Оқу заңдары, заңдылықтары жəне принциптері

Оқу заңдары, заңдылықтары жəне принциптері

Жоспары

1. Заңдар, заңдылықтар жəне  принциптер мен ережелер жөнінде  түсінік

2. Оқудың негізгі заңдары  мен заңдылықтарына шолу

3. Принциптер жəне оларға  байланысты оқу ережелері

 

1. Заңдар, заңдылықтар жəне  принциптер мен ережелер жөнінде  түсінік

Оқу теориясының негізгі  құрылым бірліктері – бұл ғылым  тарапынан анықталған заңдар мен  заңдылықтар. Заңдар мен заңдылықтар  құбылыстар, процестер мен олардың  нəтижелері арасындағы жалпы, объектив, тұрақты жəне қайталанып келетін  байланыстар мен тəуелділіктердің мəнін ашады. Дидактикалық процестің  негізін құрайтын аса маңызды  жəне негізгі заңдылықтар мен  заңдар оқу принциптері немесе дидактикалық принциптер деп аталады. Бұл принциптер арқасында оқу процесіне қатысы бар көптеген заңдылықтардың мəн-мағынасы ашылады, мұғалімдер мен оқушылардың  қызметтері реттеледі, барлық оқу пəндерін өтуде жəне оқудың барша кезеңдерінде олар өздерінің жалпы мəнін сақтайды. Принциптер дидактикалық процестің  біртұтас концепциясын құрай отырып, табиғи бірлікте əрекетке келеді. Қазіргі  кезеңдегі оқу жүйесінің ірге тасын Я.А. Коменский қалаған. Ғұлама- педагог пікірінше, оқудың негізі –  табиғи сəйкестік принципі, ал барша  қалған принциптер осы табиғи сəйкестікке  сай бірізді іске асырылып барады. А.Дистервег бұл жүйені жаңа талаптарға негізделген нақты ережелермен  толықтырды. Бұл ережелер 1) оқу мазмұнына; 2) оқытушыларға; 3) оқушыларға қатысты  болды. К.Д.Ушинский тиімді оқуға қажет  келесі шарттарды белгілеп берді: уақытқа  сай болуы, бірізділік, табиғилық, тұрақтылық, игеру беріктігі, анықтығы, оқушылардың  дербестік əрекеті, жүктемелердің  аса ауыр не өте жеңіл болмауы, дұрыстық.

Қазіргі заман гуманистік дидактикасында оқу принциптері  табиғи сəйкестік басты принципінің  төңірегінде жүйелі біріккен. Бұл  жүйедегі дидактикалық принциптер төмендегідей: 1) саналылық жəне белсенділік; 2) көрнекілік; 3) жүйелілік жəне бірізділік; 4) беріктік; 5) түсіністік; 6) ғылымилық; 7) көңіл-күй; 8) теория мен практиканың байланысы.

Принциптер нұсқау-көрсетпе (норматив) қызметтерін атқарады. Олар мұғалімге кейбір жағдайларда қандай əрекетке келуі жөнінде тек кеңес  немесе сілтеме беріп қоймайды, жалпы  заңдылықтар ретінде бұл принциптер педагогикалық əрекеттер бірлігіне  негіз қалаумен бірге олардың  толық орындалуын талап етеді. Принциптерді білу жəне оларды оқу-тəрбие процесінде толықтай іске асыру педагогикалық  шеберліктің негізін құрайды  жəне ол педагогикалық біліктілікті анықтауда алдымен ескеріледі.

Педагогиканың принциптік талаптары  ережелер жүйесі арқылы іске асырылады. Ереже – бұл педагогикалық  іс-əрекеттің нақты жағдайларда  белгілі мақсаттарға жеткізу  тəсілінің суреттемесі (описание). Көбіне оқу ережесі деп қандай да принципті  қолданудың жеке тараптарын ашып беретін  жетекші тұжырымдарды түсінеміз.

2. Оқудың негізгі заңдары  мен заңдылықтарына шолу

Оқу барысында диалектиканың  жалпы заңдары мен педагогиканың  арнайы заңдары орындалуы шарт.

Диалектиканың жалпы заңдары  сапына кіретіндер: қарама-қарсылықтар  бірлігі мен тайталасы заңы, сандық жинақтың сапалық өзгерістерге келу заңы, жоқты жоққа шығару заңы.

Оқу процесінде қарама-қарсылықтар  бірлігі мен тай-таласы заңы іске қосылады. Қарама-қарсылықтардың туу  себебі – жаңа əлеуметтік жағдайлар, тұлға мүмкіндіктерінің өзгеруі, білім  беру аймағында қалыптасқан соны талаптар оқу процесіне болған дəстүрлі, бекіген ұғымдар жəне көзқарастармен сəйкессіздікке ұшырауы. Бұл өз кезегінде  оқу мазмұны мен технологиясын  өзгертіп, заманға сай ауыстыруды талап етеді.

