Көне Үндінің негізгі философиялық ескерткіштері

Чарвака-локаятаның материалистік сипаты оның таным  теориясында айқын көрінеді. Таным-праманың негізі - прамана ретінде локаятиктер логикалық түйін-тұжырымдарды емес, ақиқат екендігі күмән туғызбайтын қабылдауды ғана мойындайды, оның негізі - түйсіктер. Олардың пікірінше, адамдар көбіне ой түйіндеулерге сенеді де, қателеседі, ал оларда ақиқат сирек кездеседі, басқә сенімді адамның пікірі де біз үшін таным негізі бола алмайды. Чарвака-локаяталар о дүниеге сенбейді, бұ дүние ғана бар және бұ дүниедегі болмыс пен онда өмір сүруші заттар мәңгі және өзгермейтін төрт элементтен: жер, от, су және ауадан тұрады деп есептейді. Сана, ақыл және сезім мүшелерінің негізі де осы элементтер, олар мақұлық дүниеден өткенде ыдырайды. Локаятиктер жанның, Құдайдың бар екендігін терістейді. Олар адам өмірінің мән-мақсаты - осы нақты өмірде рахатқа бөлену, азап-қасіреттен аулақ болуға ұмтылу деп түсінді, яғни чарвака-локаята гедонизм принципін ұстанды.

        Көне Үнді философиясының негізгі ұғымдары. Көне Үнді философиясын зерттеуші ғалымдар ежелгі Үнді философиясының терминологиясы шым-шытырық, ұғымдары аударуға қиын, бір ұғымның өзі бірнеше мағынаны береді деп ескертеді және оның себебін Үнді еліндегі ойлау жүйесінің Евопадағы ойлау жүйесінен мүлдем бөлектігімен, оны белгілі бір логикалық жүйеге келтірудің мүмкін еместігімен түсіндіреді. Бұл пікірмен келісуге болады. Шынында да, әр халықтың өмір салты, дүние туралы түсінік-ұғымдары, пайымдау тәсілі әр түрлі. Сол себепті бір халықтың өз тілінде қалыптасқан философиялық ұғым-категориясын екінші халықтың тіліне аударып, терең мағынасын жеткізу көбіне қиынға соғып жатады. Мысалы, қазақ халқының адам, өмір, қоғам, табиғат туралы тамаша дүниетанымдық ойларын білдіретін ұғымдарды орыс тіліне аудару оңай іс емес, аударған күнде де олардың өзіндік терең мазмұнын, ұлттық сипатын дәл жеткізу көбіне мүмкін болмай қалады.

Дегенмен  де, ежелгі Үнді философиясының негізгі  ұғымдарының мазмұны туралы жалпы түсінік беріп қарайық.

Архат - "жауды жеңуші" дегенді білдіреді. Архат деп нирванаға жеткен, сананың тыныш ағынын бұзатын құштарлық-құмарлық сезімдерін жеңген адамды атайды.

Атман - бұл ұғымн^ң бірнеше мағынасы бар: "мен", "өзімді", "дене". Бірақ атман ұғымының ең басты мағынасы - индивидуалдық және универсалдық космостық психикалық болмыс ретіндегі "адам". Осы мағынада атман бүкіл бар болып отырғанның генетикалық және субстанционалдық бастауы, негізі және соңы. Атман рухани және денелік деп бөлінеді делінгенмен, ол көбіне ақыл-ойдан, сөз бен тыныстан тұратын рухани бастау ретінде, "брахман" ұғымымен бірдей деңгейде түсініледі.

Брахман - бірнеше мағынаға ие ұғым - 1) абыздар кастасының, брахмандардың өкілі; 2) абыз; 3) қасиетті мәтіндер; 4) құдай; 5) субстанция.

Будда "нұрланған", "оянған". Кең мағынасында - арамдаушы сезімдер мен білместікті жеңу жолдарын көрсеткен және құбылыстардың абсолюттік және салыстырмалы табиғаты туралы білімдерді толық меңгеруге жеткен адам. Тар мағынасында - будда дінінің негізін қалаушының аты.

