Қойлардың, жылқылардың кариотипі

Жылқының сирақатарында кездесетін дерматоздың тұқым қуатыны, сонда-ақ шпат ауруы, құлындарда «балдақ аяқ » деп аталатын аурулар шабысты, жемісті тұқымдарда суреттелеген.

 

Хромосомалық аномалиялардың мал шаруашылығында таралуы.

Геномдық және хромосомалық мутациялар зиготаның алғашқы күнінен бастап оның морфогенезіне зиянын тигізіп, ұрықтың 90%-нің 2аптаға дейін қлуіне себеп болады. Ата-енесінің хромосомалары қалыпты болғанымен, спонтанды іш тастаулар, өлі туу себептері төлдің хромосома жиынтығының аномалиясы нан олады.

Хромосома санының өзгеруі мысалы, полиплоидия шошқарлардың бластоцистасында жиі, ірі ірі қара малда сирек кездеседі. Құс эмбриондарында хромосоманың гаплоидты құрамы, ал екі бройлік линияда бұл аномалияның жиілігі 4,4% болған. Биелердің бедеулігі көбіне жылқыда кездесетін Х-хромосоманың моносомиясына (бір ғана Х) байланысты.  Шошқаларлар мен ешкілерде интерсексуалдық (қызтекелік) жиі кездеседі., көпшілік жағдайда еркектің жалған гермафридитизмі жыныс хромосомаларының  ХХ/ХУ  химеризмімен байланысты. Бір қызығы ХХ/ХУ химеризмі  шошқаларда шаптан болатын жарықпен қосарлана тұқым қуады. Оларда есеп бойынша 30% эмбриондық өлім хромосомалық аберрациялармен байланысты. Құстарда өлген эмбриондардың 10-11%-і гетероплоидты көрінеді. И Гутафсон (1980)кариотиптегі хромосомалардың сынуы, ажырасуы, полиплоидты клеткалардың құрылуы және қайта құрылулардың генетикалық негізі бар., ал оларың жануарлар популяцияларында кездесу жиіліктері олардың өсірілуіне, селекцияның нәтежесіне байланысты. Осыдан кариотиптегі аномалияның түрін тікелей білу және олардың организмге келтіретін зиянын білу мал дәрігерлерінің қолындағы қымбат құрал деп санау қажет. Осы құралды қолдана отырып ол аурудың тарамауына, малдың өмір сүргіштігін, ұрықтылығын,өнімділігін арттыру үшін алдын ала күрес жүргізуге даяр болады.

Кариотиптегі  сандық құрылымдық мутациялар және малдардың фенотиптік аномалиялары

Ірі қара мал. Оның кариотипінде 60 хромосома барлығын 1927ж Краллингер тапқан. Ірі қара малда кариотиптің құрылымдық және сандық аномалияларының әр түрі ашылған, олар ұрықтылығының төмендеуімен эмбриондық өліммен, интерсексуалдықпен, залалды ісіктермен (лейкоз саркома), туа болатын кемтарлықтармен және басқа да генетикалық зат алмасу ауруларымен байланысты.

Кариотиптің сандық аномалиялары (анеуплоидия). Хромосмалардың сандық аномалияларын (анеуплоидия) жаңа пайда болған мутациялар қатарына жатқызады. Бірақ анеуплоидияда тұқымдық бейімділік барлығы жөнінде зерттеу деректері бар. Герцог, Хен және Олишлегер (1982) 17 хромосома бойынша трисомияның алты оқиғасын (қара малдағы трисомияның жаңа түрі)сипаттағанда, бұзаулардың жалпы жетілмеуі синдромымен (нанизм, қорық) және криптохизммен үйлесетіндігін, осы ауруға яғни хромосомалардың ажырасуына гентикалық бейімділік барлығын көрсетті.

Трисомиясы бар гаметалар  моносомия, нуллисомия және полисомиялылар сияқты әдетте ерте эмбриондық даму кезеңінде өлімге әкеп соғады. Олар осы транслоация иелерінде болған спермио немесе оогенездің зақымдануының өнімі болып табылады. Туғаннан кейін сандық өзгерістер ұсақ аутосомалардан және жыныс жыныс хромосомаларынан байқалады.

