Этнопедагогика мен этнопсихологияның ортақтығы

Этнопедагогика  мен этнопсихологияның ортақтығы

1. Ұлттық психикалық құрылым  мен ұлт мәдениетi арасында байланыс.

2. Ұлттық психикалық құрылым  - мәдени ерекшелiктiң шартты белгісі.

3. Салт-дәстүр сабақтастығы.

Этнопедагогика — ±лттыќ салт-дєст‰рлердiњ тєлiмдiк мєн-маѓынасын  зерттейтiн ѓылым саласы болса, ал этнопсихология —халќымыздыњ сан ѓасырлар бойы ќалыптасќан дєст‰рлерi мен  салттарындаѓы ±лттыќ сана-сезiмiн, µмiрге деген кµзќарасын, µзiндiк  ойлау ерекшелiктерiн зерттейтiн  ѓылым.

Олай болса, этнопедагогика мен этнопсихологияныњ даму процесiнде  ортаќ зандылыќтар бар деп  ќарауѓа тура келедi.

Қай халықтың болмасын ұлт  болып қалыптасуы үшiн қажеттi факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының  материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясы мен экономикалық өмiрiнiң, тiлi мен мәдениетiнiң, әлеуметтiк  психологиядағы сол ұлтқа тән  кейбiр этникалық ерекшелiгiнiң  ортақтастығы болып табылады.

Ұлттық психикалық құрылым  мен ұлт мәдениетi арасында тығыз  байланыс бар. Ұлттық психикалық ерекшелiк  ұлт мәдениетiнiң түрлерiнен көрiнiс  бередi. Мысалы, бiз ән-күйлердi, билердi тыңдай отырып, немесе ою-өрнектi, зергерлiк  әшекей заттарды көрiп, оның қай ұлтқа  тән екенiн бiрден айырамыз.

Ұлттық психологиялық  құрылым ерекшелiгi адамдардың әлеуметтiк  қарым-қатынасынан, киiм киюiнен, спорттық ойын түрлерiнен немесе ұлттық тұрмыстық  салт-дәстүрлерден (келiн түсiру, қыз  ұзату, қонақ күту, өлiк жөнелту  рәсiмдерiнен т. б.), ұлттық тағам түрлерiнен  байқалады.

Ұлттық психикалық құрылым  үш бөлiктен тұрады: ол ұлттық сезiм, салт-дәстүрлер  және ұлттық мiнез. Осы үш бiрлестiк  ұлттық мәдени ерекшелiктiң шартты белгiлерi болып табылады.

Ұлттық сезiм дегенiмiз  — адамдардың туған жерге, өскен  елге, ана тiлiне, ұлттық салт-дәстүрлерге  деген сүйiспеншiлiктi бiлдiруi. Ұлттық сезiм адамды қоршаған ортаның әлеуметтiк-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкiлiне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық сезiм басқа сезiмдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен немесе риза болмай, қанағаттанбауымен  байланысты ой-қиял, әсер сезiмiнiң сыртқа шыққан көрiнiсi. Мысалы, “Елiм-ай” әнiн  ести отырып, елiнiң басына түскен ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езiлiп мұңаюы немесе “Саржайлау”, “Сарыарқа” күйлерiн  ести отырып, тыңдаушының туған жер  табиғатына деген сүйiспеншiлiк, шаттық сезiмiнiң оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана тiлiне деген сүйiспеншiлiгi де ұлттық сезiмiнiң ерекше түрi.

