Империализм және Рационализм

    Таным объектілері  адамның практикалық қызметімен  тығыз байланысты және әрқашан  соған тәуелді болады. Таным процесінің  негізінде адамның объективті  дүниеге тигізетін белсенді әсері  жатады. Себебі таным адамның  объективті құбылыстарымен байланысына,  оларға тигізетін әсеріне және оларды өзгертугіне байланысты дамып отырады. Осы тұрғыдан алғанда, таным дүниенің белсенді әрі нысаналы бейнеленуі деп қарастыруға болады. Қоғамдық практика таным процесінің қозғаушы күші болып табылады. Ол өмір сүру, іс - әрекет жасау барысында адамдардың алдына ұнемі шешуін талап ететін проблемалармен міндеттер қойып отырады. 

   Қорыта айтқанда, таным процесіндегі  субъект – объект, объект –  субъект қатынастары, адамның  ой санасы мен сыртқы пактикалық  қызмет арқылы байланысқан. Таным болмыстың жай ғана бейнесі емес, ол адамның практикалық қызметі барысында іске асады.

   Таным теориясы  адамзаттық философия тарихын,  мәдениет пен ғылым тарихын,  техника мен практика жетістіктерін  философиялық жағынан қорытуының  нәтижесі. Сонымен бірге ол қазіргі ғылыми – техникалық революция және жаңаша ойлау жетістіктеріне сәйкес одан әрі тез қарқынмен дамуда. Қазіргі жағдайда біз таным теориясы ретіндегі диалектиканың практикалық және теориялық рөлі арта түскенің көріп – біліп отырмыз.

   Ақиқат – танымның негізгі мақсаты. Өйткені таным процесіндегі субъектінің белсенділігіне байланысты қалыптасқан жаңа білім зерттеліп отырған объектіге сәйкес келуі немесе сәйкес келмеуі мүмкін. Осыған орай ғылым мен философияда ақиқат проблемасы алға тартылады.

 

     Ақиқат  дегеніміз не? Аристотель өзінің  “Метафизикасында” ақиқатты біздің  қоршаған дүниедегі заттармен  құбылыстардың адам санасында  бейнеленуі деп түсінді. Дегенмен  ол ақиқаттың дәйекті материалистік  ұғымын бере алмады.

   Шын мәнінде, ақиқат дегеніміз біздің біліміміздің бізден тысқары түрған объектіге сәйкес келуі, оның санамызда дәл көрініс тауып, бейнеленуі. Ақиқатөа жету субъект пен объект арасындағы өзара байланыс негізінде жүріп жататын әлеуметтік – тарихи процесс.

   Егер объективті  ақиқат бар болса, оны білдіріп отыратын адамның тұсінігі сол ақиқатты бірден, толығы мен, тұтасынан объсолютті тұрде емес, тек шамамен, біртіндеп, салыстырмалы тұрде ғана білдіреді. Бұл жерде салыстырмалы ақиқат пен объсолютті ақиқаттың ара қатынасын көреміз.

     Сонымен, ақиқат теориясы мынадай қағидаларға сүйенеді: 1) ақиқат - әлеуметтік  процес; 2) объективті ақиқатты мойындау – объсолютті ақиқатты мойындау деген сөз; 3) ақиқат барлық жағдайда нақты; 4) практика – ақиқаттық жалпы өлшемі; 5) ақиқатты тану – қайшылықты, күрделі диалектикалық процесс.

   Таным өте күрделі, қайшылыққа  толы, ұзаққа созылған процесс  болғандықтан, оны іске асыру  барысында тұрлі әдістер мен  тәсілдер қолданыланына өзінен - өзі түсінікті. Кең мағынада  әдіс дегеніміз белгілі бір  мәселені шешу үшіни таңдап алынған жол, қолданылатын айла мен әететтер жиынтығы. Ғылыми таным әдістерін қолданудың басты мақсаты шынайы, ақиқат білімге қол жеткізу.

   Ғылыми танымның  әдістері өте көп, әрі  сан  салалы, себебі танып білудің  объектісі болып табылатын материалдық және рухани дүниенің өзі көп түрлі, сан салалы. Дегенмен, ғылыми танымның барлық әдістердің шартты түрде үш топқа бөлуге болады: 1) жалпылама диалектикалық әдіс. Ол болмыстың барлық жақтарын зерттеуге және таным процесінің барлық кезеңдерінде қолданылады; 2)жалпы ғылыми әдістер. Олар ғылымның барлық саласвнда пайдаланылғанымен, таным процесінің барлық кезеңінде қолданыла бермейді; 3) жекеше әдістер. Олар нақты құбылыстарды бір ғылымның шеңберінде зерттеуге қолданылады.

   Ғылыми танымның жалпы әдістері мен түрлерін қарастыру үшін танымның эмпириалық және теориялық деңгейлерін ажыратқан дұрыс, себебі әр деңгейдің өзіндік ерекшеліктерімен әдістері бар. Эмпириялық деңгейде таным объектісінің қасиеттері мен қырлары сезімдік қабілет түрғысынан қабылданады.

   Теориялық деңгейде таным  объектісінің маңызды байланыстарымен

 

заңдылықтары тәжірибе негізінде алынған біліммен қоса абстрактілі ойлау нәтижесінде тұжырымдалады.

