Ұлттық идея және ұлттық идеология

Қазақ халқының дамуында, қалыптасуында осы дәстүрлер идеологияның негізі болып табылады. Әсіресе осы ұлттық идеологияның барлығына тән жері — бала тәрбиесі, соның ішінде қыз тәрбиесі. Олар халықтың үлкен тәрбиелік мәні бар, жолы өрісті, бірі мен бірі жалғасып жататын идеологиясын құрайды. Тіршілік толып жатқан тараулардан тұрады. Солардың ішінде “Жаман қатын” деген ұғым да болған. “Атың жаман болса, сойып құты¬ларсың, қатының жаман болса қайтып құтыларсың” деген сөзді қазақтың тағдыры әйелдермен байланысты екенін өмір тәжірибесінен алып айтқан. Ағайын арасын біріктіріп, ел намысын қорғап, балаларын соған бағыттап, ерімен тіл тауып одақтасқан әйел ешқашан жаман атанбайды. Осы дәстүр бізге әлі де керек. Елдігімізді, қазақтығымызды сақтау үшін қажет. Бүгінгі жастардың үйленбей жатып айырылысуы көбейгенін көргенде, қыздарды болашақ өмірге дайындау өз деңгейінде еместігінен осы дәстүрлеріміздің әлсіреп кеткенін танимыз.

Қазақ дәстүрінде қыз балаға көбірек көңіл бөлген. Өйткені, қыз — өмір көркі, әсемдік, тіршілік көзі. Халық ұғымы жақсы көріністердің бәрін қызға теңеген. Қазақ халқында қалыптасқан қызға берілген анықтама, оларға қойылған талап-тілектер, қызды еркелету, қызды тәрбиелеудің үлкен жолға қойылғанын көрсетеді. “Қыз елдің көркі” — дейді халқымыз. Ақын, жазушылар өмір бойы қыздарды жырлап, ару деп ардақтап, болашақ ана деп аялап үлкен құрметпен қараған. Нәзіктік, тапқырлық, ойлылық, сұлулық, адамгершілік, қайырымдылық сияқты жақсы мінездерді алдымен қыз бойына дарытуды көздеген. Қызды ардақтаған қазақ басқа шығыс халықтарындай, оның бетін бүркелемей, ер балалармен тең ұстаған. Бойжеткенді әсемдіктің, әдеміліктің символы аққуға теңеп жырлаған ақындар қыздың бойындағы құпия сырды терең түсінген. Өзім қаншама шет елдерде: Англияда, Францияда, Италияда, Әзірбайжан мен Арменияда, Қырғызстанда, Өзбекстанда болып жүргенде қызға деген мұндай құрмет дәл біздегідей емес екенін байқадым. Кез келген жігіттің алдауына түспеу үшін, қыз ең алдымен намысты болу керек, өз намысын қорғай білуі керек. Қыз баланың махаббатының алдында бас имейтін адам жоқ. Сол кездегі қазақ халқының қыздарға берген беделі қайда кетті? Жаңа қоғам құруда қазақтың қалыптасқан идеологиясының көнесін жаңартып, дамытып, болашақ ұрпақтың бойына ұлттық идеология тәрбиесін сіңіру міндетіміз. Осы айталған мысалдар арқылы қыз баланың бойында ұлттық психологияны қалыптастыру керек. Бүгінгі қыздардан да біз осы жақсы мінездің көріністерін іздейміз. Біздің өткен жолымызда қателіктер аз болған жоқ. Социализм ерлер мен әйелдерді теңестірді, әйелдердің оқуына, қоғамдық істерге араласуына жол ашты. Бәрі де дұрыс. Қоғамнан өз орнын тапқан, үйде де, түзде де сыйлы апа-сіңілілеріміз, құдайға шүкір, баршылық. Бірақ осыны пайдаланып, үйді ойламай, түзді ойлаумен жүріп, ошақ иесі рөлін әлсіретіп алған әйелдер де жеткілікті. Осындай әйелдердің қыздары да осы жолмен жүре бастады.