Полиплоидия. Хромосомалар жиынтығының еселі көбеюі (полиплоидия) сомалық та, жыныс клеткаларында өрнекті түрде де кездеседі, яғни клетканың аномалиялы жиынтығы бар белгілі бір бөлігі секілді. Полиплоидтық эмбриондар қара малда да, басқа малдарда да (құстан басқа), онтогенездің ерте кезеңінде толық (100%)өліп кетеді. Полиплоидиялар құнажындардың бластоцисталарынан ұрықтанғаннан кейін 12-16 күні соғанда табылған. Ғалымдардың  пікірі бойынша кариотиптің тұрақтылығына қарап жұп таңдау арқылы ірі қара малда лейкозға қарсы күресуге болатын сияқты.Г.К.Искакова, В.И.Евсиков, Д.К.Беляевтардың (1976) қара күзендермен жүргізілген жұмыстары көңіл аударады. Олардың көрсеткенінде инплантацияланған(қондырылған) эмбриондардың 11,9% триплоидты, 2n׀3n немесе 2n|4n өрнегі бар. Еркек қара күзендердің сперматогендік эпителийлерінде полиплоидты клеткалардың жиілігі анықталды, олардың ұрықтандыру қабілеті де болып шықты. Полиплоидияның көпшілігі тетроплоидты түрінде кездеседі.

Зерттеулердің  көбі қара малда бірінші және 29-шы аутосомалар арасындағы ортасы қосылған хромосма транслокацияның жиілігінің ұрықтылыққа әсер етуін анықтауға арналған. Бұл аберрация сүтті, етті,және аралас бағыттағы қара мал тұқымынан табылған. Ғалымдардың айтуына қарағанда 1׀29 хромосоманың транслокация сы ірі қара малдың  әр тұқымы бойынша әр түрлі генетикалық табиғаты болуы керек, осыған сәйкес шаруашылыққа пайдалы белгілермен байланысы да әр түрлі. Демек бұл байланысты әр жағдайды ескере отырып зерттеген жөн.  

 

 

 

 

 

Каротип және оның түрлік ерекшеліктері.

Дене клеткаларындағы хромосомалар санының түрлік тұрақтылығы, саны, ұзындығы, морфологиялық белгілірінің жиынтығы кариотип деп аталады.     

Табиғи сұрыптаудың барысында әр түрдің өзіне сай хромосом аппараты қалыптасқан.Әдетте хромосомалар жұп санды болып келеді. 2n әдетте көпшілік организмге тән диплоидты (қосарланған хромосомалар жинағы)болады.Диплоид жиытығын ойша екіге бөлгенде,1n хромосома қалса, оны гаплоидты жиынтық дейді. Бұл жыныс клеткаларында болады.

Организмнің әр түрлі белгілері хромосомалар саны мен ғана емес. Олардың фрмасы, көлемі және ораласуына қарай сипатталады. Бұл көрсеткіштердің барлығы  «кариотип» деген қғымға бірігеді. Хормросомалардың диплоидтық жиынтығы ата мен анадан берілгендіктен олар дене клеткаларында (екі дана) жұп болады. Жұп санды хромосомаларды гомологиялық (құрылысы және шығу тегі бір, бірақ атқаратын қызметі әр түрлі) деп аталады.Әдетте гомологиялық хромосомалардың морфологиялық айырмашылығы байқалмайды. 

Қойлар. Қойдың қалыпты кариотипі 54 хромосомадан тұратынын 1931жылы совет гентигі Живаго жазған. Қойда да, малдың басқа түрлеріндегі хромосома аберацияларының бірнеше түрі ашылды.Мысалы,қой шаруашылығы жақсы дамыған Жаңа Зеландияда робертсондық трансклодиясының үш түрі табылды (5 пен 26,8 бен 11,7 мен 25-хромосомалар арасындағы). Бірақ олардың өсімталдылығы жақсы болған. Бұны хромосома саны бойынша тең емес гаплоиды клеткалардың ұрықтануға дейінгі табиғи сұрыпталу арқылы  шығып қалғандығымен түсіндіруге болады. Әрине қойлардың да ұрықтығының төмендеуінің кейбір жағдайы кариотиптегі анотомияларымен байланысты екені күмәнсіз.

Қазақстандағы экспериментальдық биология институтын да қаракөл қошқарларының жас және қартайған кездерінде орта жастағылармен салыстырғанда хромосомалар аберрацияларның әжептәуір көптігі анықталды.    Хромосомалар аберрациялар   кейбір іштен туа болған анотомиялары бар және өлі туған қозылардан табылған (К.Жаппасов,1976: Шарипов,1979).

