Этнопедагогикалық түсiнiктерге анықтамалар

    Этнопедагогикалық түсiнiктерге анықтамалар 

    1. Этнопедагогиканың зерттеу объектісі.

    2. «Халық педагогикасы» ұғымын  зерттеушілер.

    3. «Этнопедагогика» ұғымын зерттеушілер. 

    Этнопедагогика  мен халық педагогикасы деген  ұғымдар бiр ме? Болмаса олардың  өзiндiк ерекшелiктерi, ғылыми анықтамасы бар ма? Бар болса, ол қандай? Этнопедагогиканың  зерттеу объектiсi не? Ендi осы мөселелерге  арнайы тоқталайық.

    Тарихи-педагогикалық  әдебиеттерде соңғы уақытта “Халық педагогикасы” деген ұғымды зерттеушiлер  бiр-бiрiне қарама-қайшы төрт тұрғыдан қарастырып жүр (65,). Олардың бiрiншiлерi: халықтың санасына тән рухани құбылыс (феномен) деп қараса, екiншiлерi: әр халықтың педагогикалық тәжiрибесi, ал үшiншiлерi: халықтық педагогикалық ойлары мен iс-әрекетiнiң бiрлiгi, төртiншiлерi: халық тәрбиесi туралы ғылым деп қарайды.

    Халық педагогикасының теориялық негiздерiн  зерттеушi ғалым Е.Л.Христова халық  педагогикасын — “халықтың таптық педагогикалық санасы” деп, ал “дәстүрлi педагогиканы — белгiлi ұлттық педагогиканың  санасы” (85, 14) ретiнде қарастырады.

    Зерттеушi педагог Г.С.Виноградов халық педагогикасын  халықтың педагогикалық мәдениетiнiң  құрамдас бөлiгi ретiнде қарастырып, оны “жүйе” дегеннен гөрi, “бiлiм  мен дағдылар жиынтығы” (18, 21) деген  пiкiрдi құптап келдi. Виноградовтың  пiкiрi бойынша, халық педагогикасын  халықтың бала тәрбиелеу тәжiрибесi ретiнде қарастыру қажет.

    Халық педагогикасымен ұзақ жылдар бойы айналысып, келелi үлес қосқан көрнектi ғалым Г.Н.Волков педагогикалық әдебиеттерге тұңғыш рет “этнопедагогика” деген ұғымды енгiздi. “Этнопедагогика — халықтың жас ұрпақты тәрбиелеу тәжiрибесi туралы, олардың педагогикалық көзқарастары туралы ғылым. Халық педагогикасы — халықтық ауыз әдебиетiнде, салт-дәстүрлерiнде, ырымдарында, балалар ойындары мен ойыншықтарында кездесетiн педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжiрибесiнiң жиынтығы. Этникалық педагогика тарихи жағдайда қалыптасқан ұлттық мiнездегi ерекшелiктердi зерттейдi. Онда — халыққа қажеттi қасиеттердi қалыптастыру үшiн пайдаланылатын педагогикалық мақсаттың, мiндеттердiң, әдiс-құралдардың, тәсiлдердiң жиынтығы мен өзара байланысы қарастырылады” дей келе, оның зерттеу тақырыбы — тәрбие, ал тәрбие объектiсi — адам, тұлға”,— дейдi Г.Н.Волков (16, 16).

    Ал  педагог және философ ғалым Г.Н.Филоновтың анықтамасы бойынша: “Халық педагогикасы — жергiлiктi халықтың қабылдаған тәрбиелеу  әдiс-тәсiлдерi. Бұлар ұрпақтан-ұрпаққа  өмiр барысында бiлiм мен дағдылар арқылы жалғасып отырады. Халық педагогикасы қоғамдық тәжiрибенiң, мiнез-құлық, жүрiс-тұрыс  ережелерiнiң, қоғамдық дәстүрлердiң, белгiлi идеологияның жалғасуын бағыттап отырады. Халық педагогикасы моральдық заңдар мен салттарда көрiнiс табады” (36, 16) дейдi.

