Кәсіпкерлікті қаржыландыру

Дәріс 2. Кәсіпкерлік  қызметті жоспарлау, және қаржыландыру.

Шағын бизнес –  нарықтық экономиканың негізі. Шет  елдерде оның дамуы үшін 50-ші жылдардан  бастап орталық және аймақтқ мемлекеттік  басқару органдарының мамандандырылған жүйелері мен тікелей және жанама қаржылық қолдау жүйелері құрыла бастады.

197 жылы маусым  айында қабылданған Қазақстан  Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау туралы» Заңының  3-ші бабында шағын кәсіпкерліктің  субъектілерінде айдай анық анықтама  берілген, нақтылап айтқанда, «шағын кәсіпкерліктің субъектілері болып жұмысшыларының орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және жалпы активтерінің құны жылына орта есеппен есептік көрсеткіштен алпыс мың еседен артып кетпейтін заңды тұлға мен заңды тұлғаларды құрамайтын жеке тұлғалар болып саналады».

Шағын кәсіпкерліктің артықшылығы:

1. айырықша қажеттіліктерді  (ксерокөшірме, бала тәрбиелеушілер  қызметі, сәлемдемелерді жеткізу  қызметін құру және т.б.) қанағаттандыру  мүмкіндігі;

2. өзгерістерге  тез икемделу қабілеттілігі;

3. жаңа тауарларды, жұмыстардың жаңа тәсілдерін мақұлдау мүмкіндігі.

Баршаға белгілі, Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті  дамытудың негізінен үш мақсаты  бар: өнімдер мен қызметтерді  өндіру көлемін ұлғайту; халықтың жұмыспен қамтылуын күшейту; салықтар мен  басқадай төлемдердің бюджетке түсуін көбейту.

Алынған статистикалық  есепті талдаудың көрсетуіне қарағанда 1997 жылғы республикадағы шағын кәсіпорындардың  және онда жұмыс істейтін адамдардың саны оншалықты өспеген. 1996 жылдың соңында 21,2 единица болса, 1997 жылдың аяғында – 21,9 болған. Күшіндегі заң бойынша шағын кәсіпорындарды дамыту оның барлық қызметтері салаларында ынталандырылуы тиіс.

Кәсіпорындардың және оларды жұмыс істейтін жұмыскерлер  санының тұарақтамауы, шағын бизнестің  тиімсіз салалық және аймақтық құрылымдарының құрылуы және оның қылмысқа баруы, ұсақ кәспікрлердің өндірістен және инвестициядан «қашуы» сияқты шағын кәсіпкерлік аясында соңғы кездері көрініс берген дағдарыстық процестер қазіргі Қазақстан экономикасының маңызды секторының басқаруға келмейтіндігі, оның ұйқы-тұйқы қалыптасқандығы туралы тұжырым жасауға негіз болады.  Мәселе, оның жетілген инфрақұрылымының жоқтығы шағын кәсіпкерлікті қолдауға бөлінген қыржылық қаражаттың шектеулілігінде ғана емес, сонымен бірге шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік стратегиясының, тиісті салалық, аймақтық және басқадай артықшылықтың айқындалмауы, кәсіпкерлік құрылымдармен кері байланыстың болмауы, өтіп жатқан процесстерді бақылау және оларды теңестірудің жоқтығында болып отыр. Шағын бизнес аймақтық жергілікті масштабта, ұлттық экономиканың айырқша секторы түрінде әлдебір секілді өмір сүріп және дамып келеді, сонымен бірге нақтылы кәсіпорын болып әйгіленген.

Шағын кәсіпкерліктің бірталай сапалық ерекшеліктері  бар, ол ерекшеліктер оны экономиканың спецификалық секторы ретінде бөлектеп көрсету мәжбүр етеді. Оларға мыналар жатады:

-меншік құқықтың  бүтіндігі және кәсіпорынды тікелей  басқару, бір жағынан, менеджерлерді  бақылаудың қажеттілігін жояды,  екінші жағынан – басшының  табысқа жетудегі рөлі мен  мәнін күшейтеді;

-кәсіпорын масштабының  шектеулілігі және қожайын мен  жұмыскерлердің арасындағы тікелей  байланыс, бір жағынан, басқару  тиімділігін арттырады, екінші  жағынана - өндіріске тұлғалық қатынас  ықпалын күшейтеді;

-кәсіпорын мүмкіндігі  мен ресурстардың шектеулілігі, бір жағынан, оған тауар түріне (жұмыс, қызмет) берілген бағаға және тауарлы рынок жағдайына айтарлықтай ықпал ету мүмкіндігін тудырады, екінші жағынан – қызмет түрін тез өзгертуге жағдай жасайды.

