Дарындылық

ДАРЫНДЫЛЫҚ

«Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. 

Біреу – «ішсем, жесем, ұйықтасам» деп тұрады, 

екіншісі – «көрсем, білсем, үйренсем» деп, көзі көрген, 

 құлағы естігеннің  бәрін сұрап, тыныштық көрмейді.»

Абай 

Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаев « Жаңа  әлемдегі  жаңа  Қазақстан» атты  Жолдауының  он  жетінші  бағытында:  «...бүкіл еліміз  бойынша  әлемдік стандарттар деңгейінде  сапалы  білім  беру  қызметін  көрсетуге қол жеткізуіміз  үшін  оқытудың  әр  оқушының білімі  мен қабілет деңгейінің  тиімділігін  бағалаудың  біртұтас  жүйесін жасау  керек»  –  деп көрсетілген.

Дарындылық - қабілеттердің, табиғи көрсеткіштердің жиынтығы, қабілет табиғи себептерінің айқындалу және өзіндікі деңгейінің сипаттамасы;

Дарындылықтың бiрден-бiр  белгiсi - тiлдiң ерте шығуы. Әсiресе, егер бала бөлек-бөлек сөздерден қарапайым  сөйлемдерге көшсе, бұндай балалардың сөз байлығы да мол, әңгiмесi де мәнерлi болып келедi және олар сөздiң реңi мен нюанстарын iштей сезедi. Сөйлемдерi ұзақ және орынды. Көп балаларда әзiл-оспақ қасиеттерi кездеседi. Олардың есте сақтау қабiлетi жақсы дамыған, ойлау қабiлетi де жан-жақты. Дарынды балалар әдетте 4 жасында хат таниды, оқи алады. Тәжiрибелi психолог-мұндай баланы өткiр көзқарасынан және өзiнiң ерекше iс әрекетiне қарап көпшiлiк iшiнен иез тауып алады.Егер үлкендер мен бала қарым-қатынасында сенiмдiлiк болмаса, ең үлкен дарын да танылмай қалады. Дарындылық, сол сияқты қарапайым зейiндiлiк жылулық сүйiспеншiлiк және қамқорлық ортада ғана ашылады.

Бiрақ, баласының жеке дара қасиеттерiн дамыту үшін дарынды  ата-ана болу қажет. Дарынның белгiсерiн  байқау оңай ерекше қасиеттерiн байқап өзiнiң қалауынша тәрбиелейдi. Осы  кезде, мысалы музыкаға зейiнi бар бала әркезде әндетiп, ал математикалық  қасиеттер есiп шотқа деген  қызығушылығында байқалмайтының ұмытпау  керек. Балалық шақтағы дарындылықтың  ерте көзге түсуi ата-аналардың, педагогтардың  қамқоршылығын талап етедi. Дарынды  балалардың мүмкіндіктерін дұрыс пайдалану, дамыту мақсатында арнайы жасалынған бағдармалар арқылы оқыту жүргізіледі (мысалы, арнасы дарынды балаларға  арналған арнайыфизики-математика мектептері).

Бүгінгі  дарын  – ертеңгі ғалым.  Интеллектуалды  дарындыны  айқындау  мен дамыту  – ұстаз парызы.  Дарындылық - адамның  өз  бейімділігі  арқылы,  шығармашылықпен  жұмыс  істеу  арқылы қалыптасатын  қасиет.  Дарындылық  пен қабілеттіліктің не  екенін,оқушы  дарындылығын анықтайтын  психодиагностикалық  әдістемелердің  тиімділігін,  нәтижелілігін білетін  мұғалім ғана интеллектуалды  дарынды  оқушымен  нәтижелі  жұмыс істей  алады.  Көбінесе “дарынды  оқушы – бұл жақсы оқитын  оқушы”  деген  пікір  қалыптасқан.  Белгілі  ағылшын психологі  П.Торранстың зерттеулері  бұл пікірдің  мұғалімдер  арасында  жиі  кездесетінін  анықтады.  Оларға  оқуда қиыншылық туғызбайтын,  тәртіпті,  ұйымшыл,  білімді,  тұрақты,  ұғымтал,  өз  ойын  нақты және түсінікті жеткізе  алатын  оқушылар  көбірек ұнайды.  Ал  қисынсыз  сұрақ қоятын,  өз  жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар  ұнамайды.  П.Торранстың  зерттеулері  нақ осы қасиеттер оқушының  дарындылығын көрсететін  және  оның  нашар  оқитын  оқушылардың арасында  да  аз  емес  екендігін  айқындаған.

Сондықтан мұғалімдер осы зерттеулердің нәтижесін есте ұстағаны жөн. Интеллектуалды дарынды оқушымен  жұмыстың  негізгі  мақсаты—олардың шығармашылық  жұмыста өзінің  қабілетін  іске асыруға дайындығын  қалыптастыру.  Ал  мақсатқа  жету  -  оқу бағдарламасын тереңдетіп  оқыту және оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады. 

