Шағын және орта бизнес

2003 жылдың  нәтижелері бойынша бұл шаруашылық  субъектінің меншікті  және нетто капиталдарының  рентабельділіктері  төмендегідей деңгейлерде болды:

,  яғни  4,97%

Жарғылық капиталдың  табыстылығы  , яғни 19% 

Бұл талдау  нәтижелері  көрсетіп  отырғандай жалпы капиталды бұл серіктестікпен рентабельді тұрғыда қоданылады.  Осы жердегі көзге түсіп, назар аудартатын  ең  негізгі момент  жарғылық  немесе  нетто капиталдың  жоғары рентабельділігі 2002 жылы  ол 6,5% - ға,  ал 2003 жылы 19% - ға тең болды. Соңғысының  мәні  мынада: «Сұлтан»  серіктестігінің жарғылық  капиталды тиімді  пайдалануы.

Сонымен , «Сұлтан» серіктестігінің  капиталды «соның ішінде брутто және нетто  кпиталды» қолданудың тиімділігінің  динамикасын жоғарыдағы  талдаудың нәтижелері  бойынша  келесі  суретте  графикалық түрде  бейнелеуге  болады:

 

2.2.2. сурет. «Сұлтан»  ЖШС – інің  капиталды  қолданудың  динамикасы.

 

Коэффициенттік  талдаудың  екінші қадамында біз іскерлік  ауыртпалық  көрсеткішін қарастырамыз.Индикатор   активтерді  басқарудағы қарыздық  капиталдң ролі  мен әсерін  көрсетеді. Іскерлік ауыртпалықтың   коэффициенті  кәсіпорын   міндеттемелер соммасының   активтер  соммасына катынасы  ретінде  табылады. Оның формуласы  төмендегі  түрде  жазылады.

  , (4)

мұндағы,  IA_K –іскерлік ауыртпалықтың коэффициенті;

                  М – міндеттемелер;

                   А – активтер.

2002  жылдағы «Сұлтан»  серіктестігінің  мәліметтеріне  сәйкес (IA_K) іскерлік  ауыртпалықтың көрсеткіші келесі деңгейге  жетті.

__________________________

*ROE – таза  пайда сомасының брутто  капиталға қатынасы

 

,  яғни  9,5%

2003 жылдың мәліметтері   арқылы шығарылған  бұл индекатордың  деңгейі төменгідей болған.

,  яғни  17,66%

Осы   коэффициенттік  талдаудан  көріп  отырғанымыздай  2002 жылы «Сұлтан»  серіктестігінде  қарыздық  капиталдың  активтерді  басқарудағы  үлесі  9,5%  болды. Ал  2003 жылы ол 17,66%   - ға жетті. Бұл  сыбағалы  үлестер   мардымсыз болып  табылады  да, несие  алудың  проблемалары  және  қиындықтары  мен  түсіндіріледі.  Бұл  жердегі  2003 жылы  үлестің  17,66% - ға  жетудің,  яғни  үлестің  өсуіне  себеп  болған  басты  фактор – бұл  кәсіпорынның  қаржылық  жағдайының  жақсаруы  және  мемлекеттің ауыл  шаруашылығына  қатысты  саясатының  тиімді  жүзеге асуы.

Қаржылық – экономикалық  талдаудың  үшінші  қадамында  біз «Сұлтан»  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестігінің төмен  паздығын (немесе  өтімділігін)  қарастырамыз.талдаудың  осы  қадамында  біз «Сұлтан»  кәсіпорынның  төмен  қабілеттілігін зерттейміз. Бұл  зерттеу кезінде  біз  төменпаздықтың  келесідей  екі  коэффициентін  пайдаланамыз:

1. ағымдық,  төлемпаздық  көрсеткіші;
2. тез төменпаздық  көрсеткіші

Бірінші  индекатор   кәсіпорынның ағымдағы  кезеңдегі  қысқа  міндеттемелерін  орындаудың  қабілеттілігін  сипаттайды.

Екіншісі  болса,  шаруашылық  субъектінің  дәл  қазір  міндеттемелерін  орындауда  қабілеттілігін  сипаттайды. Ағымдық  өтемпаздыө  коэффициенті         қысқа  мезімді  немесе  ғылымдық міндеттемелер  мен  өтімді (немес  қысқа  мерзімді) активтерінің ара  қатынасы  арқылы  табылады.  Математикалық  тұрғыда  бұл коэффициент  ағымдық  қарыздың  қаражаттардың  айналмалы  активтерді  қаржыландырудағы  үлесін  көріп,  сипаттайды. Сондай – ақ  осы  тұрғыдан  бұл коэффициент  қысқа  мерзімді  қарыздық  қаражаттардың  төлеуі үшін  қысқа мерзімді  активтермен  қаншалықты  қамтамасыз  етілгендігін  көрсетеді. Оны келесі формула  арқылы  есептеуге  болады. 