Сандық жинақтық сапалық  өзгеріске түсу заңы да оқу процесінде көрініс береді. Тұлғаның бүкілдей сапалық сипаты (нанымдары, сеп-түрткілері, ұстанымдары, қажеттері, құндылықты бағыттары, даралықты іс-əрекет стилі, ептіліктері  мен дағдылары) сандық жинақтың белгілі  деңгейдегі нəтижесі.

Санның сапаға ауысуы жоқты  жоққа шығару заңы тетіктеріне сəйкес келеді. Тұлғалық жəне психикалық жаңа құрылымдар адамның өткен кездердегі жинақтаған тəжірибесі негізінде қаланады. Соңғы өмір кезеңдерінде пайда болған сапалар бұрынғы қалыптасқандарын “жоққа” шығарады. Жоққа шығару тетігі оқу дағдыларының қалыптасу  процесінде көрінеді, яғни кейбір əрекеттер  көп қайталаулар нəтижесінде  күрделі дағдыларға (жазу, есеп, оқу) айналады.

Диалектиканың жалпы заңдылықтарымен  бір қатар оқу барысында арнайы педагогикалық заңдар да əрекетке келеді. Ғалымдар мұндай заңдардың бірқаншасын  ашып, педагогикалық тəжірибеге ұсынған. Өз заманында ғұлама педагог И.Г.Песталоцци келесі заңды нақтылаған: елес байқауынан анық ұғымдарға, олардан анық түсініктерге өту.

Неміс педагогі Э. Мейман бірнеше  ерекше заңдарды негіздеп, ұсынды:

- жеке адамның дамуы  əуел бастан көбіне оның табиғи  нышандарына тəуелді жүріп жатады;

- ең алдымен бала тіршілігі  мен оның қарапайым қажеттерін  қанағаттандыруға арналған сапа-қасиеттер  дамиды;

- балалардың жан жəне  тəн дамуы əрқилы деңгейде  өтеді.

Теоретиктер мен практиктер ашып, бүгінгі педагогикаға енгізген заңдылықтар саны ұланғайыр (мысалы, И.П.Подласый өз оқулығында 70-тен астам  заңдылықты хаттаған).

Оқудың əрқилы заңдылықтарын  реттестіріп, жинақтауға орай, оларды жалпы жəне жеке (нақты) заңдылықтар  деп бөлу қабылданған.

Жалпы заңдылықтар қалаған  білім беру процесіне тəн болып, оқудың бүкіл жүйесін қамтиды. Олардың  арасында аса көп еленетіндері:

- оқу мақсаттары. Оқу мақсаты  қоғам дамуының деңгейі мен  қарқынына, оның қажеттері мен  мүмкіндіктеріне, педагогика ғылымы  мен практикасының даму деңгейі  мен жетістіктеріне байланысты;

- оқу мазмұны. Оқу мазмұны  қоғамдық қажеттер мен оқу  мақсаттарына, ғылыми-техникалық жəне  əлеуметтік процестің қарқынына,  оқушылардың жас мүмкіндіктеріне,  оқу теориясы мен практикасының  даму деңгейіне, оқу мекемелерінің  материалды- техникалық жəне экономикалық  жағдайларына тəуелді келеді;

- оқу сапасы. Оқу сапасы  өткен кезеңдегі оқу процестерінің  нəтижелілігіне, оқу материалының  сипаты мен көлеміне, мұғалімнің  ұйымдастыру – педагогикалық  шеберлігіне , оқушының оқып-үйренуге  болған қабілетіне, оқу уақытына  байланысты;

- оқу əдістері. Дидактикалық  əдістер тиімділігі əдістерді  білу мен қолдану ептілігіне, оқу-мақсаттарына, мазмұнына, оқушылардың  жеке деңгейі мен оқуды меңгеру  қабілетіне, материалдық-техникалық  қамсыздығына, оқу процесінің ұйымдасуына  тəуелді;

- оқуды басқару. Оқудың  нəтижелі болуы оқу жүйесіндегі  кері байланыстың жеделдік сипатына, реттеу-түзету ықпалдарының орынды  келуіне орайласады;

- оқуға ынталандыру. Оқу  нəтижесі шəкірттің білім игеруге  деген іштей ынта-ықыласы мен  оқу əрекеттерінің өзіне тəн  тартымына (внутренние стимулы); оқу əрекетіне мүмкіндік жасаушы  сыртқы жағдайлар (қоғамдық, экономикалық, педагогикалық).

