Арнайы педагогиканың шығу тарихы

Арнайы педагогиканың шығу тарихы

 

1.АЛҒАШҚЫ ҚОҒАМДЫҚ  ТӘРБИЕ.

 

Зерттеуші – этнографтардың айтуы бойынша, алғашқы қауымдық жағдайда өсіп келе жатқан ұрпақты  тәрбиелеуді екі жетекші кезеңге  бөлуге болады: отбасында өтетін –  бастауыш (10-12 жасқа дейінгі балалар) және жыныстық ерекшеліктерге байланысты берілген жеткіншектерді мақсатқа бағыттаған дайындық кезеңі – негізгі.

Дәрежесіз қоғамда балаларды  түрлі қолайлы іс - әрекеттермен шұғылдандыра отырып, оларды бірдей тәрбиелейді. Балалар ерте жастан тамақ табуға араласты – жеуге келетін өсімдіктер мен жемістер терді. Үлкендермен  бірлескен еңбекке қатысу деңгейі  көтеріле бастады. Үлкендермен біріге отырып және оның жетекшіліктерімен  жүріп, балалар өздігіне керекті  өмірлік қажеттіліктер, еңбектік қабілеттер мен дағдыларды алды. Ұл балалар  мен қыз балаларды тәрбиелеуде  үлкен ерекшелік болды. Ұл балаларға  еркектермен бірге аңшылықта  және балық аулауға араласады, күресе білуге, садақтан атуға және атта шаба білуге үйретті, ал қыз балаларға  әйелдерге тамақ істеуге, киім тігуге, ыдыс жасауға көмектесті. Барлық балаларға  жануарларға күтім жасауға, егіншілікпен шұғылдануға және қол өнерге үйретті.

Балалар дәстүрлі ойын, ән айту, құрбан шалынатын қоғамдық мерекенің  маңызды қатысушылары болып табылады. Тайпалық қоғамның үлкендері жас  ұрпақты тәжірибелі адамдардың тәжірибесімен, салт – дәстүрмен, әдет – ғұрыптармен, тайпаның тарихымен, діни сеніммен таныстыруға  және кішкентай балаларды, үлкендер мен өлген адамдарды құрметтеуге  тәрбиелеуді тапсырған. Баланың  мінездері мен қылықтарын тәрбиелеуде  халықтың ауызша шығармалары: аңыз, өлең және т.б. үлкен орын алды.

Жазуға дейінгі мәдениетте әртүрлі жас топтарындағы адамдардың қарапайым фольклорларында имандылық  нормалары, тәртіп ережелері, құқық  және басшылардың міндеттері көрсетілген.

Бозбалалар мен қыздардың  тайпаның толық құқылы мүшесіне енуінің  негізгі дайындайтын ең беделді  және ақылды адамдардың жетекшілігімен өткізеді. Бұл арнау бұқаралық  санаудан тұратын, яғни жастардың тайпалық қоғамның үлкен мүшелерінің атқаратын  міндеттеріне дайындықтарын тексерумен аяқталады.

 

 

2.ҚҰЛИЕЛЕНУШІЛІК  ҚОҒАМДАҒЫ ТӘРБИЕ, МЕКТЕП ЖӘНЕ  ПЕДАГОГИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ.

 

Ежелгі Шығыста, Грецияда және Римде, яғни құлиеленушілік мемлекеттерінде  отбасылық және қоғамдық тәрбие жүйесінің  алғашқы педагогикалық теориялары құрыла бастады.

Ежелгі Грециядағы тәрбие, мектеп және педагогикалық  ойлар. Ежелгі Греция – көптеген құлиеленуші қалалар, мемлекеттер мен полистерді біріктіретін ел болып табылады. Греция тарихында екі полис ерекше мәнге ие – Афины және Спарта. Оның әрқайсысында тәрбиелеудің ерекше жүйелері құрылды, бір жағынан – құлиеленуші құрылыстың жалпы заңдылықтарымен, ал басқаша жағынан – елдің даму ерекшеліктерімен.

Спартадағы балаларды  тәрбиелеу. Спарталық мемлекет Ежелгі Грецияның ертеректегі мемлекеті болып табылады. Ол б.з.д. IX ғасырдың басында Лакония шекарасына жерлерді басып алған және тамырлы халықтарды өзіне бағындырған дворян тайпалық топтардың шабуылынан пайда болды.

Спарта халықтары күрт бөлініп кетті: үстем тап –  спартиаттарға; азаматтарды қамтыған, өзіндік тәуелсіз, бірақ саяси  құқықтан айрылғандар – периэктерге; құл болған, яғни барлық құқықтарынан айрылған адамдар, бірақ өзінің жерлерінде қалған – илоттарға. Аяусыз қанау  салдарынан илоттар оның жиі көтерілісшілері  болды. Бұл спартиаттарды өзінің үстемдігін қарудың күшімен ұстауға  мәжбүр етті. Осыған байланысты спартиаттар  өзіндік әскери формаларын иеленді  – барлық халықтардың үлкен ерекшеліктері  әскерлерді құрды, олар құл – илоттарды  ұдайы ұру мен бас июшілікпен ұстады.