    Педагогикалык энциклопедиялық сөздiкте: “Халық педагогикасы дегенiмiз — ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ  тәрбиесiндегi ұлттық әдет-ғұрыптары  мен дәстүрлерiнiң, мәдени ойлау процесiнiң  эмпирикалық негiздегi озық үлгiлерiнiң  жиынтығы. Халық педагогикасының  негiзгi түйiнi — еңбек тәрбиесi және өндiрiстiк бiлiм, дағды, шеберлiктердi жас ұрпақтың бойына дарытып, адамгершiлiк, имандылық рухында тәрбие беру” (65, 291),— деген анықтама берiлген. Бiз осы анықтаманы ғылыми дұрыс  анықтама деп санаймыз.

    Ал  академик А.К.Конның басшылығымен 1983 ж. “Педагогика” баспасынан шыққан этикалық сөздiкте “әдет-ғұрып дегенiмiз  белгiлi бiр қоғамда немесе коллективте  белгiлi бiр тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан коғамдық тәртiптiң түрi. Ол әлеуметтiк өмiрдiң әр түрлiлiгiне және күрделiлiгiне қарамастан, белгiлi ұқсастық жағдайда адамдардың бiркелкi әрекет етуiн қалайды. Яғни бiр қоғам iшiндегi адамдардың еңбек ету тәсiлдерi мен әдiстерiнiң жалпыға ортақ болуын, отардың саяси-қоғамдық iс-әрекетiнiң және күнделiктi тұрмыстағы қарым-катынасында немесе көзқарасында бiрыңғайлылық әрекеттiң болуын талап етедi. Осының бәрi әдет-ғұрыптың, салттың жиынтық көрiнiсi болып табылады,”— деп тұжырымдаса, ал “дәстүр дегенiмiз – әдет-ғұрыптың өмiрдегi өсiп жетiлген әр түрлi формасы. Ол адамдардың белгiлi бiр бағыттағы тұрақты iс-әрекетi мен мiнез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа белгiлi формада ауысып берiлетiн түрi” (47, 425),— деген анықтама бередi. 

    Ќазаќтыњ  салт-дєст‰рлер ќ±рылымы 

    1. Этнопедагогика – фольклорлыќ шыѓармаларды оќу-тєрбие ‰рдісінде ќолдану саласы.

    2. Дiнмен байланысты туѓан ырымдар.

    3. Этнопедагогика — ±лттыќ салт-дєст‰рлердiњ  тєлiмдiк мєн-маѓынасын зерттейтiн  ѓылым саласы 

    Салт  пен дєст‰рдiњ айырмашылыѓы неде дегенге келсек, салт адам µмiрiнiњ  к‰нделiктi тiршiлiгiнде (отбасынан бастап ќоѓамдыќ µмiрдегi ќатынаста) жиi ќолданылатын мiнез-ќ±лыќ, ќарым-ќатынас ережелерi мен жол-жора, рєсiм, зањдарыныњ жиынтыѓы. Ол жеке адам µмiрiнде ењбек, iс-єрекет, адамгершiлiк, ќ±ќыќ, дiни ережелерiмен  байланысты кµрiнiс бередi де бiртiндеп ауыл-аймаќ, ру, тайпаѓа ортаќ рєсiмге (ритуалѓа) айналады.

    Ал  дєст‰рлердiњ µресi салттан єлдеќайда  кењiрек. Дєст‰р ќоѓамдыќ сананыњ барлыќ салаларымен байланыста дамыѓан, топтасќан  ќауымныњ ќалыптасќан бiрыњѓай кµзќарасын, єдет-зањын марапаттайтын ритуал. Ол ѓылымда, єдебиетте, мектепте, халыќтыќ ортаќ µнерде немесе ќоѓамдыќ ќатынаста кµрiнiс беретiн ќ±былыс. Дєст‰р идеологияѓа жаќындау да, ал салт ќоѓамдыќ психологияѓа жаќын. Мєселен, ‰лкендi сыйлау, ќонаќжайлыќ дєст‰рлер. Олар кµптеген салттардан, ырымдардан, жол-жоралардан, рєсiмдерден т±рады.