, (5)

мұндағы, АӨ_К        ағымдық  өтемпаздықтың  коэффициенті;

                 А_ҒМ – ағымдық  міндеттемелер;

                 АА – ағымдық активтер .

2002 жылы «Сұлтан»  серіктестігінің   қысқа мерзімді ағымдық төлемпаздықтың  коэффициенті  төмендегі есептеулердің нәтижесі  бойынша келесі  деңгейде  болған:

, яғни 744 %

Ал  2002 жылы «Сұлтан»  жауапкершілігі шектеулі  серіктестіктің  ағымдық өтемпаздықтың көрсеткіші  төмендегі  есептеулер  бойынша  келесіге жетен:

, яғни, 411%

Көріп  отырғанымыздай «Сұлтан»  серіктестігінің  ағымдық  төлемпаздығы  ауыл  шаруашылық  секторына  тән  емес.  Өте жоғары  деңгейімен  сипатталады. Әсіресе  бұл  көрсеткіш   2002 жыл  бойынша  тым  жоғары. Мұндай  жағдайдың  қалыптасуы  ең  алдымен  қысқа  мерзімді  айналмалы  құралдар  мен қаражаттардың  көптігі  мен және  қысқа  мерзімді (ағымдық)  қарыздың  капитал  сомасының  төмендігіне  байданысты. Ал  ағымдық айналмалы  қаражаттардың  және  құралдардың  көп  болуының  басты,  себебі «Сұлтан»  серіктестігі  көбінесе  егін  шаруашылығымен айналысқандықтан,  олардың  тұқым  запастары  көп  болуына.  Сондай – ақ  бұл  жылы  қазақстандық  нарығында  бағалардың  төмендігі   мен осы  нарықтағы  бидай  өнімінің  артықшылығына  байланысты «Сұлтан»  серіктестігіндегі  бидайдың  үлкен  түсімі  мен  осы  өнімнің  запастары  қоймада  көп  болуы  да  айналмалы  ағымдық  құралдар (активтер)  сомасын  көп  етті.  Сонымен бірге  бұл  жылы ағымдық  активтерге  кіргізілетін  дибеторлық берешек  сомасының  үлкендігі де  қысқа мерзімді  активтердің  сомасын  үлкейтті.

Жоғарыдағы себептерге  байланысты  «Сұлтан» ЖШС – інің  ағымдық  өтемпаздық  көрсеткіші жоғары  болды.

Өткен  2006 жылға  келетін  болсақ, бұл  кезеңде бидай  түсімі  үлкен  болды. Бірақ  ол  түсім  бойынша  қоймада  запастар  төмендейді. Бұл  жағдай  2006 жылы  бидай нарығында бағалар жоғары  болуына және  нарықта бидайдың  тапшылығына байланысты. Сондықтан бидай түсімі  бойынша запастар  деңгейі қоймада бұл жылы төмен болады. Сондай – ақ ағымдық өтемпаздық коэффициентінің төмендеуіне        ағымдық міндеттемелердің, яғни  қысқа мерзімді  қарыздық  қаражаттар  сомасының өсуіне  байланысты. Алайда жоғарыда қарастырылған  факторларға  қарамастан, 2003 жылы  ағымдық  өтемпаздық  көрсеткіші  жоғары  болып  қала  берді.  Оның  жоғары  болып  қалуына  ағымдық активтерге  жататын дебиторлық берешектің  күрт өсуі, яғни  шамамен  10 есеге  өсуі  себепші болды. (оны 2.2.2.  кестесінен  көруге  болады)

Жалпы  ағымдық өтемпаздықты талдау  бойынша  келесі  қорытындыны  жасауға  болады:

«Сұлтан» ЖШС –  інің қысқа  мерзімді несиелік  тартымдылыңы (кредитная  привлекательность) өте  жоғары және бұл  кәсіпорынның  қысқа  мерзімді  несие  мен қарыз алуына  мүмкіндіктері көп.