Жеке (нақты) заңдылықтар  оқу жүйесінің кейбір тараптарына  орай іске қосылады. Оқу процесінің жеке (нақты) заңдылықтары:

- дидактиканың тек өзіне  тəн (оқу нəтижесі қолданылған  оқу əдістері мен құрал-жабдықтарына, оқытушының кəсіби шеберлігіне  жəне т.б. байланысты);

- таным теориясына (гносеологиялық) сай (оқу нəтижесі оқушылардың  танымдық белсенділігіне, ептілігіне  жəне оқуды қажетсінуіне, т.б.  тəуелді);

- психологиялы? (оқу нəтижесі  шəкірттердің оқу-үйрену мүмкіндіктеріне,  зейін деңгейі мен тұрақтануына, ой-ақыл ерекшеліктеріне жəне  т.б. байланысты);

- əлеуметтік (жеке адамның  дамуы төңірегіндегі басқа адамдармен  тікелей не жанама қарым-қатынасына, қоршаған ортаның ақыл-парасат  дəрежесіне, мұғалімнің оқушымен  қатынас жасау стиліне жəне  т.б. тəуелді);

- ұйымдастырушылық (оқу процесінің  тиімділігі оның ұйымдастырылу  дəрежесіне, сол процестің оқушыда  оқуға болған ынтаны, қажеттікті  тəрбиелеуге бағытталуына, таным  қызығушылығын қалыптастыруына,  қанағаттану лəззатына бөлеп,  танымдық белсенділікті қанаттандыруына  жəне т.б. тікелей байланысты);

Оқу заңдылықтарының нақты  көріністері принциптерде жəне оларға орай қабылданған ережелерде байқалады.

Ережелер мұғалімге қандай да бір жағдайларда нақты əрекеттерді  жасауға сілтеме беріп, белгілі  бір талаптарды орындауға бағыттайды. Ал бұл нұсқаулардың қалай орындалуы  мұғалімге тəуелді. Мысалы, оқушы  сабақ басына кешігіп, сыныпқа қоңыраудан соң кіріп келді. Мұндай жағдайда мұғалім ережеге сай оқушыға  қандай да ықпалды əрекет жасауы қажет, себебі тəртіп бұзу ескерусіз қалмауы  тиіс. Ал бұл ескерту қалай орындалады- оның жолы бүтіндей жəне толығымен  нақты ситуацияға, оқушы тұлғасына, мектепте қабылданған тəртіптерге, қалыптасқан қатынастарға жəне көптеген басқа да себептерге байланысты.

3. Принциптер жəне оларға  байланысты оқу ережелері

Оқудың дəстүрлі теориясында  аса танымал болғандары келесі дидактикалық принциптер: саналылық жəне белсенділік, көрнекілілікпен оқыту, жүйелілік  жəне бірізділік, беріктік, түсініктілік, ғылымилық, көңіл-күй ескеру, теория мен практиканы байланыстыру. Саналылық  жəне белсенділік принципі негізінде  ғылым тарапынан анықталған заңдылық тұжырымдары жатыр. Білім мəні оқушының өз ақыл-ой белсенділігі арқасында  игерілген терең де əрі өз бетінше  ұғынылған білімдерден құралады. Білімдерді саналы игеру бірнеше  шарттар мен жағдаяттарға тəуелді: оқу мотивтері, оқушылардың танымдық белсенділігінің деңгейі мен  сипаты, танымдық іс-əрекетті басқару  жəне оқу тəрбие процесін ұйымдастыру, мұғалім қолданған əдістер мен  оқу жабдықтары жəне т.б. Оқушының өзіндік  таным белсенділігі оқудың маңызды  жағдаятының бірі есептеледі, ол оқу  материалын терең əрі берік игеруде  пəрменді ықпал жасайды. Оқудың саналылық  жəне белсенділік принципін іске асыру барысында келесі маңызды  оқу ережелері сақталуы тиіс:

- алдағы жұмыстың мақсаттары  мен міндеттерін анық түсіну- саналы оқудың қажетті шарты:  оларды оқушыларға көрсету маңызы  мен мəнін түсіндіру, болашақтағы  қажетін бала санасына жеткізе  білу;

- оқыту барысында оқушы  не, неліктен жəне қалай істеу  керектігін түсінуі, сонымен оқу  жұмыстарын қарадүрсін орындамай,  алдын-ала олардың терең мəн,  мағынасын ұғынуы;

- оқу барысында танымдық  іс-əрекеттің барша түрлері мен  формаларын пайдалану, талдауды  біріктіру тəсілімен, индукцияны  дедукциямен салыстыруды қарама-қарсы  қоя, біріктіру, сəйкестікті жиі  пайдалану, балалардың жасы кіші  болса, индукция тəсілін жиі  қолдану;