   Ғылыми танымның  эмпериялық деңгейінде кең қолданылатын  ең қарапайым әдіс – бақылау деп аталады. Оның мәні – зерттеу объектісін белгілі бір мерзім арлығында нысаналы ұйымдасқан тұрде жүйелі бақылай отырып, ондағы өзгерістерді қадағалау. Келесі әдіс – эксперимент – ғылыми тәжірибе деп аталады. Оның ерекшелігі – зерттеліп жатқан объектіге адамның, зерттеушіні тікелей әсер етіп, ондағы процестерге арласуы.

  Осы заманға кең  пайданылатын әдістердің бірі  – модельдеу. Модельдеу дегеніміз  эксперименттің бір түрі, бірақ  мында объектінің өзі емес, оның  орнын басатын модель зерттеледі.

    Ғылыми теоррияның қалыптасуы барысында гипотезаның маңызы зор. Гипотеза – ғылыми тұрғыдан дәйектелген болжамға негізделген теория. Әрине, кез келген болжам гепотеза бола алмайды.

     Қысқасы, ғылыми жолы – қиын жол, инемен құдық қазғандай. Ғылыми танымның жеңісіне үлкен ізденіс, қажылы еңбек, шыдамдылық, терең білім жеткізеді.

 

 

 

Рационализм мен эмпиризм

    Рационализм (лат. ratio – «разум») – болмыс пен танымның негізгі ақыл – ой  деп сенетін философиялық бағыт. Рационализм 3 түрге жіктеледі:

1. Онтологиялық
2. гносеологиялық
3. этикалық рационализм

    Онтологиялық  рационализм бойынша болмыс негізінде  ақылды бастама жатыр, яғни  болмыс о бастаған ақылды.

    Осымен  рационализм  – идеализмге ұқсап кеткенімен (мысалы, Платонның «таза идеялары»), басты айырмашылығы материяның (болмысты) идеяға қарағандағы біріншілігін  және материяның (болмыстың) өзінде  ақыл барын (болуын) мойындауында. Сондықтан, болмыстың қисындылығы мен ақылды ұйымдастырылғандығына сенетін материалистер (Демокрит, Эпикур, т.б.) – рационалистер.

    Гносеологиялық  рационализмнің басты идеясы  – «дүниені танып білетін бірден  – бір құрал – адам  ақыл  – ойы» деген тұжырымда. Сондықтан  гносеологиялық рационалистер бір жағынан ортағасырлық геология мен схоластика қарсы шықса, екінші жағынан эмпиристерге оппонент болды. «Білім – күш» девизін ұстанатын эмпиристер таным негізінде сезімділік тәжірибе жатыр деп сенді. («Сезімде болмаған нәрсе – ақылды болуы мүмкін емес»).

    Рационалистердің  эмпиристерге қарсы қоятын дәлелдері:

1. ақыл сүзгісінен өткізілмеген сезім немесе тәжірибе танымға негіз бола алмайды;
2. ақыл сезім мен тәжірибенің қатысынсыз – ақ  өздігінен жаңа білім мен жаңалық бола алады, ол жаңалықтар кейіннен тәжірибе түрінде дәлелденуі мүмкін.

    «Моральдық  – этикалық нормалар мен тәртіп  негізінде ақыл – ой  жатыр»  деген түсінік этикалық рационализм  деп аталады. Ежелгі дүние мен  қазіргі заманға дейінгі көптеген  философтарды (Платон, Демокрит, Эпикур, Сократ, Кант, т.б.) рационалистер қатарына жатқызуға болады. Алайда рационализнің ресми философиялық бағытқа айналуына үлес қосқандар Р.Декарт, Спиноза болды. Эмпиризм – таным  негізінде тек сезім мен тәжірибе жатыр деген пікірді ЖАҚТАЙТЫН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ бағыт. XVII ғасырдағы Англияда, одан кейінгі кезенде АҚШ – та  кең тарады. Негізін қалаушы – Фр.Бэкон. Көрнекті өкілдері Т.Гоббс, Дж.Локк, Дж.Дьюн. Эпиристер райционалистермен дауласты.

    Декарт философиясы

    Рационализмнің негізін қалаушы – француз философы, ғалым-математик Рене Декарт (1596-1650) деп саналады.

Бенедикт (Барух) Спиноза (1632-1677) – европалық рационализмнің көрнекті өкілі, Р. Декарт ілімін жалғастырушы, Жаңа Заманғы жетілдірілген, толық  және негізделген философиялық жүйенің авторы.

    Эмпиризм - [Көне  грек тілі|көне грекше]]: έμπειρία етрегіа – тәжірибе] – сезім  тәжірибесін білімнің бірден-бір көзі деп есептейтін, барлық білім тәжірибеге сүйенеді дейтін таным теориясындағы бағыт. Кейбір эмпириктер (Гоббс, Юм) рационализмнің ықпалымен тәжірибе білімге қажетті және жалпыға бірдей маңыз бере алмайды деген тұжырымға келді. Эмпиризмнің шектелу сипаты сезімдік танымдағы тәжірибенің рөлін метафизикалық тұрғыда әсірелей көрсетуінде. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                           Балқаш көпсалалы колледжі

 

 

 

 

 

    Реферат

Тақырыбы: «Империализм және Рационализм»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                     

 

                                                                  Тексерген: Мақпал Жұмахановна

                                                                 Орындаған: Мажит Фариза

 

 

 

 

 

      

                                           Балқаш -2013

ф АтМГИ 004 – 03 – 05 Пән  бойынша оқу әдістемелік кешен