-тұтынушылар  шеңберінің шектелінуі және жергілікті  рынокқа бағдарлануы, бір жағынан, сатуды кеңейтуді шектейді, екінші жағынан – тұрақты сұранымды қалыптастырады және қызмет көрсетусапасын көтеруге ынталандырады;

-қаржылық ресурстарға  жол ашуды шектеу, бір жағынан,  өндірісті кеңейту мүмкіндігін  шектейді, екінші жағынан, қаржылық ресурстардың бытыраңқы рыноктарын (жеке жинақ, танысқандар мен туысқандардың қаражаттарын, өсімқорлар мен капиталын) пайдалануға итермелейді.

Шағын кәсіпкерлік - өміршеңдік деңгейі төмен және тәуекелшілік деңгейі көтеріңкі  қызмет түрі болып саналады. Себебі ол:

- өте бимәләмділігімен, белгісіздігімен және стихиялылығымен  сипатталатын жергілікті, бір маңайдағы  аумағының аспайтын рынокта кәсіп  етеді. Бұл – ондай рыноктарға  кірудің көп капиталды қажет  етпейтіндігіне және іс жүзінде  реттелмейтіндігіне байланысты;

- мемлекетпен  қатынас жүйесінде, ірі және  орташа бизнестермен, қаржылы-несиелі  институттармен, ұйымдасқан қылмыспен  объективті түрде «әлжуаз» позицяда  тұрады, мұның экономикалық әлсіздігі  мен әлеуметтік ұйымдаспағандығымен  түсіндіруге болады;

- өзінің ішкі  еезерві болмағандықтан ол сыртқы  ортаның әсеріне өте сезімтал  келеді.

Шағын кәсіпкерлікті  қамтыған дағдарыс елдегі экономикалық жағдайлардың өзгерулеріне байланысты. Шағын кәсіпорындар мен кооперативтердің алғашқы толқыны салық салу жөніндегі жеңілдіктерді және экономиканың мемлекеттік секторының оралымсыздығын пайдалана отырып, ойдағыдай табысты жұмыс істеп кеті. Инфляцияның асқынуы және айналым аясындағы операциялардың үлкен тиімділігі шағын бизнесті экономиканың дәл осы сласына қайтадан бағдарлап жібереді.

Мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендіру, инфляция деңгейін төмендету, төлей алатын сұранымды  жалпы қысқарту, капитал айналымының аясын толтырып жіберу және осы сферадағы күшейе түскен бәсекелестік шағын кәсіпкерлікті айтарлықтай дағдарысқа ұшыратты. Қатал бәсеке, ең алдымен, бағасыздану және таза табыс мөлшерінің төмендеуі шағын кәсіпкерлікті өз табысын өсіріп немесе сақтау үшін «сұрғылт» экономикаға кетуге, салық төлеуден жалтаруға мәжбүр етуде.

Шағын кәсіпкерлік  экономиканың негізгі секторы ретінде  өмір сүріп келеді және әрқашан да  өмір сүре береді. Оны тікелей шктеу, реттеу және бақылау жөнінен мемлекеттің  мүмкіндігі діттегеннен гөрі бір мысқалдай кемдеу шығады. Шағын кәсіпкерліктің негізгі мәселесі – салыстырмалы түрдегі  нашар өміршеңдігі оның жоғары әрекетшілдігімен, қаржылай ресурстармен және халықтың барша топтарынан алынған кадрлармен тұрақты қамтамасыз етілуімен толықтырылады.