Мысалы, ұзақ уақыт елден  жырақ жат жұртта жүрiп, көпшiлiк iшiнен  өз ұлт өкiлiнiң ана тiлiнде тiл  қатуына елең етпейтiн, iш тартпайтын адам болмайды. Өйткенi, ана тiлi адамның iшкi сезiмiн басқаға жеткiзуде ой-қиялға етене жақын, жүрегiне жылы күштi құралы. Айталық, сұлу қызды аспандағы айға, күлiмдеген күнге, судағы құндызға теңеу. (“Ай десе аузы, күн десе көзi бар” деу) немесе “Ай мен күндей, әмбеге бiрдей бiр сұлу қыз болыпты” деп  басталатын ертек қазақ ұғымына, ұлттық сезiмiне жақын теңеулер. Қазақ  әдебиетiнде сұлу қызды “Ботакөз”  деуi, туған баласын әке-шешесiнiң  “ботам”, “құлыным”, “қозым” деуi ұлттық ұғымға, ұлттық сезiмге жақын  көркем сөз айшықтары.

Ұлттық тағамдарды даярлау, сыйлы қонағын ұлттық тағаммен сыйлау да ұлттық сезiмдi, ұлттық мақтанышты көрсетедi. Және ол әр ұлттың өзiне тән тағам  даярлау ерекшелiгiнiң куәсi болып  табылады. Мысалы, өзбек қонағын  палаумен сыйласа, қазақ “бес бармағымен”, ұйғыр мәнтi, лағманымен, татарлар пәрәмiшiмен  сыйлайды. Қазақ шәйiн қаймақ қатқан сүтпен баптап берсе, қалмақ, ұйғырлар май, тұз, ұн салып бередi. Орыс халқы  кофе қайнатады, соның бәрi тағам  берудегi ұлттық ерекшелiк дәстүрлер.

Ұлттық салт-дәстүрлерге  ана тiлiне деген сүйiспеншiлiктi, ұлттық өнер түрлерiн: ән-күй, зергерлiк қол  өнерi, бейнелеу-сурет өнерi, ұлттық ойын мен спорттың түрлерiн, ұлттық тағамды, киiмдi, мерекелердi, тарихи ескерткiштердi т.б. жатқызуға болады. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас түсiнiктер жатады.

Ұлттық салт-дәстүрлердiң  ерекшелiктерiн патриархалдық, рулық  салт дәстүрлерiмен шатастыруға  болмайды. Мысалы, қазақтардың қызды  қалың малға сатуы немесе барымтасы  мен өзбек әйелдерiнiң пәрәнжi жамылуын бүкiл қазақ, өзбек халықтарының ұлттық салт-дәстүрi деп қарамауымыз  керек. Ол феодалдық, рушылдық қарым-қатынастан қалған ескi дәстүрлер.

Салт-дәстүрлер  халықтардың  тiршiлiк кәсiбiне, наным-сенiмiне, өмiрге  деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгерiп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетiндерi жойылып, өмiрге қажеттiлерi дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы, қазақтар жаугершiлiк  заманда ақ қой сойып, қанына найзасын малып, бiр-бiрiмен төс түйiстiрiп, анттасып дос болатын болған. “Достықты  бұзғанды ант атсын” — деп серттескен. Феодалдық қырғын соғыс кезiнде  ол батырларды бiрлiкке тәрбиеледi. Ал бертiн капиталистiк қоғамның дамуымен байланысты, анттасу салты қажет  болмай, мүлде жойылды.

Немесе бүгiнгi күндерде ерлi-зайыпты  қариялардың алтын, күмiс тойларын өткiзу де салт- дәстүрлердiң өзгерген түрi. Оның ұрпақ тәрбиесi үшiн үлкен  прогрессивтiк, тәрбиелiк мәнi зор.

Салт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы карым-қатынаспен тығыз  байланысты. Бiр ұлтта бар салт- дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам, спорттық ойын түрлерi екiншi бiр ұлтта да белгiлi ұқсастықпен және өзiндiк ерекшелiгiмен  көрiнiс бередi. Мысалы, қазақтың көкпар тарту ойыны кейбiр өзгешiлiгiмен  көршi өзбек, түрiкмен, қырғыз, моңғол, ауған  елдерiнен де кездеседi. Киiз үй тiгу көшпелi халықтардың бәрiне ортақ. Алайда, оның құрылысында, ою-өрнек әшекейiнде  әр ұлтқа тән ерекшелiк белгiлер  байқалады. Палау, мәнтi, борщ, шашлық, пельмен көпшiлiк ұлттарға ортақ тағам болғанымен, әр ұлттың өзiндiк дайындау технологиясымен ерекшеленедi.