7 жастан бастап бұл  балаларды арнайы мемлекеттік  тәрбие ұйымы – агеллаға отбасынан  алып кетіп отырды. Мұнда балалар  18 жасқа дейін болды. Агеллада  мемлекеттен арнайы бөлінген  жетекші педономдар тәрбиелейді.  Олар басты назарды балалардың  әскери – физикалық дайындығына  бөлді: жүгіруге, секіруге, күресуге, нысана көздеуге үйретті және  үлкендердің барлық бұйрықтарын  мүлтіксіз орындауға, құлдар мен  олардың басты істері – физикалық  еңбекті жек көруге және құлдарға  аяусыз қарауды үйретті. Агеллада  білім беру жазу мен есептеуге  оқытудан шектелді. Ерекше көңілді  балалардың сұраққа нақты және  қысқа жауап беруіне («қысқаша  сөйлеу») бөлді.

Тәрбиелеу барлық спартиа  қоғамының ісі болды; әскер басылары, мемлекеттік қайраткерлері агеллаларға  жиі келіп отырды, балалармен гумандылық және дайындықтарға қатысып,айыптыларды  ақылға салып, жазалап отырды.

Болашақ жауынгерлер мен  құлиеленушілерді тәрбиелеудің маңызды  құралы болып – 1415 жылдарда жетекшілерді түнгі жорықтарға шығару жатады.

18 – 20 жастағы бозбалалар  арнайы әскери дайындық эфибияға  келіп отырды, кейін олар жасаққа  қосылады. Тек 30 жастағы жас спартиаттар  ғана толық құқылы азамат болып  саналады.

Қыздар балалар үйде тәрбиеленді, дегенмен олардың да тәрбиесінде  басты орынды физикалық даму, әскери дайындық, құлдарды басқара білуге үйрету алды. Еркектер соғысқа кеткен уақыттарда әйелдер өз қалаларын  өздері қорғады және құлдарды бір  қалыпта ұстап отырды. Қыз балалар  қоғамдық мерекелерде және спорттық дайындықтарға қатысты.

Афиналардағы  тәрбие мен мектеп. Афина дамыған құлиеленуші мемлекет болып саналады – ол өзінің рауандануын б.з.д. V ғасырларда қол жеткізген демократиялық республика. Афина адамзатқа философия, өнер, әдебиет және педагогика салаларына бай мұра қалдырған.

Балалар мен бозбалаларды тәрбиелеу мен оқытуға Афинада  көп көңіл бөлінді. 7 жасқа дейінгі  барлық балалар отбасында тәрбиеленді, жиі Лакония асыраушыларының  көмегімен жүргізілді. Балалардың физикалық  дамуына көп көңіл бөлінді.Кішкене  азаматшалардың ақыл-ойын тәрбиелеу  үшін, оларға ертегілер айтып, түрлі  әдеби туындыларды оқып, олармен  ойнады. Афинылықтар өмірімен музыка сабақтас болды. Олардың жақсы көретін  музыкалық аспабы – лира болды, бұл  аспапты өлең оқи отырып, ойнайды.

Балаларды ерте жастан спорттық дайындықтарға, қозғалмалы- мерекелік  тойларға және мейрамдарға апарып отырды.

7 жастан ұл балалар  түрлі мектептерге барды. 13-14 жасқа  дейін олар грамматиста және  кифариста мектептерінде оқыды  (бір уақытта немесе бірінші  грамматиста мектептерінде, кейін  кифариста мектептерінде). Грамматиста  мектептерінде мұғалім-дидаскалар  балаларды оқуға, жазуға, санауға  оқытты. Есепке саусақтар арқылы, тастардың көмегімен және есепті  еске түсіріп отыратын арнайы  есептік тақталар арқылы үйретті.  Балалар жұқа таяқшалармен тақталарға  жазды. Кифариста мектептерінде  ұл балалар әдеби білім алды, мұнда олардың эстетикалық тәрбиесімен  арнайы айналысты - ән айтуға, тақпақ айтуға және музыкалық  аспаптарда ойнауға үйретті. 12 жастағы  жеткіншектер физикалық жаттығулармен  айналысатын палестраға да барып  тұрды. Мұнда бес күрес түрін  үйретті – жүгіру, күрес, секіру, нысана көздеу және т.б.

