәрбиелеу  Өзбекстанда жасайтын қазақтарда дәстүрлі ұлттық мәдениеттің бір саласы ретінде қалыптасқан.

     Дәстүрлі  ұлттық мәдениетті сақтау, дамыту үй тәрбиесімен  тікелей байланысты, үй тәрбиесі негізінде  қызмет атқарады.

     Өзбекстан Республикасында мәдениет саласына арналған қазақша мекемелер, қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді. Республикалық қазақ ұлттық мәдени орталығы және оның облыстық, қалалық, аудандық бөлімшелері өз жұмыстарын атқарады. Республикалық қазақ ұлттық мәдени орталығы ғимаратында кітапхана, домбыра үйірмесі тағы басқа мәдениетке, өнерге қатысты үйірмелер бар.

     Республика  деңгейінде қазақ тілінде «Нұрлы жол» газеті шығады. Өзбекстан теледидарының  бірінші арнасында «Дидар» атты бағдарлама жүргізіледі.

     Жызақ облысында Қазақ облыстық музыка-драма  театры жұмыс істейді. Ташкент облысы, Бостандық ауданы, Шақшам ауылында ұлттық-этнографиялық мұражай ашылған. 

     Өзбекстанда жасайтын қазақ халқы арасынан ірі  мемлекет қайраткерлері, жазушылар, ақындар, өнер қайраткерлері, ғалымдар, спортшылар шыққан. Олар, Кеңес одағының батыры, қазақтың бірінші генералы С.Рахимов, Халық сүретшісі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері О.Тансықбаев, Екі мәрте еңбек ері Ж.Балиманов, Еңбек ері К.Үкібаев, Өзбекстан қаһарманы С.Сағатов, аяулы ақын Т.Айбергенов, белгілі жазушы Р.Раимқұлов, ақын Ө.Қожамұратов, Орта Азия политехникалық институтында көп жылдар бойы ректор қызметін атқарған профессор М.Ниязов, Өзбекстан Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, профессор Н.Кенесарин, Мемлекет және қоғам қайраткері, Өзбекстан Орталық комитеті бірінші хатшысының орынбасары қызметін атқарған Б.Насыров, Облыс әкімі, облыстық атқару комитетінің төрағасы болған Ж.Айдаркулов, қазақтан шыққан тұңғыш Олимпиада чемпионы – 1972  жылғы Мюнхен Олимпиадасы чемпионы, үш дүркін Еуропа чемпионы, тоғыз дүркін Кеңес Одағының чемпионы, баскетбол бәйтерегі  Ә.Жармұхамедов, 2008 жылғы Бейжин Олимпиадасы чемпионы әйгілі боксшы Б.Сәрсекбаев т.б. Бұл тізімді тағы да жалғастырса болады. Бірақ, біздің ойымызша, жоғарыдағы аталған қазақ азаматтарының саны Өзбекстандағы қазақ елінің өзегі мықты екендігін дәлелдеуге жеткілікті болар.

      Өзбекстан Республикасындағы қазақ халқының қаны да, жаны да –  қазақ. Олардың  жүрегі «Алаш» деп соғады. Сонымен, көп ұлтты Өзбекстан Республикасында  жасайтын қазақтардың шығу тегі, дамуы  қазақ халқының рухани болмысымен, қазақи философиямен, қазақи генеологиямен тікелей байланысты. Ол қазақ елі ұлттық сана-сезім негізінде, ұлттық намыс ұғымы негізінде, ұлтаралық достық негізінде жасайды, шыңдалады.  
 

Ана тілі – бабаңның есімі, балаңның бесігі.

Сырбай  Мәуленов