Ян Амос Коменскийдің педагогикалық қызметі мен теориясы

     Табиғатқа сәйкес тәрбиелеу қағидасы, Коменскийден бастап, ХҮІІ және ХІХ ғ.ғ педагогиалық жүйелерінде әлденеше рет кездеседі. Әрбір педагогика (Коменский, Руссо, Песталоцци, Дистервег және т.б.) бұл  қағиданы әртүрлі қарастырды. 

     Коменскийдің  айтуынша, адам табиғаттың бір бөлігі ретінде өсімдіктер және жануарлыар жүйесінде, сонымен қатар адамдарға  қатысты іске асатын табиғаттың негізгі, жалпы заңдарына бағынады. 

     Коменский "мектептің жұмыс тәртібін табиғаттан үйрену керек” деді.  

     4. Жас кезеңдері.  Мектеп жүйесі  және оқытудың  мазмұны. 

     Коменский табиғатқа сәйкес тәрбиелеу қағидасын  табиғаттың жалпы заңдарына сүйену ретінде түсінумен қатар ал жас  кезеңдерін, мектеп жүйесін және кейбір дидактикалық қағидаларды және ережелерді негіздеуге адам табиғатын (туа біткен белгілер) және балалардың табиғи жас  кезеңдеріне сүйену кездеседі. 

     Коменский, адамның табиғатын ескере отырып, балалардың жас әрқайсысы 6 жастан 4 жас кезеңіне бөліп қарастырды.

     1)  балалық шақ – туғаннан бастап 6 жасқа дейін;

     2)  жеткіншек шақ – 6 жастан 12 жасқа дейін;

     3)  жастық шақ – 12 жастан 18 жасқа дейін;

     4)  ересектік шақ – 18 жастан 24 жасқа дейін.  

     Балалардың  жас ерекшеліктерін ескере отырып, осындай жас кезеңдерге бөлді: Ол әр жас кезеңіне сипаттама береді. Балалық шақ. Баланың дене жағынан  тез қарқынмен өсуімен және сезім  органдарының дамуымен сипатталады; жеткіншек  шақ- есі мен қиялының, оның орындаушы органдары – тілі мен қолы дамиды; жастық шақ кезінде көрсетілген сапалардың дамуымен қатар өте жоғары деңгейде ойлау деңгейі дамиды және ересектік шақта – ерік-қайраты мен қабілеттілігі жан-жақты дами түседі.  

     Әрбір осы жас кезеңдерге жас ерекшеліктеріне  сәйкес Коменский білім берудің  ерекше сатысын ұсынады.

     1)  6 жасқа дейінгі балалар үшін ол аналық мектепті ұсынады. Ананың басшылығымен мектепке дейінгі тәрбие іске асырылады.

     2)  Жеткіншектер (6 жастан 12 жасқа дейін) үшін әрбір қауымда, жергілікті жерлерде алтыжылдық ана тілі мектебін ұсынады.

     3)  Жастық шақ кезеңіндегілер (12 жастан 18 жасқа дейін) әрбір қалада латын мектебі немесе гимназия ұсынады.

     4)  Ересектер үшін (18 ден 24 жасқа дейін) әрбір мемлекетте немесе облыстарда – академия ұсынады. 

     Сонымен, Коменский балаларды жас кезеңдерге бөлуге бірыңғай мектептің демократиялық  қағидасын ұсынған болатын-ды. 

     Әрбір білім беру сатысы үшін Коменский  оқытудың мазмұнын жан-жақты талдады.  

     Аналық  мектеп – мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сатысы, онда негізгі  тәрбиеші ана болып табылады. Аналық мектепте сабақ Коменскийдің идеясы бойынша, белгілі қатаң бағдарлама бойынша ерекше қарапайым осы  жас кезіндегі балаларға түсінікті  әдістемелік тәсілдерді қолдана  отырып өткізу қажет болды. Аналық мектептің  бағдарламасына ғылымның барлық салаларынан  алғашқы мәліметтер енгізілді. Онда балалар су, жер, ауа, жаңбыр, қар, мұз, тас, темір, ағаш, шөп және т.б. дегеніміз  не екендігін білу қажет болды, табиғаттанудан қарапайым мәліметтерді меңгеру  тиіс болды. Балалар бояуды ажырата  білу, аспанның, күннің, айдың не екендігі туралы жағырафия ғылымынан мәліметтер мен алғашқы түсініктер берілді.  

     Коменскийдің  айтуынша, аналық мектеп балаларды  адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше мән берді (адамды сүю, үлкенге құрмет, кішіге ізет, тәртіпті болу, кішіпейілділік және т.б.) 

     Ана тілі мектебі аналық мектептен басталған  оқытуды жалғастыра отырып, онда алған  білімді кеңіте және тереңдете отырып, адам өміріне қажетті: атап айтқанда, ана тілінде жазылғанның бәрін  еркін оқу, анық, тез және дұрыс  жаза білу, санай, өлшей білу, ән салу және т.б. 

     Бірақ Коменский онымен шектелмеді. Оның түсіндіруінше, шәкірттер мораль қағидаларын  білу, түсіну және өмірде іске асыруға  ұмтылу қажет, азаматтық тарих туралы жалпы түсініктері болуы, космографияның және жағырапияның элементтерін білу, шаруашылықтан және саясаттан хабардар болу қажеттігіне тоқталды. 

     Демек, бұл сол кездің өзінде ана тілін  оқытуға негізделген бастауыш оқытудың ерекше бағдарламасы болып табылады. Ана тілі мектебінің ортағасырлық мектептерден ерекшелігі ортағасырлық мектептерде  барлық оқыту өмірден алшақ берілді, тек ғана латын тілінде оқытылды, ал ана тілі мектебінде бастауыш мектептегі оқыту тек ғана ана тілінің  негізіне сүйенді. 

     Латын мектебін немесе гимназия ұйымдастыруды  Коменский әрбір қалада белгіледі. Латын мектебінің бағдараламасына  ортағасыр мектептеріне тән "жеті ерікті өнерлермен” ескі мазмұнымен жаңа мазмұнын ұштастыруға ерекше мән  берді. 

     Академияда  Коменский сол кездегі жоғары оқу орынары тәжірибесінде кеңінен  қолданылған үш факультетті ұйымдастыруға, діни, заңгерлік және дәрігерлік.