Өтемпаздық бойынша  келесі  талдайтын көрсеткішіміз  – бұл  тез өтемпаздық  коэффициенті. Бұл  көрсетіш  ағымдық  ағымдық  міндеттемелерді  дәл  қазір  орындауға  деген талданатын субъектінің  қабілеттілігін көрсетеді. Тез өтемпаздық коэффициенті  ақша  қаражаттары мен ағымдық міндеттемелердің  арақатынасы арқылы шығарылады. (ТӨ_К=  ақша  қаражаттары/ағымдық міндеттемелер, (6)).

2005 жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің  тез өтемпаздық индекеторының деңгейін келесіден көруге болады:

, яғни  136 %

Ал 2005 жылғы «Сұлтан»  серіктестігіне  тез өтемпаздық көрсеткішінің деңгейін  келесіден көруге болады. 

, яғни 2,12%

2005 жылы «Сұлтан» кәсіпорынының (ТӨ_К) тез өтемпаздығының жоғары болуына ақша қаражаттары  сомасының  тым жоғарлығы  және  ағымдық міндеттемелердің  төмендігі  себепші.

Көріп  отырғанымыздай 2006 жыл «Сұлтан» ЖШС – інің тез өтімділік коэффициенті алдыңғы жылмен  салыстырғанда күрт төмендейді. Мұндай  жағдайдың  қалыптасуына  2006 жылы несиелік  берешектің  6 – дан астам есеге өсуі  және ақшалай қаражаттардың 2005 жылғы 3099 мыңнан 174  мыңға дейін күрт  төмендеуі себепші болды.

Қаржылық – экономикалық  сараптаманың  4 – ші  және  соңғы  қадамында. «Сұлтан»  ЖШС – інің капиталы   және активтері  айналмалылығын талдаймыз. Бұл  талдау  кезінде  біз  төмендегі  4 коэффициентті  қолданамыз:

1. активтердің айналмалылық  коэффициенті;
2. меншікті  айналмалылық  коэффициенті;
3. дебиторлық  берешектің  айналмалылық коэффициенті;
4. тауарлық  материалдық  запстрдың  айналмалылық  коэффициенті.

Активтердің  айналмалылығы  – сату көлемі сомасының  активтер сомасына қатынасы  арқылы  шығарылады:

, (7)

мұндағы, АА_К – активтер  айналмалылығының  коэффициенті;

                 ӨК –(сату) өткізу көлемі;

                 А – активтер.

2005жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің активтері  жылына  қанша  рет  айналу  санын  келесіден көруге  болады:

 рет 

Ал  өткен  2006 жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің активтері  жылына қанша  рет айналу  санын төмендегіден  көруге болады:

0,75 рет

Бұл  жерде осы  көрсеткіштің 2006жылғы  мәнін 2005 жыл бойынша мәнімен салыстырғанда төмендегенін көреміз. Оның  басты себебі, 2005жылы 2006 жылмен  салыстырғанда  активтер  сомасының  өсім  қарқыны өткізу  көлемі сомасының өсім қарқынынан жоғары  болып  тұр.

Меншікті  капиталдың  айналмалылығы - өткізу  көлемі  сомасының  брутто  капитал  сомасының  қатынасы  арқылы  анықталады.

, (8)

мұндағы, МКА_К – меншікті  капиталдың  айналмалылық  коэффициенті;

                 ӨК - өткізу  көлемі;

                 МК – меншікті  капитал.

2005жылғы «Сұлтан» серіктестігінің  меншікті  (брутто) капиталдың жылына  қанша  рет  айналу санын  келесіден  көруге  болады.

 рет

Ал 2006жылғы  «Сұлтан» ЖШС – ігінің  брутто  капиталының  жылына  қанша  рет айналу санын  төмендегіден  көруге болады:

       рет

Бұл  жерде  осы  көрсеткіштің  2006 жылғы мәнін 2005жыл  бойынша  мәні  мен салыстырғанда  төмендегенін  көреміз. Оның  басты  себебі, активтер  айналмалылығындағы  сияқты .

Дебиторлық  берешектің айналмалылығы - өткізу көлемі сомасының  дебиторлық  берешек сомасына  қатынасы  арқылы  шығарылады:

, (9)

Мұндағы, ДБА_К – дебиторлық  берешектің  айналмалылық  коэффициенті;

          ДБ – дебиторлық  берешек   сомасы.

2005жылғы  «Сұлтан»  серіктестігінің  дебиторлық берешегінің  жылына  қанша  рет  айналу  санын  келесіден  көруге  болады.

 Көріп  отырғандай  2006 ж. дебиторлық берешектің   айналмалылығы 2005 жылындағымен салыстырғанда күрт  төмендеген. Осының  себебі келесіде: 2006 жылы  дебиторлық  берешектің шамамен 10 есеге өсуінен.