Бай құлиеленушілер өздерінің  ұлдарын әдебиет, философиялық білім  беретін гимназияға берді. Бұл жерде  сонымен бірге мемлекетті басқаруға  дайындады. Халықтың ең құрметті азаматтары балалармен саясат және имандылық тақырыптарында әңгімелер жүргізді. Спартадағыдай 18 жастағы бозбалалар 2 жылдық әскери – физикалық дайындайтын эфибияға қатысты. Мұндай жан – жақты тәрбие мен білім тек ірі құлиеленушілердің  балаларына ғана қолайлы болды.

Афиналық әйелдердің өмірі  отбасылық айналыммен шектелді және үйдің әйелдер жартысына –  гинекеге келді.

Ежелгі Грециядағы қарапайым педагогикалық теорияның  тууы. Педагогика философия ғылымының бір бөлігі ретінде дамыды және антикалық ойшылдардың: Сократ, Платон, Демокрит, Аристотель және т.б. білімі көрнекті орынды алды.

Ежелгі Римдегі  тәрбие мен педагогикалық ойлар. Ежелгі Римнің көпғасырлық даму тарихында тәрбиелеу мен оқытудың отбасылық және мемлекеттік тәжірибесі қалыптасты.

Рим отбасыларында тәрбиелеу  салттары ұзақ уақытқа дейін сақталды және үй тәрбиесінің сипаттамасы  оның римдік қоғамның әлеуметтік сатысындағы  алатын орнына байланысты болды.

Римде әйелдер әйгілі құқықтарды иеленді (мысалы: мұрагерлік саласында), ал еркектер балаларға болсын, әйелдеріне болсын өктемдік етті.

4-5 жасқа дейінгі ұл  балалар мен қыз балалар отбасында  бірге тәрбиеленді, кейін оларды  бөлді. Қыз балалар анасының, асыраушылардың  және күтушінің қарауында болды.  Олар тұрмысқа дейін ата-анасының  үйінде әйелдер ортасында қалды.  Қыз балалардың басты істері  болып – қол еңбегі (тігу) болды  және оларды музыкаға, биге үйретті,  ал бай отбасыларында – грек  тіліне үйретілді.

Ұл балалар тәрбиесімен  еркектер: әкелері, тәрбиешілері, кей  жағдайда Грециядан шақырылғандар  айналысты. Оларды еркектік істерге  үйретті, барлығынан бұрын қару –  жарақты қолдана білулеріне дағдыланды. Ерікті туылған орташа отбасының  балалары бастауыш білімді ақылы  оқытатын жіне жеке қарапайым мектептерден алды. Бұл мектепке қыз балалар  да жіберіледі. Ал танымал отбасыларының  балаларын ереже ретінде үй мұғалімдері  грек тіліне және әдебиетке оқытты.

Грецияның әсер етуімен 12-ден 16 жасқа дейінгі бай отбасыларының  балалары оқитын грамматикалық мектептер  ашылды. Оларды грек тіліне, риторикаға үйретті және әдебиет пен тарихтан қысқа деректер берілді.

Республикалық Римнің соңғы  жылдарында білім беруге жоғары төлем  жасайтын танымал отбасының бозбалалары  оқитын және грек тілі, риторика, құқық, математика, философиялық білім беретін  риторикалық мектеп пайда болды. Мұнда оқыған балаларды жоғары мемлекеттік  дәрежелі орындарға дайындады.

Рим империясының пайда болуына  байланысты императорлар грамматикалық  мектеп пен риторлық мектепті император  билігіне адал шенеуніктер дайындайтын  мемлекеттік мектептерге ауыстырды.

 

 

3.ҚАЙТА ӨРЛЕУ  ДӘУІРІНДЕГІ ПЕДАГОГИКА МЕН МЕКТЕП.

 

XIV –XVI ғ.ғ. тарихта пайда  болды. Қайта өрлеу дәуірі ішкі  феодалдық қоғамның тууына, мануфактура  мен сатушылықтың дамуын, антикалық  әлем мәдениетін тудырған буржуазиялық  топтардың пайда болуын және  ғылым мен өнердің қарқынды  дамуын сипаттайды.

Қайта өрлеу дәуіріндегі  гуманизм кішігірім білімді тұлғалар айналымының салыстырмалы идеологиясын сипаттайды және әлеуметтік шектеулі мінездеме алды. Гуманисттерден бастау алған «жеке басқа табынушылық» әлеуметтік жоғары қоғам басшыларының арасында ғана таралды және еңбектенушілерді, яғни феодалдар мен буржуазиялық қатігездікпен қаналушылары есепке алынбады.

Гуманист - педагогтар өз алдарына денсаулығы мықты, жан-жақты қызығушылықты  меңгерген өмір қайраткерлерін тәрбиелеу  міндеттерін қойды. Олар баланың  физикалық және ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлді. Гуманисттердің пікірінше, балаларды оқыту көрнекілікке негізделуі керек. Олар ортағасырдағы  таяқшалық тәртіпті талқылай отырып, балаларға ұқыпты және ықыласпен жақындауға және оны тұлға ретінде құрметтеуге шақырды.