Дхамма (пали тілінде) немесе Дхарма (санскриттілінде) (гіһагта) - бірнеше мағынаға ие ұғым. Ең әуелі Будда Ілімі, рухани білімнің квинэссенциясы дегенді білдіреді, ар-ұждан, адамгершілік ілімі, әділеггілік, міндет, заң, табиғат, діни қағида және тағы басқа ұғымдарды біріктіреді. Төмен Дхарма қарапайым деңгейдегі құбылыстардың әрекетін, ал Жоғары Дхарма болмыс заңдылықтарының асқақ деңгейде әрекет етуін түсіндіреді. Тағы бір мағынасы - болмыстың элементтері. Әлемдік процесс - себептерден туындайтын және өшуге бағыт алған нәзік, өткінші 72 дхарма-элементтердің өзара әсер етуі және оның соңғы нәтижесі - абсолюттік тыныш күйге, сөнуге жету.

Йога - әдетте бұл ұғым индивидтің өзін-өзі физикалық жағынан жетілдіруінің техникасы ретінде түсініледі. Шындығында, йога - терең мәнді философиялық ұғым. Ежелгі үнділіктер тұлғаны (рисідаіа) жеке элементтерден тұратын рухани бөлік пен атомдардан тұратын физикалық құрылымның бірлігі деп қарастырды. Элементтердің екеуі аса құнды, егер оларды дамытуға қажетті деңгейде назар аударылса, олариндивидтіөзгертеалады. Бұл элементтер - бағалықсараптау жасай білу қабілеті және ойларымызды бір нүктеге жинақтай білу қабілеті. ЗатасЛіі немесе уода деген осы.

Карма - "іс-әрекет". Ең мардымсыз деген іс-әрекеттің өзі бүкіл өмір ағымына әсер етеді де, бұл себеп, - жақын уақытта болсын, не біраз уақыт өткен соң болсын, - міндетті түрде салдар туғызады, ол жақсы немесе жаман болуы мүмкін. Жағымды істердің нәтижесінде бақыт пайда болады, ал жағымсыз істер азап, қасірет әкеледі. Осы адамгершілік заңдылығы карма деп аталады.

Нирвана - "жоғалу", "сөну". Күнделікті өмір бітпейтін күйбең тіршілікке, азап-қасіретке толы бақытсыз болмыс, ал нирвана - осы азап-қасірет шегуден, карма заңының негізінде қайта туылудан құтылып, сананың өшуі, болмыстың арамдықтан тазаруы. Адамның бұл күйін сипаттап жеткізу қиын, үнді ойшылдарының өздері нирвананы логикадан және уақыттан тыс деп қарастырады. Әдетте нирвана ұғымын рахат ұғымы арқылы ұғынуға тырысуға болады, бірақ рахат түйсікпен, сезіммен байланысты күй, ал нирвана-абсолютте түйсіктер де, сана да, жігер де жоқ, ол зұлымдық пен құмарлықтардың тынышталуы, сезінбеудің толық дәрежесіне жету.

Сансара - азап-қасіретке толы қайта туылудың, өмір мен өлімнің үздіксіз процесі. Сансараның тамыры - білместікте, сондықтан одан құтылу жолы -нирванаға ену.

КӨНЕ ҮНДІНІҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТУЫНДЫЛАРЫНАН ҮЗІНДІЛЕР

                ВЕДАЛАР

1. Ақыл-ой екі түрлі дейді: таза және таза емес. Таза емес тілектерге 
бағытталған, таза - тілектерден азат.

2. Шынында да,ақыл-ой -адамныңкөгенделуіменазатболуының себебі. Қабылданатын заттарға жақын болса, ол көгенделуге, қабылданатын заттардан құтылса, азат болуға бастайды
3. Қабылдау заттарынан құтылған ақыл-ойдан азаттық туындайтындықтан, Азаттыққа ұмтылушы адам ақыл-ойын қабылдау заттарынан үнемі арылтып отыруы керек.

4. Қабылдау заттарына тәуелділіктен құтылып, ақыл-ой жүректен орын 
тапқанда, [Адам] ақыл-ойдан жоғары көтеріледі, бұл ең биік күй.

5. Сондықтан да [ақыл-ойды] ол жүректе жойылып кеткенше шектеу керек; 
Білім де, азат болу да - осы, қалған нәрселердің бәрі - ғылыми  мылжың.