Тәуелсіз ел болып, ұлттық қазыналарымызды жинастыра бастағанда, ұлттық дәстүрімізді аяқасты етуге жол беретін осындай мінездерге қарсы күрес ашу керек емес пе? Олар өзімен кетпей, ұрпаққа да әсерін тигізіп жатыр. Қыздардың болашақта отбасын құруға дайын еместігі, адалдығын сақтамай, жетім, тастанды балаларды көбейтіп жатқаны жасырын емес. Иә, біздің ұлтымыздың дәстүріне жат жезөкшелік, тастанды бала, әке-шешесін сыйламау, дүниеқұмарлық, тек қана өзін күйттеп, сырт жұртқа еліктеген жастарымыздың көбейіп бара жатқаны ойлантады. Соның үлкен бір көрінісі – қазіргі біздің эстрада музыкасы. Бұлай дейтініміз, осы күні қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан әуенін, классикалық өнерін әлсіретіп, кеудесін, кіндігін ашып киінетін, етегі жырым-жырым әртістер сахнадан жиі көрінетін болды. Осы бір сахна көрінісі бүкіл қазақ жастарын еліктіріп барады. Осыны басқарып жүрген орта буындағы азаматтардың өзі халықтың әдет-ғұрпын, дәстүрін, елдің көкейкесті ойын түсінбейді. Сондықтан, әлі де жоғалып кетпеген ұлттық дәстүріміздегі жақсы мінез-құлықты, отбасының бірлігі мен ағайынның тұтастығы үшін қызмет ететін ақылгөй аналарды дәріптей отырып, қызға ана сүтімен, мектептен бастап тәрбие берілуі керек. Жасыратыны жоқ, өтпелі кезеңде, әйелдер тамақ табу үшін сауда жасауға шығып, отбасының бірлігі де, бала тәрбиесі де ананың ойы-нан да, көзінен де тыс қалды. Бұған уақыт, Қазақстандағы уақытша экономикалық дағдарыс кінәлі дейміз. Жоқ, екінші дүниежүзілік соғыс жылдары көрген аналардың қиыншылығы осының қасында қандай еді. Сол аналар Ұлы Отан соғысы кезінде-ақ жігерлі болды, намысты болды, аузындағы нанын жырып берді. Ал енді қазір біз жезөкшелік, тастанды бала, қыздардың осындай жағдайға жетуін кімнен көреміз? Осының бәрі біздің қоғамдағы идеологиялық жұмыстың олқылықтары. Бұл айтылғандардан қыз тәрбиесі, әйелдер арасындағы жұмыс жүрмей жатыр деген ұғым тумайды. Қазақтың қыздар педагогикалық институтында бойжеткендерді болашақ маман болуға тәрбиелеумен қатар, жақсы мінез-құлыққа, отбасылық өмірге үйретуде үлкен істер істеліп жатыр.

Қазақтың ақылды, ойлы қызы Шәмша Беркімбаеваның институттағы осы саладағы істерге тікелей мұрындық болып араласып жүргенін байқаймыз. Қыздармен жұмыс онда кездейсоқ шаралармен шектелмей, белгілі бір бағдарлама бойынша жүргізіледі. Онда студент қыздардың әдебиет-өнер, қоғам қайраткерлерімен, ардақты аналармен кездесуі жиі өтеді. Осының бір мысалы ретінде айтатын болсақ, ұлағатты ана Ділда Тасмағанбет келіні ұлттық дәстүр жайында өзінің өмірлік тәжірибесінен жастарға арнап әңгіме өткізді. Қадірлі ананың газет, журнал беттерінен жиі көрінетін мақалалары да жастарға ой салары даусыз. Жастарды адамгершілікке, балажандылыққа баулитын, оларды жан-жақты білімді, мәдениетті болуға, кітап оқуға үйрететін, озық мәдениет үлгілерімен таныстыратын шаралар да институтта жиі өткізіледі. Осындай игі істердің тек бір институтта ғана жүргізілмей, барлық жастар жиналған ортада, оқу орындарында бұқаралық сипат алғанын қалаймыз. Экономикалық қиындықтан өтіп, қазір өркениетті елдердің дәрежесіне қосылуға тырысудамыз, бірақ рухани жағынан біз әлі де өте жұтаңбыз, әдет-ғұрып, салт-сана, ұлттық психологиялық ойдың жетілуіне рухани байлығымыз жетпей жатыр. Тәрбие мәселесіне көп жағдайда көңіл бөлмей, уақыт жетпей, ақша табу керек дей жүріп, біз ұрпағымыздың рухани әлеміне көңіл бөлмеуге айналдық. Рухани байлық – ұлттың тірегі, мемлекеттің тірегі, елдің қалыптасуының тірегі. Қазақ қыздарын сонау атам заманнан қалыптасып келе жатқан дәстүрді бойына сіңіріп, ұлттық рухпен сусындатуымыз керек. Рухани сусындамаған жерде тұрақтылық, сезімталдық болмайды. Кей кезде біз отбасы бірлігін жиі айтамыз. Ажырасу, тастанды баланың көбеюінің барлығы да рухани жұтаңдықтан туады. Біздің қазақ халқында қай ана баласын тастап кеткен, қай ана баласын босағаға байлап кеткен? Ендеше, біз болашақ аналардың бойына рухани байлықты тәрбие арқылы сіңіруіміз керек. Қазақ қыздарының сымбаты, ақындар жырлаған “ботакөз”, “қиғаш қас”, “алма мойын”, “қыпша бел” — осының барлығы қыздарға берілетін рухани азық болуы керек. Қыздың сұлулығы арқылы, қыздың мүсінін дәріптеу арқылы, болашақ ұрпақтың бойында: “Сондай болсам екен-ау” – деген рухани ұрық себілуге тиіс. Қазақ топырағында, қазақ отбасында тәрбиеленген қыз өрескел мінез көрсетпей, болашақ ұрпақтың анасы болуға тырысады. Адам бойындағы бүкіл адамгершілік қасиет анадан тарайды, ана елге тоқтау айтады.