Ұлттық мiнез адамның iс-әрекетiнен  көрiнетiн тұрақты құбылыс. Ұлттық мiнез осы ұлтқа тән темпераменттiк, психикалық рухани сапасымен ерекшеленiп, көзге түседi. Мысалы, қазақтарға тән  бауырмалдық, ақжарқындық, қонақжайлық, өзбектердiң сыпайы мiнездiлiгi, дiншiлдiгi, орыс халқына тән қарапайымдылық пен кеңпейiлдiлiк, американдықтардың  құнттылығы, ағылшындардың салқын қандылығы, немiстердiң ұқыптылығы, француздардың  жинақылығы, испандықтарға тән қызу қандылық ерекшелiктер байқалады. Әрине, бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейдi деген ұғым тумайды. Ол қасиеттер әр халықта әр түрлi қырынан көрiнiс табады. Әр ұлттың өзiне ғана тән этностық таза мiнез-құлықтың болуы мүмкiн емес. Мысалы, орыстарға  тән дейтiн төзiмдiлiк қытайларға да тән қасиет болып келедi. Немесе грузиндердi қызба қанды халық  деймiз. Ал ол мiнез испандықтарға  да ортақ. Академик С.Кон өзiнiң ”Ұлттық  мiнез-құлық ерекшелiктерiнiң проблемасы”  атты еңбегiнде ”Ұлттық мiнез-құлықты  анықтауда әр ұлтқа тән этностық мiнез-құлықты шартты түрде алып қарау керек”, — деуi орынды. Дегенмен, бiр халықта ерекше басымырақ  болып көрiнетiн мiнез-құлық сипаты сол халықтың психикалық ерекшелiгi болып саналады.

Ұлттық дәстүрлер ұлттық психологиядан көрiнiс тапқанда, кейбiр психикалық әлпеттiң жалпы  адам баласына, барлық ұлтқа тән  ортақ қасиетке ие екенiн байқауға болады. Мысалы, қонақжайлық, үлкендi сыйлау, балажандылық сияқты мiнез-құлық өлшемдерi барлық халыққа ортақ қасиет.

Қоғамның дамуы, халықтар мен  ұлттардың интернационалдық байланысы ұлттық психикаға игi әсерiн   тигiзiп, бiрнеше ұлтқа ортақ интернационалдық мазмұнды салт-дәстүрлердiң пайда  болуын туғызды.

Мысалы кешегi Кеңестiк  дәуiрде ұлтаралық қарым-қатынастың күшеюiмен байланысты қазақтың ат бәйгесi немесе қазақша күрес, теңге алу, қыз қуу ойындарына интернационалдық сипат бердi де, бұл ойындар бүкiл  Орта Азия елдерiне ортақ интернационалдық ойын түрлерi болып кеттi. Немесе, кешегi Кеңестiк дәуiрде  халықтардың  идеялық сана-сезiм бiрлестiгi ортақ  әнұран, ортақ дәстүрлi әскери шеру салтанаттарын өткiзу, жастарды әскер  қатарына шығарып салу, еңбек кiтапшасын табыс ету, неке куәлiгiн тапсыру  сияқты салт-дәстүр түрлерiн туғызды  да, ол барлық ұлттарға ортақ дәстүрге айналды.

Заман талабына сай жаңа мазмұнды салт-дәстүрлердiң туындауы да заңды құбылыс. Мысалы, қазiргi жастардың  үйлену той рәсiмдерi бұрынғы қазақ  ауылындағы осындай тойларға мүлде  ұқсамайды.

Сондай-ақ, баланың дүниеге  келуiн қуаныштап өткiзетiн шiлдехана  тойына қоса бүгiнде жастардың туған  күнiн тойлау рәсiмдерi пайда болды. Ол мүлде жаңа салт-рәсiмде өтедi.