6. Ойға алынбайтын және ойға алынбайтын емес, (бір уақытта) ойға алынбайтын және ойға алынатын Тәуелділіктен азат Брахманға сонда жетуге болады.
7. Йогаға [адам] дыбысының көмегімен [Ом] кіріссін, жоғарғы үнсіздікке бөленсін. Себебі үнсіздікке бөленгенде ғана болмыс емес, [жоғарғы] болмыс туындайды.
8. Бұл Брахман, бөлінбейтін, өзгермейтін, кіршіксіз. "Мен - осы Брахманмын" дегенді білген [адам] Брахманға жетеді, ол күмәнсіз.

9. Өзгермейтін, шексіз, себеп пен өзіне ұқсастан арылғанды, Өлшеусіз 
және бастаусызды мойындаған ол жоғарғы ізгілікті [танып-біледі].

10. Ыдырау  да, пайда болу да, лайықты мақтау  да, жазалау да [мұнда жоқ]. Азат болуға ұмтылыс та, азат болу да жоқ - бұл жоғарғы мән [осындай].

УПАНИШАДАЛАРДАН

Брахман құдайлардың  арасында бірінші болып дүниеге  келді, ол бәрін жаратушы және сақтаушы.

Өткінші емес, ең жоғарғы, шексіз Брахманда білім  мен мен білімсіздік жасырылған. Білімсіздік -әлсіз, білім - мәңгілік. Білім мен білімсіздікті билеген адам -басқа.

Брахман туралы пайымдаушылар айтады: Себеп неде? Брахманда ма? Біз қайдан тудық? Немен өмір сүреміз? Және негізіміз қайда?

Брахманды білетіндер, (айтыңдар) - бақыт пен басқа (жағдайлардың) ауысуында біз кімнің бастауымен өмір сүреміз?

Пайымда>>және йога жолына түскендер құдайы мәннің (оның) өз күштері жасырып тұрған күштерін,

Уақытпен және Атманмен байланысты осы себептердің  бәрін жалғыз ол билейтінін көрді.

Сезімдерін  нық игеру - бұл йога деп аталады. Жүректе ұялаған барлық тілектер тоқталғанда адам өлімнен тәуелсіз, мәңгілік болады және Брахманға жетеді.

Жалған емес, ақиқат қана жеңеді. Ақиқат құдайға жеткізетін жолға жетелейді.

Құдайды танығанда түйіндердің  бәрі шешіледі, азаптардың жойылуымен туылу мен өлім де ғайып болады.

Пуруша  үш түрлі болады: сыртқы Атман, ішкі Атман және жоғарғы Атман. Кімнің сыртқы қабығы, терісі, тырнақтары, еті, шаштары, саусақтары, үлкен саусақтары, қасы, көзі ...бар, кім дүниеге келеді және өледі - сол сыртқы Атман деп аталады.

Кім жерді, суды, ауаны, кеңістікті, тілекті, жеккөруді, бақытты... тану арқылы есте сақтау қабілетіне ие,...тыңдаушы, иіс сезуші, дәм сезуші, ойлаушы, әрекет етуші...  - сол ішкі Атман деп аталады.

Жоғарғы Атман  ол туралы ойлаушыға пайымдау мен  йога арқылы ашылады: ол дүниеге келмейді, өлмейді, жанбайды, ыдырамайды, бөлінбейді, дыбыссыз, иіссіз, күмәнданбайды, күтпейді, бәріне енеді, жалғыз, нәзік, іс-әрекетсіз, бұрынғы өмірімен байланысы жоқ.

[Атман] жақсы  іс жасағаннан үлкеймейді және  жақсы емес іс жасағаннан кішіреймейді.

Веданы оқытқан ұстаз  шәкіртіне: "Шындықты айт. Ізгілік  жолымен жүр. Оқудан қашпа. Ұстазыңа жағатын сый әкеле отырып, өз ұрпағыңның жібін үзбе. Шындықтан қашпа. Ізгіліктен қашпа. Жақсы жағдайдан қашпа. Үлылықтан қашпа. Зерттеу мен оқудан қашпа. Құдай мен ата-бабаңның алдындағы міндеттеріңнен қашпа. Анаңды құдайдай сыйла. Әкеңді құдайдай сыйла. Үстазыңды құдайдай сыйла. Қонағыңды құдайдай сыйла. Кіршіксіз әрекеттерді ғана жаса және басқаларды емес. Бізде [қабылданған] ізгі істерді ұстан және басқаларды емес", - деп үйретеді.