3.Ұлттық идеология Ата заңнан басталады

Қазақстан Респ­уб­лик­сы­ның қол­даныстағы Конс­ти­ту­ция­­­сы­ның қабылданғанына 16 жыл бо­ла­ды. 1995 жылдың 30-та­мыз күні бүкілхалықтық ре­­ферендум жо­лы­мен  қабыл­дан­ған еліміздің Не­гізгі заңы рес­публика халқына шама-шар­қын­ша қызмет етіп ке­леді.Өткен он алды жыл ішінде Конс­­титуцияның жеткізген же­тіс­тіктері көп.  Қоғам түбегейлі өз­герістерге ұшырады, адам­дар­­­дың менталитеті де, өмір сү­ру ор­тасы да, санасы да ай­тар­лықтай дамыды, мә­дени же­тістіктері ұл­ғайды. Конс­ти­­туция жай ғана дек­ларация емес, халықтың на­ғыз саяси-құ­қық­тық еркіндігін біл­діретін құ­жатқа айналды.

Конституциядан көптеген айыр­­машылықтарымен ерек­ше­­ле­неді. Конституция адам құ­қығын қорғау заңын қа­лып­тас­­тырды және еліміздегі құқық қор­­ғау мәселесін көтеруге ұм­тыл­­дырды. Мемлекеттік би­лік­тің заң шығарушылық, ат­қа­ру­шы­лық және сот жүйесі сияқты үш тармаққа жіктеп, олардың  бі­­­­рігіп жұмыс жасауына жол аш­ты. Қазақстан Конституциясы заң шығарушы орган − екі па­ла­талы Парламент құрды. Пар­ла­менттің жұмыс істеген жыл­да­рында көптеген заң ак­тілері, ма­ңызды халықаралық ак­тілер қа­былданды. Халықтың қо­ғам­дық белсенділіктері артты.

Бұл жылдарда адамдардың аза­­маттық ұстанымы жанданды. Заң – бәріне ортақ екендігін ұғын­­ды. Әлеуметтік, қызметтік, мү­­ліктік жағдайына, ұлтына, ті­­ліне, наным-сенімі мен дініне қа­­рамастан заң алдында бәрі тең  бол­ды. Жалпы бұл күнде Конс­ти­­туцияның мазмұны, қазіргі таң­­дағы жаңа өмір құрудағы мақ­­саттары, жаңа мемлекеттің де­мократияға ұмтылысы, аза­мат­тық-құқықтық ортаға бай­ла­ны­сы туралы көп нәрсе айтуға бо­­лады.

Мені дәл осы Конституция кү­ні қарсаңында бір нәрсе қат­ты ойландырып қалады. Ол ұлт­­тық идеологияға қатысты. Әл­­бетте ұлттық идеология Ата заң­­нан бастау алуға тиіс. Осы кез­­ге дейін Конституциямызды мақ­­тап келдік. Әлбетте оның жақ­­сы да ұрымтал тұстары көп. Бірақ не десек те жалау етер  ұлт­тық идеологиямыз әлі күн­ге жоқ. Бірқатар сарапшылар мұ­­ны Конституцияда мем­ле­­кет­тің ұлттық сипаты көр­се­­тіл­меуі салдарынан дей­ді. Расында да біздің Ата за­­ңы­мызда мемлекеттілігі бо­­ла тұрып қазақтардың би­­­лік құрылтайшылық құ­қы­­ғы көрсетілмеген.  Яғни Қа­зақс­тан­ның өз тәуелсіздігі үшін жүз­де­ген жылдар бойы күрескен қа­зақ халқының мемлекеттігі екен­дігі Конституцияда ай­тыл­маған. Қазақ халқының мем­ле­кет құраушы ұлт екендігін мо­йындамау Қазақстанда қазақ хал­қының халықтық құқығын диа­споралық құқықпен теңес­ті­руге соқтырды. Жергілікті ұлт­ты басыну (Маловодное, Ше­лек, Атырау оқиғалары), транс­ұлттық компаниялардағы жа­лақыдағы теңсіздік,   шет­ел­дер­ден қайтқан оралмандарды қор­лау фактілері, мемлекеттік тіл­дің қағажу көруі осының бәрі конс­титуциялық жетімсіздіктің сал­дары.