Экономиканың  бұл секторына мемлекеттің мүдделі  болуында экономикалық, саяси және әлеуметтік сипаттар бар. Шағын кәсіпкерліктің мүддесі мынаған саяды:

- ел экономикасының  құрамдас бөлігі болып, экономиканың  дамуы мен тиімділігі деңгейіне  айтарлықтай етеді, мұның өзінде орталықсыздандырылған қаржы көздерін пайдаланады;

- бюджетке салық  төлеуші болып саналады, мұның  өзінде экономиканың басқа секторынан  өзгешелігі – оның салық төлеу  мүмкіндігі оңтайлылық деңгейге  жеткен жоқ;

- орташа және  ірі бизнестер үшін қай жерде кадрлар мен капитал жинақталса, экономиканың сол секторында тауарға, жұмысқа және қызметке деген сұранымдарды қанағаттандырады;

- қай жерде  мемлекет әректі немесе ірі  және орташа бизнес тиімсіз  болса, рыноктың сол секторында  тауарға, жұмысқа және қызметке деген сұранымдарды қанағаттандырады;

- қай жерде  бәсекелі орта тұрақты сақталса, және негізгі азық-түлік пен  азық-түлік емес тауарлардың бәсекелі  бөлшек саудаға бағасының деңгейі  қалыптасса, экономиканың сол секторы  болып саналады;

- еңбекті қоғамдық бөлуді тереңдетіп және болымсыз шығынмен нарықтық инфрақұрылымды жасауға мүмкіндік тудырады.

Шағын кәсіпкерліктің саяси мүддесі мынаған саяды:

- болашақтағы  саяси және әлеуметтік тұрақтылықтың  кепілшісі секілді, орташа топты  қалыптастыратын көздердің бірі болып саналады;

- көрсеткен қолдауынан  бүгін белгілі бір нәтиже алып  және оны болашақта ұлғайтуға  үміттенетін әлеуметтік топ секілді,  нарықтық экономикаға қолдауды  қамтамасыз етеді.

Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік мүддесі мынаған саяды:

- еңбекке жарамды халықтың айтарлықтай бөлігін жұмысқа тартады және оның экономикалық дағдарыс жағдайында тіршілік етуіне қол ұшын береді;

- халықтың ең  белсенді бөлігінің ділін өзгертіп, олардың өз бизнестерін жасап  және олардың табысқа жетулеріне  мүмкіндік тудырады.

Жоғарыда аталған  мүдделереге байланысты шағын кәсіпкерлікке  қытысты мемлекет саясаты екі  бағыттан тұрады: бірінші  - дамуды қолау, екіншісі – мемлекеттік мүдде  аясына жанама реттеуді қосу.

Шағын бизнесті елеулі көтермелеуге Қазақстан Республикасы Президентінің «Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдауды күшейту және оның дамуын жандандыру шаралары туралы» Жарлығы жақсы ықпал етіп отыр. Соған сәйкес мынадай кезек күттірмесе мәселелер ауқымы анықталған:

-шағын кәсіпкерлікті  қолдайтын мемлекеттік институттарды құру;

- шағын кәсіпкерлікті  дамытуды ынталандыратын және  оны құру тәртібін қарапайымдандыратын,  несие бөліп, кадрлар дайындайтын  және т.б. мәселелер жөнінен  қажетті нормативтік-құқықтық актілерді  қабылдау;

- шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау (өндірістік ғимарат, жер учаскесін бөлу және т.б.);

- шағын кәсіпкерлікті  қаржылай қолдау жөніндегі мәселелерді  шешу – ол үшін кәсіпкерліктің  дамыту қорын құру, шағын кәсіпорындар  үшін жеңілдіктер жасау жүйесін  қарастыру.

Қазіргі уақытта  Ақмолар мен Қостанай облыстарынан басқа барлық аймақта іс жүзінде шағын кәсіпкерлікті қолдау жөнінен құрылымдық бөлімшелер ұйымдастырылған.

«Жеке кәсіпкерлік  туралы», «Жеке кәсіпкерлік мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының  кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар ендіру туралы», «Шағын кәсіпкерлік субъектілерін тіркеуді оңайлату мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар ендіру туралы» Заңдар дайындалып және қабылданды. Ол құжаттарда фермерлік және шаруалар қожалықтарын қамтый отырып, жеке және отбасылық кәсіпкерліктердің даму кепілдігіне қытысты, сондай-ақ мемлекеттік органдардың даму кепілдігіне қатысты, сондай-ақ мемлекеттік органдардың араласуынан қорғайтын кепілдік секілді нормалар көрсетілген.