Тәрбие әдістері

Ойын - бала әрекетін дамытудың  негізгі құралы. Ойын баланың мінез-құлқын қалыптастырып, ой-өрісін өсіріп, ортаға бейімдеп, өзін еркін сезуге үйретеді. Ойын - балалардың бір-біріне деген  қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерін тәрбиелейді. Балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тілін дамыту, табиғатпен таныстыру, бейнелеу өнері пәндері оларда табиғатқа  деген сүйіспеншілік, үлкендердің  еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сипатын қалыптастырады.

Ойын - мектеп балаларының  негізгі іс-әрекеті. Сұлтанмахмұт Торайғыров "Балалықтың қанына ойын азық" деп  бекер айтпаған. Ойын үстінде баланың  бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны  мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар  ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге  тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды  табуға талпынады, оларды дайындау үшін еңбектенеді. Бала алған рөлдеріне  сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге  тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрас-тырған заттарды пайдаланады. Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.

Құрылыс ойынында бала сызық  бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның бояуларының бір-бірімен келісімді  болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын  пішіні, түсі бойынша симметриялы  орналастырып, оларды көлемі (кең, тар), биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік  көрсетеді. Өзінің және жолдастарының  тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді. Дидактикалық ойын барысында  есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері  дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың  дыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай  іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға  үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді  білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу  қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек  суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі  бір тәртіппен жинау үшін байқағыштық  пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақ-пақтар қолданады. Мұндай ойындарда  балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі  дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты  бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапаларын  қалыптастырады. Бала қоғамдық мәні бар  іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықтан, ойынның  қай түрі болсын балалардың, адамгершілік тәрбиесінің дамуында маңызды рөл  атқарады.

4. Тәрбие әдістерінің  үшінші тобы: тәрбиеленушілердің  мінез-құлықтары мен іс-әрекеттерін  ретке келтіру, дер кезінде түзету және ынталандыру қызметін атқаратын әдістер. Олар мектеп оқушыларының қылықтары мен іс-әрекеттерін қуаттау немесе айыптау, олардың жағымды қылықтарын мақтау, ал теріс қылықтарын тежеу мақсатында қолданылады.

Бұл әдістерді қолдануда  педагогикалық-психологиялық тұрғыдан ескеретін жағдайдың бірі - бала тәрбиенің тек қана объектісі  емес, тәрбиенің субъектісі болып  табылатындығы.

Баланың табиғатында "Мен  өзім" деген белсенділігі бар, ол тәрбиеленушілердің әрекетіне және өздерінің мінез-құлықтары мен  іс-әрекеттеріне тәрбиешілердің берген бағасына енжар қарамайды. Сондықтан, тәрбие мен баланың өзін-өзі тәрбиелеуі үнемі қатар жүреді.

Мадақтау - оқушылардың тәртібін, мінез-құлқын бағалап және көтермелеп отырудың, педагогикалық ықпал етудің тиімді жолы.

Мадақтау оқушының өзінің адамгершілігін сезінуіне, мінез-құлқы  мен көңіл-күйіне бақылау жасауға, өзін-өзі тәрбиелеуге көмектеседі. Мадақтау әдісі арқылы оқушы өзінің мінез-құлқы қандай болуы керектігін түсінеді, жағымды мінез-құлықты  дамытып, ісінің дұрыстығын көріп, өзіне  сенімділігі артады, жақсы істерді  жалғастыруға тырысады. Мадақтаудан  алған әсері оқушыны теріс  әрі келеңсіз істерден сақтандырып  отырады.

Мадақтау түрлері: алғыс  айту, мақтау, сыйлық беру, марапаттау. Жазалау - жағымсыз мінез-құлқы мен  іс-әрекетінің теріс екендігін балаға үғындыру және істеген теріс ісіне  қынжылту. Мұғалім мектептегі жазалау  шарасына өте сақтықпен қарауы тиіс. Оған қойылатын талаптар:

• жазаны талап қою әдісімен ұштастыру;

• жазаның кек алу, баланың  жеке басының адамгершілік қасиетін кеміту, намысын қорлау, жәбірлеу түрінде  болмауы;

• жазаның әділдігі, әділетсіз  жаза балаларды тәрбиеленушілерден алыстатып, ұжымнан бөлектенуіне әкеліп соғады;

• жаза қолдануда педагогтік әдепті сақтау. Тәжірибелі педагогтар оқушылар ұжымының көмегіне, қолдауына  сүйеніп, тәртіпсіз оқушыны жазалайды.

Жазаның түрлері оқушылардың  жас және дара ерекшеліктеріне сай  болып, тәрбиенің басқа тәсілдерімен байланысты болуы шарт. Жазалаудың түрлері: ескерту, сөгіс, т.б.

Жарыс жастардың бір-бірімен  еңбектегі, спорттағы, өнердегі табыстарын көрсету үшін қолданылады. Жарыс  оқушының іс-әрекетіне жаңа серпін, жаңа өріс беріп, өзіне талап қоюына мүмкіндік туғызады.