    Салт-дєст‰рлер  ±лттыњ ±лт болып ќалыптасуымен  бiрге туып, бiрге дамып келе жатќан тарихи жєне кµне процесс. Ол ±рпаќ  тєрбиесiнен, мєдени т±рмысы мен  шаруашылыќ тiршiлiгiнен кµрiнiс бере отырып, адамныњ д‰ниеге келуiмен  бiрге µрбiп, о д‰ниеге аттанып  кеткенше ќ±ндаќтайтын, тербететiн  алтын бесiгi iспеттес.

    Дєст‰р  ‰шiн µткен дєуiрде ќалыптасќан  кµзќарас пен iс-єрекеттiњ мєдени м±ра ретiнде саќталып, б‰гiнгi к‰нге  жетуi ќажет. Мiнез-ќ±лыќтыњ мазм±ны  мен сыртќы кµрiнiсiнде, ќолдану стилiнде  бiрiздiлiк болуы керек. Яѓни, мiнез-ќ±лыќтыњ сыртќы формасында ерекше т±раќтылыќтыњ  болуы шарт. Ал ол форма белгiлi зањдылыќќа айналѓанда мiнез-ќ±лыќтыњ мазм±нына  ‰стемдiк ете бастайды. Б±л жаѓдайда дєст‰р даѓдылы рєсiмге айналады.

    Философия ѓылымыныњ докторы, профессор Н.Сєрсенбаев µзiнiњ “Єдет-ѓ±рып, дєст‰р жєне ќоѓамдыќ µмiр” атты ењбегiнде (73) єдет-ѓ±рып  пен дєст‰рдiњ ќоѓамдыќ µмiрден алатын орнына, атќаратын ќызметiне философиялыќ т±рѓыдан талдау жасап: “Дєст‰рге  єдет-ѓ±рыптыњ µткен ќоѓамнан ќалѓан озыќ т‰рлерi мен т±рмыстыќ формалары, ырым-жоралары, рєсiмдер жиынтыѓы кiредi”,—  дейдi. Белгiлi бiр ќоѓамда немесе ±жымда ќалыптасќан дєст‰р, µзiнiњ  µмiр с‰ру зањдылыѓына толыќ ие болѓаннан кейiн сол ќоѓамдыќ µмiрден жалѓасын табады да, т±раќты  орын алады. Екiншiден, дєст‰р єдет-ѓ±рыптыњ жинаќталѓан, кµпшiлiкке ортаќ салтанатты т‰рде ќолданылатын т‰рлерi мен  рєсiмдерiн де ќамтиды. Мысалы, єскери салтанатты шерулер, єн±ран ойнау, елтањбаны, туларды дєст‰рлерге жатќызамыз.

    ‡шiншiден, дєст‰рге ќоѓамдыќ сананыњ ѓылым  мен єдебиеттегi, кµркемµнер мен  саясаттаѓы баѓыттары енедi. Мысалы, бiз Пушкин, Горький, Абай, Науаилардыњ  єдеби м±раларын зерттеушiлердi солардыњ єдеби дєст‰рiн жалѓастырушылар  деп, ал ѓылымда Ломоносов, Менделеев, Павловтыњ iлiмдiк дєст‰рiн жалѓастырушылар  деп атаймыз. Дєст‰р — тарихи т±раќтанѓан, ќоѓамдыќ ќарым-ќатынастыќ нормада  бiр ±рпаќтан екiншi ±рпаќќа жалѓасып жататын, кµпшiлiк ќоѓам м‰шелерiне ортаќ єдет-ѓ±рыптардыњ жинаќталѓан  т‰рi.