Тауарлық – материалдық  запастардың айналмалылық  коэффициенті - өткізу  саласының  ТМЗ – дың  сомасына  қатынасы   арқылы  табылады.

  , (10)

Мұндағы,  ТМЗА_К – тауарлық  - материалдық запастырдың айналмалылық  оэффициенті;

                    ТМЗ – тауарлық – материалдық  запастра.

2005жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің  тауарлық – материалдық запастары  осы  периодта  қанша  рет айналуын  төмендегіден  көруге  болады. 

         

Ал 2006 жылғы «Сұлтан» ЖШС – інің ТМЗ – ры  жылына  қанша  рет  айналуының санын  келесіден  көруге  болады.

Бұл  жерде  осы  көрсеткіштің 2006жылғы  мәнін  2005жыл  бойынша  мәнімен  салыстырғанда  өскенін  көреміз. Оның  басты  себебі, 2006 жылы  2005жылмен  салыстырғанда  тауарлық – материалдық  запастыр  сомасының  өсім  қарқыны өткізу  көлемі сомасының өсім  қарқынынан  төмен  болып  тұр.

Сөйтіп, капитал мен  активтер  бойынша  айналмалылық «Сұлтан» ЖШС – де  төмен  деңгейде,  оның  себебі келесімен түсіндіріледі: бұл  кәсіпорын  көбінесе  егін  шаруашылығымен  айналысқандықтан  бұл  субъект  жылыа  тек  бір рет қана  алады да  өткізеді.

Сонымен  тауардағы  қаржылық – экономикалық талдау «Сұлтан»  серіктестігінің  несиелік  тартымдылығын  және  қаржылық  жағдайын  талдауға  бағытталған. Әдетте бұндай  талдауларды  несиелік  талдау немесе сараптау  деп  атайды.

«Сұлтан» ЖШС –  інің    бітіру  жұмысының  осы  сұрағындағы  қаржылық  талдауды  несие  алу  кезінде тәжірибеде  қолдануға  болады. 

 

     

3 тарау. Қ.Р. шағын  және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары.

 3.1.“Сұлтан ”ЖСШ мысалындағы дағқарысқа қарсы басқару.

 Дағдарыстар мен  күзелістерді спонтанды түрде  пайда болған жағдай мен статикалық  процес ретінде қарастыруға болмайды.

Кәсіпорынның нормалды дамуы түрлі ауытқуларға ие болып, оның өсуіндегі қателіктерге алып кешуі мүмкүн де, кәсіпорынның өмір сүруі екі талай болуы мүмкүн. Курстың дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің дамуы сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен дағдыларға ие болу керек (6).

        Дағдарыстың процесі байланыстар  - қатынастар бар құрылымын бұзатын  немесе оны қайтадан қалыптастыратын  жалпы дамуын білдіреді.

Кәсіпорынның дағдарысы  әдетте уақыты жағынан шектелген  болады. Күйзелістен процесінің кәсіп  орында  оның құрлымына иновацилық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі созылмалығымен, интенсивтілігімен және түрлі ауырлығы түрлі дәрежеге салдармен сипатталады.

Кәсіпорынның дағдарысын сипаттайтын түрлі динамикалық  түрдегі қойымдылары мен көз  қарастары болады.

 Мюллер өзінің зерттеулерінде стратегиялық дағдарыстар, нәтижелердің дағдарысы және өтемпазықтық дағдарысы тұралы айтады. Бұл дағдарыстардың арасында оның пікірі б/ша уақыттық байланыс болады./6/.

Дағдарыстың мұндай турлерінің туындау процесі келесіні білдіреді: Мюллер б/ша кәсіпорын табыстардың дені сау жағдайында назар аударатын табысталыққа жетудің потенциал түсінігін қолданады. Бірақ потенциал біртіндеп таусылады және егер жақсы айналымды берген   ескірген кеткен Өнімдер-киделер орнына жаңа ауыстырмалы табылшасы, кәсіп орнына стратегиалық дағдарыс бойында болады. Нәтижелердің дағдарыс,мысалы бұрынғы Өнім-лидер қоймалық шығындардың жоғарлағында туындайды, ол өз кезінде сыртқы көздерден аиынатын инвестицияларды танар етеді. Ал өтемпаздық дағдарысы классикалық түрде,мысалы кәсіпорындағы барлық процестер сыртқы көздерден қарыпсыландырылғанда несие берушілердің шектеулерінен туындайды