Алысқа бармай-ақ  соң­ғы күндердегі қазақ басылым­да­ры­на қаралықшы. Еліміздегі ұлт­тық иделогияның кемшіндігі көз­ге ұрып тұр.  «Түркістан» га­зетінің кешегі (№34)саны. Ел үкіметінің басшысы Кәрім Мә­сі­мов мәскеулік радио арқылы «Қа­зақстандағы халықтың ба­сым көпшілігі қазақ тілінде сөй­лемейді» деп қойып қалған. Бұл деректі қайдан алған? Өзі­нің қазақшаға шорқақтығын бы­лай қойғанда Қазақ үкі­ме­тінің орыс тілді екендігін  жұрт­тың бәрі біледі. Бірақ  үкі­мет қазақша сөйлемейді екен  деп қазақтардың баршасы қа­зақ­шасын қойып кеткен жоқ қой. Енді «Алаш айнасын» (№150) қарайық. Бірінші бет­те берілген «Ұлтымызды қор­лап жатқанда құзырлы орын­дар неге үнсіз?» деген ма­те­риалға назар аударалық. Ре­сей әлеуметтанушысы Мак­сим Акимов деген біреу  қа­зақстандық орыстардың сай­тын­да  «Орыстар, ояныңдар!» деп арандатушы мақала жа­рия­лап, қазақтардың намысына тие­тіндей пікірлер білдірген. Осы газеттің бесінші бетінде «Оқу­шы дәптерінде Ресейдің ән­ұраны қайдан жүр?» деген та­қырыптың өзі елімізде ұлт­тық идеологияның ойсырап тұр­ғанын көрсетеді. «Жас алаш» (№68) газеті болса «Қа­зақта шекара болмаған, мем­ле­кет­тілік болмаған» деген теріс пи­ғылды пікірлерге тосқауыл қоя­ды. Бұл бір күннің ғана мы­салы. 365 күнгі арпалыс жа­ны­мыз­ды қаншалықты жеп жатыр де­сеңізші.

Қазақстанда жұмыс жа­сай­тын ағылшын, неміс, түрік ком­паниялары да онда істейтін қа­зақ­тарды екінші сортты санайды, жа­ла­қылары екі-үш есе, тіпті он есе кем болып жатады. Осын­­дай қисынсыздықтарға қа­зақ­­тардың Қазақстанда би­лік құрылтайшысы екендігі конс­­титуциялық нормаларда жет­кілікті деңгейде ес­ке­ріл­­ме­ген­­дігі себеп. Қазақ­стан Конс­ти­туциясына қа­ра­ңыз, оның аңдатпасында (преам­була­сында) былай делінген: «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра оты­рып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына бе­рілген бейбітшіл азаматтық қо­ғам деп ұғына отырып, дүние­жүзілік қоғамдастықта ла­йық­ты орын алуды тілей оты­рып, қазіргі және болашақ ұрпақ­тар алдындағы жоғары жауап­кершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқы­ғы­мыз­ды негізге ала отырып осы Конс­титуцияны қабылдаймыз». Мұн­да Қазақстан қазақ халқы­ның мемлекеттігі екендігі, мем­­лекеттің құрылтайшысы қазақ­­тар екендігі туралы еш­теңе жоқ. Тек «байырғы қа­зақ жерінде» деп сипай қам­шы­лап кете береді. Мен әде­йі­леп Достастық елдеріндегі Ук­раи­на Рес­публикасының, Бе­ла­русь Республикасының, Қыр­ғыз Рес­публикасының, Өз­бекс­тан Рес­публикасының, Әзір­бай­­жан Рес­­­публикасының Конс­ти­ту­ция­ла­рын қарап шыққаным бар.