- оқушылар əр сөздің, сөйлемнің,  ұғымның мəн-мағынасын түсінуі;  оларды қолдануда оқушылардың  өтілген білімдері мен тəжірибесіне  сүйену, бейнелі салыстыруларды  пайдалану, мəн-мағынасы жете  ашылуы мүмкін болмаған ұғымдарды  сабақта қолданудан аулақ болу;

- балалардың бірін-бірі  оқыту мүмкіндіктерін пайдалану,  дұрыс шешім табудың ұжымдық  формаларын дамытуға қажет жағдайларды  қамтамасыз ету, мұғалімнің түсіндірмесінен  гөрі, қасында бірге отырған жолдасының  əңгімелеп бергені тиімді де, əрі жеңіл, сондықтан сыныптағы  үздік оқушылар қолынан келетін  оқу істерін өз міндетіне алуы, бала белсенділігін тəрбиелеуде  уақытты да, күш-қуатты да аянбау. Есте болсын, бүгінгі белсенді  оқушы қоғамның ертеңгі белсенді  мүшесі;

- оқушыларға белгісіз  мəліметтерді бұрынғы белгілілерімен  логикалы ұштастыру: игерілген  мен игеріліп жатқан білімдердің  арасында логикалы байланыс болмаса,  саналы оқу да болмайды.

- Есте болсын, оқудағы  басты нəрсе –оқытылып жатқан  пəн емес, ол мұғалім тəрбиесімен  қалыптасып жатқан тұлға. Оқушыны  пəнге қосалқы элемент болмайтындай  етіп оқыту əрі тəрбиелеу, керісінше,  оқушыны сол пəнді мұғаліммен  бірге белсенді игеретін субъект  дəрежесінде тану. Тұлғаны қалыптастыратын  пəн емес, пəнді оқытумен байланысқан  мұғалімнің өз əрекет-қимылы.

- оқушының бақылайтын  деректері мен игерген білімдері  арасындағы айырмашылықтарды тауып  жəне оларды түсіндіруді талап  ететін жағдайлар жасау;

- егер əр ереже тиімді  сандағы мысалдармен қамтамасыз  етілсе жəне сол ережелердің  қолдану ауқымы қаншалықты кең  екендігін оқушы түсінсе, оқу  табысы соғұрлым жоғары болады.

- игеріліп жатқан материалдардағы  басты жəне екінші дəрежелі  ақпараттарды табуға жəне ажыратуға  үйрету. Оқушыны ең алдымен өзекті  проблемаларды түсініп, игеретін  дəрежеге жеткізу. Сабақта келтіретін  дерек жəне мысалдардың негізгі  мəселе мəнін көлеңкелеп тастамауы.

Көрнекілікпен оқыту принципі. Оның негізінде келесідей ғылыми заңдылықтар жатыр: адамның сезім  мүшелері сырттай тітіркендіргіштерді  əртүрлі қабылдайды, адамдардың көбі көру органдарының аса жоғары сезімталдығына ие; рецепторлардан орталық жүйке  жүйесіне бағытталған байланыс оптикалық  каналының өткізгіштік қабілеті өте жоғары; көру органдарынан (оптикалық  канал бойынша) миға келіп түсетін  ақпарат қайта таңбаланбайды, ол оқушы есінде жеңіл, тез жəне берік  бейнеленіп қалады. Оқу тəжірибесі көрнекілік принципін қолданудың көптеген ережелерін іске асырған. Солардың кейбірін еске салайық:

- сөздік формада, ауызша  не жазбаша өрнектелген материалдарға  қарағанда, табиғи күйінде берілген  заттар жақсы, жеңіл əрі тез  есте қалатынын ескеріп, оларды  оқу процесінде пайдалану.

- есте болсын, сəби ойы  формалармен, түр-түсті бояулармен, дыбыстармен, түйсіктермен өрнектеледі.  Осыдан бала санасы жалпы дерексізденген  ұғымдар мен сөздерден құралмай, оның тікелей қабылдауындағы  нақты бейнелерді арқау етеді.

- оқушылар үшін ең маңызды  ереже: мүмкін болғанша сезімдік  қабылдауды пайдалану, дəлірек  айтсақ, көз қабылдауына – көретінді,  құлақ қабылдауына – естілетінді,  иіс, дəм қабылдауға тиісті  мүшелерді;

- бір көрнекілікпен шектеліп  қалмау: көрнекілік – мақсат емес, оқушының ойын дамыту жəне  оны оқыту құралы;

- оқыту жəне тəрбиелеу  барысында есіңізде болсын: ұғымдар  мен дерексізденген тұжырымдар  бала санасына нақты деректер, мысалдар жəне бейнелер негізінде  жеткізілсе, тез əрі жеңіл қабылданады;  олардың мəнін ашуға əрқилы  көрнекілік түрлерін пайдалану;