     Жылқылар. Үй жылқысының қалыпты жағдайдағы кариотипі 64 хромосомадан тұрады. Хромосомардың  дәл санын бұл түрде тек 1962 жылы Сасаки және Макино анықтаған. Жылқылармен жүргізілген цитогенетикалық зерттеулер саны өте аз, сондықтан хромосомалар аберрацияларының жиілігінің шындығын анықтау мүмкіндігі жоқ. Дегенмен Виллер және Визнер (1981) айтуы бойынша жылқылардың түгел зиготаларының  5-10%-ті басқа малдардікіндей хромосомалық аберрацияларға шалдығуы мүмкін. Олардың 90%-ті буаз кезеңінің алғашқы кезінде өліп қалады.

Жылқының кариотипін тексергенде жыныс хромосомаларының аберрациялары кездесетіні белгілі болды, олар ұрықсыздыққа байланысты. Жыныс хромосомалары жүйесіндегі өзгерістер Бруер және басқалары (1978) көрсеткендей жылылардың белдеулігінің жалпы себебі болып табылады. Авторлар 7 бедеу биені зерттегенде 6-нан Тернердің синдромын (63,ХО); біреуінен өрнекті (63,ХО/64ХХ) тапқан. Сонымен, құлындарының кариотипін тексеріп , бедеуліктің генетикалық себін тауып, оларды ерте шаруашылықтан шығарып жіберуге болады.

Жылқыларда құрылымдық аберрациялар да табылған. Хальнан, Макски және Уотсон (1982)сперминогенезі бұзыған айғырдың 33-інші  аутосомасынан делекцияны тапқан. 7және 14 аутосомалар арасында реципрокты транслокацияның барлығы жөнінде мәлімет бар, бірақ онда фнотиптік ауытулар байқалмаған.

 

 

 

 

Қорытынды:

Геномдық және хромосомалық мутациялар зиготаның алғашқы күнінен бастап оның морфогенезіне зиянын тигізіп, ұрықтың 90%-нің 2аптаға дейін қлуіне себеп болады. Ата-енесінің хромосомалары қалыпты болғанымен, спонтанды іш тастаулар, өлі туу себептері төлдің хромосома жиынтығының аномалиясы нан олады.

Хромосома санының өзгеруі мысалы, полиплоидия шошқарлардың бластоцистасында жиі, ірі ірі қара малда сирек кездеседі. Құс эмбриондарында хромосоманың гаплоидты құрамы, ал екі бройлік линияда бұл аномалияның жиілігі 4,4% болған. Биелердің бедеулігі көбіне жылқыда кездесетін Х-хромосоманың моносомиясына (бір ғана Х) байланысты. Шошқаларлар мен ешкілерде интерсексуалдық (қызтекелік) жиі кездеседі., көпшілік жағдайда еркектің жалған гермафридитизмі жыныс хромосомаларының ХХ/ХУ химеризмімен байланысты. Бір қызығы ХХ/ХУ химеризмі  шошқаларда шаптан болатын жарықпен қосарлана тұқым қуады. Оларда есеп бойынша 30% эмбриондық өлім хромосомалық аберрациялармен байланысты. Құстарда өлген эмбриондардың 10-11%-і гетероплоидты көрінеді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

                              

 

 

 

 

 

 Әдебиеттер:

 

1.Стамбеков Б. Жалпы генетика, 1966.

2.Айала Ф.Введение в  популяционную и эволюционной  генетику М.1984.

3.Алханян С.И.Актуальные  вопросы современной генетики.Изд.МГУ,1966.

4.Хатт Ф. Генетика животных, М.1969.

5.Мацеевский Я. Земба.Ю. Генетика и методы разведения  животных. М.1988

6.Байжуманов Ә. Мал өсіру, А.1987.

7.Мухамбетжанов К. Генетика және селекция негіздері.  А.1992.

8.Бегімқұлов Б.Генетика. А.2002.

9.Лясли Дж. Генетические основы селекции животных. М.1989.

10.Иванова О.А. Генетика М.1970.

11.Петухов В.Л. и др.Генетические основы селекции животных.М.1989.

12.Хадорн Э.Общая зоология. М.1989.