Украинаның Ата заңы «Ук­раи­наның Жоғарғы Ра­да­сы украин халқының — Ук­раи­наның күллі ұлттары аза­мат­та­ры­ның атынан … украин мем­лекеттігінің көп ғасырлық та­рихына сүйене отырып» деп басталады. Беларусь пен Әзір­байжан Ата заңдары да осыған ұқсас. Өзбекстан Кон­ституциясы «Өзбекстан хал­қы өзбек мемлекеттігін да­мы­тудың тарихи тәжірибесіне сүйене отырып…» десе, Қырғыз конституциясы «біз, Қырғызс­тан халқы, қырғыздардың ұлттық өөрлеуін қамтамасыз етуге ұмтыла отырып» деп басталады. Ал Германияның Конституциясы «Құдай мен адамдар алдындағы жауапкершілікті сезіне оты­рып… неміс халқы өөзінің құрылтайшылық билігіне орай өөздеріне осы негізгі заңды қабылдады» дейді. Бәрі де титулдық ұлттың мемлекеті екендігін айтып тұр.

Тек бізде ғана «жүздеген этностың» көңілін тапқымыз келгендіктен Қазақстан Консти­туциясында бұл қазақтардың мемлекеті екендігін айтуды «ұмытып»  кеткенбіз. Түпкі сал­дары болса— мынау. Бүгінгі иделогиялық қателіктер ертеңге қатер. «Қазақстанда жүзден астам ұлт пен ұлыс тұрады» деген тұжырым келешек ұлт­аралық қақтығыстарға бастайтын ұзақ мерзімдік «мина». Қазақстанда қазақтан басқа ұлт тұрмайды. Қазақстанды қазақ ұлтымен бірге басқа ұлттардың диаспоралары мекендейді. Ақиқатында ке­ңес­тік кезеңнен мұра бо­лып қалған идеологиялық қа­­те­ліктер жөнделуге тиіс. Ең алдымен Ата заңымызға Қа­зақстанның құрылтайшысы қа­зақтар екендігі туралы тиісті өөзгертулер енгізілсе құба-құп болмақ. Бұл өз кезегінде өзге диаспора өкілдерінің қазақтарға құрметпен қарауын туғызар еді.

Ал қазіргі жағдайды кө­ріп тұрып көрмеген болу түп­тің түбінде әлеуметтік шие­ле­ністерге соқтыруы әбден ық­ти­мал. Егер Қазақстанда  өміршең идеология қалыптастырамыз десек, ол Конституциядан бас­тау алуға тиіс.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыты келе, ұлттық идея дегеніміз грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк мағыналарында қолданылады. Атқаратын мiндетiне қарай идея алуан-алуан қырымен көзге түседi. Мәселен, бiрде ол сырт дүниенi бейнелейтiн қоғамдық сананың пiшiнi болса, ендi бiрде адамның басты сенiмi орнына жүредi. Шығарманың түпкi түйiнi мағынасында да қолданылатыны бар. Бiз қарастырғалы отырған ұлттық идея мәселесiнiң мәнi ұлттың тiлегi, ниетi, ойы дегенге саяды. Сондықтан да ұлттық идеяны ұлт мұраты деп қабылдасақ, мәселенiң тоқ етерiн тапқанымыз.

Қазақстан сияқты тәуелсіздігін жаңа алған жас елге идеология әбден керек және ең алдымен, ол мемлекеттің ұлттық сипатына, тәуелсіздігіне қызмет етуге тиіс. Ұлттық идеология дегеніміз — халықтың, бүкіл елдің әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, санасын ғасырлар бойы дамытып, жетілдіру арқылы ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ережесі, ол сол халықтың тілін, ділін, мемлекетін қалыптастыруға қызмет етеді. Әр халықтың өзіне тән, қоғамның дамуына байланысты ерекшеліктері болады.

Ұлттық идеямыздың бес ғасырдан астам тарихы бар екен. Оның өзi бiрнеше дәуiрден тұрады. қазақ хандығы тұсында ұлттық идеяның өзегiн мемлекеттiктi нығайту, этникалық территорияны қалыптастыру, бiрде тiлiн, бiрде тiсiн көрсеткен Ресей, қытай, Жоңғар, Орта Азиялық мемлекеттермен оңтайлы қарым-қатынас орнату  құрады.

Кеңестiк Қазақстандағы ұлттық идеяның тарихы мен тағдырын бiр ауыз сөзбен шиырып айтар болсақ, ол – ұлтжанды тұлғалардың қасiретi мен қуғын-сүргiнге ұшырағаны, кешегi әралуан ұлттық идеяны әу бастағы тартымды мән-мағынасынан жұрдай болған утопиялық социалистiк идеяның алмастырғаны, ол – өз елiндегi, өз жерiндегi қазақтың күшпен таңылған саяси-идеологиялық тапшыл ұрандар мен адасулар әсерiнен қазақтан жатсынуға бет түзегенi.