    Ал  жол-жоралар ырымдар — єдет-ѓ±рыптыњ бµлшектерi, сонан келiп салт пен  дєст‰р тоѓысып, туындайды. Бiр єдет-ѓ±рыптыњ бiрнеше ырымдар мен рєсiмдерден, жол-жоралардан т±руы м±мкiн. (73, 871  Ырым рєсiмдер, жол-жоралар салттыњ  ќ±рамдас бµлшектерi болып саналады да, дєст‰р осылардыњ с±рыпталып, µмiр  µткелiнен µтiп, т±рмыста т±раќты-орын алѓан синтездiк формасы. Ал єдет-ѓ±рыпќа  салттыњ синонимi деп ќарау керек (N 2 кесте).

    Б±л пiкiрдi профессор Н.Сєрсенбаев та ќуаттайды (73, 31). Салт-дєст‰рлер бiр жаѓынан  халыќтыњ т±рмыс-тiршiлiгiмен байланысты туѓан этнографиялыќ ќ±былыс  болып саналса, екiншi жаѓынан ±рпаќ  тєрбиесiнiњ ритуалы болып саналады. Сондыќтан ±лттыќ салт-дєст‰рлердiњ  мєн-маѓынасын тєлiмдiк т±рѓыда  ќарастырып, тозыѓынан озыѓын айыра  ќарау, б‰гiнгi заман талабына сай келетiн прогрессивтiк мєндi дєст‰рлердi ±рпаќ тєрбиесiнiњ пєрмендi ќ±ралы ретiнде орынды пайдалана бiлу ќажет.

    Ќорыта  келгенде, этнопедагогика – дегенiмiз фольклорлыќ шыѓармалар мен ±лттыќ салт-дєст‰рлердiњ тєлiм-тєрбиелiк мєн-маѓынасы мен оны оќу-тєрбие ж‰йесiнде ќолданудыњ єдiс-тєсiлдерiн зерттейтiн педагогика ѓылымыныњ бiр саласы.

    Салт-дєст‰рлер  халыќтыњ т±рмыс тiршiлiгiмен, µмiрге  деген кµзќарасымен байланысты туып дамитын болѓандыќтан, оныњ дiнмен байланысын да сµз етуге тура келедi.

    Халыќтыќ  ырымдарда шаман, ислам дiнiмен  байланысты наным-сенiмдер кµптеп кездеседi. Мысалы, малѓа топалањ, ауру-iндет келгенде немесе куањшылыќ, аптап ыстыќ болѓанда, ќ±дайѓа жалбарынып мал сойып, аќсарбас айту, тасаттыќ беру, ќ±дайдан жањбыр тiлеу  немесе бала кµрмеген ата-аналардыњ  єулиелер басына т‰неп, мал сойып, аќтыќ  байлауы т.б. дiни наным-сенiмдермен  байланысты туѓан ырымдар.

    Дiнмен байланысты туѓан ырымдардыњ адамды имандылыќќа, тазалыќќа тєрбиелеуде  прогрессивтiк мєнiнiњ болѓанын, оныњ халыќтыњ табиѓат-жаратылыс жµнiндегi т‰сiнiгi, µзiн ќоршаѓан ортаѓа эмпиристiк  кµзќарасы басым кезiндегi т‰сiнiк, наным, сенiмiнiњ елесi екенiн көреміз.

    Жалпы, дiн мен ѓылымныњ ±заќ уаќыт ќатар  жасасып келе жатќанын, адамды тєрбиелеуде  екеуiнiњ де белгiлi рµл атќаратынын, бiраќ ќоѓам, табиѓат-жаратылыс зандылыќтарын  т‰сiндiруде ѓылым мен дiннiњ арасында ‰лкен алшаќтыќ барын ажырата  бiлу керек.