Ақыл-ой мүмкіндігі көбінесе «интеллект» сөзімен сипатталады.«Интеллект» термині «ақыл-ой  дарындылығының» синонимі  болып  табылады.  Ақыл-ой  дарындылығы тек интеллектіге тіркеліп қана қоймайды. Дарындылық бұл тұлғаның ерекше қалыптасуы болып табылады.   Ақыл-ой  дарындылығы бұл адамның   жекелей  ақыл-ой  қасиеті.  Психология  ғылымының теориялық ақпаратына сүйеніп қарасақ, ақыл-ой дарындылығының сипаты 3 категорияға бөлінеді: 

 Бірінші категория - ақыл-ой дамуының өте жоғары дәрежесін көрсеткен балалар. Бұндай балалар  мектепке дейінгі және  кіші мектеп жасында кездеседі. 

 Екінші  категория -  арнайы  ақыл-ой  дарындылығымен   сипатталатын  балалар.  Мысалы, математика, гуманитарлық, т.б.

 Үшінші  категория -  оқуда табысқа  жетпесе  де,  ашық  танымдық  белсенділігімен,

психологиялық  тұрғыдан  қалыптасуымен  ерекшеленетін  балалар.  Мұны  жасырын  дарындылық түріне жатқызуға болады.Бұндай дарындылық жоғарғы сыныптарда көріне бастайды. 

Жалпы  интеллектуалды  дарындылықты  ақылдылықтың  жоғары  дәрежесінде және  ақыл-ой әрекетті  меңгеруде көрінеді.  Дарынды  бала  дайын  нышан  ретінде  берілмейді,  көп жағдайда  қоршаған  ортаға  байланысты  келеді.  Баланың дарындылығын  тек тестімен  анықтап қана  қоймай, оқу тәрбиелеу барысында  да  анықтау қажет.  Баланың дарындылығының  әрі  қарай  дамуына мектептердегі оқу жұмысы  көмегін тигізеді.

Дж. Рензуллидің  мынадай дарындылық моделі бар:

• Интеллектуалдық қомпонент (зейін, ес, және ойлау үрдістерінің деңгейі)
• Креативтік  немесе  шығармашылық (қиялдың шығармашылық  даму  деңгейі,  ерекшелігі және нәтижелілігі)
• Мотивациялық компонент (танымдық және зерттеу белсенділігі).

Сонымен қатар, баланың темпераментін жақсы білу керек.

Адам  психикасының  өмір  бойы  жүйелі  түрде дамып,  басқалармен салыстырғанда адамның бір немесе бірнеше  іс-әрекет төңірегінде әдеттен тыс, сирек кездесетін жоғары нәтижелерге жету мүмкіндігін дарындылық дейміз.

Интеллектуалды дарынды бала дегеніміз-өз қатарларынан әлде қайда дамыған, ерекше зейіні бар,  белгілі  бір  іс-әрекет  бойынша  асқан қабілеттілік  танытып,жоғары  жетістіктерімен дараланатын бала.

Дарындылық кредосы:

• Сен «білуге міндеттісің» дегеннің орнына, «Сенің қолыңнан келеді!» ұстанымы;
• Белгілі жағдайдан, белгісіздікке бетбұрыс жасау қағидасы;
• Іс -әрекеттің нәтижесіне емес, сол нәтижеге жету барысындағы қуаныш!
• Баланың қиялын ұштай отырып, сұрақ қоя білуге үйрету!
• «Қателеспейтін адам болмайды» қағидасына үйрету!
• Болашаққа бейімдеу;
• Дамыта оқыту;
• Жеке ғана емес, әлеуметтік ойлау қабілетін дамыту!

Интеллектуалды  дарындылықтың бірден  бір  белгісі-интеллектуалды  дарынды  баланың

күнделікті  өмірінде  болып  жатқан  түрлі іс-әрекеттін ерекшелігін  педагогикалық бақылау әдісін қолдану арқылы  анықталады.  Дарындылық  тағылымы-даналықтың,  ғұламалықтың, құдыреттіліктің, адамгершіліктің кәусар тамшысы, ағынды тасқыны, дәрия көлі, мұхиты.

Дарындылықтың параметрлері:

• - Психологиялық
• - Физиологиялық
• - Таным қабілетінің өз қатарластарына қарағанда жоғары болуы.

Дарындылықтың  түрлері:

• Интеллектуалды  дарындылық;
• Академиялық  дарындылық;
• Көркемдік дарындылық;
• Шығармашылық дарындылық;
• Лидерлік немесе әлеуметтік дарындылық;
• Спорттық дарындылық.

Интеллектуалды    дарынды балаларды айқындау мен дамытудың тиімді жолдары:

• Бақылау әдісі, 
• Арнайы  бағдарламалар, 
• Мұғалімнің және ата-ананың  эксперттік  бағалауы,
• Психодиагностикалық тренингтер,
• Олимпиада, конференция,
• Психодиагностикалық зерттеу.

Ендеше, баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы екенін әр ұстаз естен шығармауы абзал.