Менеджменттің мақсаты, міндеті, оның құрылымы

МЕНЕДЖМЕНТТІҢ МАҚСАТЫ, МІНДЕТІ, ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

КІРІСПЕ 
Қазақстан  экономикасында  ақырғы  он  жылда  өткізілген  нарықтық  реформалар    өндіріс  пен  басқару  үдіріміне  қатысушылардың  арасындағы, мемлекеттік  органдар  мен  шаруашылық  субъектілердің  және  іскерлік  серіктестіктердің    арасындағы  өзара  қатынастың  мәні  мен  түрлерінде  елеулі  өзгерістерді  туғызды. Кәсіпкерлік  іс-қызметпен  айналысатын  субъектілердің  жұмысын  бағалау  өлшімімен  бірге, осы  субъектілердің  өздері  үшін  іс-қимылдарының  негізгі  болып  табылатын  мақсаттарын  да  өзгертті.  
Бұның  бәрі  өндіріс  үдерімін  және  жұмыскерлер  ұжымын  басқару  ісін  ұйымдастыруға    қатысты  көзқарастың  өзгеруіне  әкелді.  Басқарудың  және  жұмыскерлер құрамын  еңбектің  өнімділігіне  ынталандырудың  жаңа нысаны  мен  түрлері  пайда  болды.  Басқару  сферасымен  айналысқан  қызметкерлерге  енді  кәсіпорындардың  іс-жұмысының  нәтижесіне  ықпалын  тікелей  немесе  жанама  түрде  тигізетін  жаңа  сыртқа  және  сыртқы    факторлардың  пайда  болғанын   ескеріп  қана  қоймай, есепке  алып  отырулары  керек.  
Басқару  ғылымының  эволюциясы  мен  оның  әрі  қарай  дамуы  және  бұл  орайдағы  отандық  шетелдік  зерттеулердің    жетістіктері,  менеджменттің  оқу  пәні  ретінде  жеке  бөлініп  шығуы  табиғи  қажеттілік  екені  байқалады.  Бұл  орайда  айта  кететін  жағдай,  басым  түрде  орталықтанған    жоспарлауға  негізделген  басқарудың  отандық  тәжірибесін  стихиялы  қалыптасып  жатқан  нарық  жағдайында  толық  қолдану  мүмкін  емес, бірақ  кәсіпорындарды  басқарудың  теориясы  мен практикасының   жекелеген  қағидаларын  б.гінгі  жағдайда  пайдалануға  болады.  Бұнымен  бірге  шет  елдерде  қалыптасқан  менеджмент  жүйесі    ұйымдастырудың  мақсатына  жету  ептілікті  қажет етсе  де,  адамдардың  жүріс  тұрысының  ынта-ықыласын,  интелектілігін,  еңбегін  жұмылдыра  алатын  болса  да,  біздің  елдің  экономикасында  ойламай, бірден  оның  көшірмесін  пайдалануға  және  ұлттық   менталитетті    ескермей,  бұл  жүйені  тиімді  түрде  жүзеге  асыруға  болмайды.  Соныдқтан, менеджментті  басқарудың  тәжірибесі  ретінде  өмірдің  барлық  жағдайына    жарамды  дайын рецепт  немесе  шешімдер  жиынтығы  түрінде  қарастыруға  болмайды.  
Менеджмент  іс-тәжірибенің  негізінде  қалыптасқан  постулаттар, принциптер  және  ережелер  арұылы  мақсаттар мен  міндеттерді  дұрыс  қою  мен  оларды  оңтайлы  шешуге  үйретеді. Бұл  орайда  шығармашылық  істің  ыңғайы  болмаса,  бүгінгі  таңдағы  менеджменттің    барлық  жаңалықтары  тосқан   нәтижені  оңай  бере  алмайды.  Шаруашылықты  жүргізудің  жаңа  шарттары    өндірісті  ұйымдаструда  және  және  ұжымды  басқаруда    менеджердің  атқаратын  ролін  күшейте  түседі  және  оның  жеке  кәсіби  қабілетіне  қойылатын  талаптарды  қатаңдатады.  Басқарудың  тиімді  жүйесін  құру  үшін,  менеджер  кәсіпкерлік  білімнің   жиынтығын  толық  түрде   біле  отырып,  практикалық  іс-қызметте  оны  қолдануға  қажетті  тәжірибені   меңгеруі  керек,  бұныммен  бірге  ұжыммен  және   жеке  адамдармен  қалай  жұмыс  істей  алатындығын  да  білуі  қажет.  
1 МЕНЕДЖМЕНТТІҢ  МАҚСАТЫ, МІНДЕТІ, ОНЫҢ  ҚҰРЫЛЫМЫ 
Менеджмент  басқарудың    мақсатына  адамдардың    еңбек  белсенділігін  ынта-ықыласы    арқылы  көтеріп,  олардыңң  тиімді    жұмысының  негізінде   жетуді  ұйғарады.  Ғылымның  бұл  түрін  білу  барысында    басқарудың  мақсаттарын  қою  мен  дәлелдеу  үшін  нақты  білім  және    тәжірибелік  дағды  алуға  болады,  осы  мақсаттарға  жету    жолында  персоналдың   күш-қуатын  жинастыруға, ғылыми  дәлелденген  шешімдерді  қабылдауға, кадрлар  жұмысын  жүйелеуге, кәсіпорындарды  біртұтас  жүйе  түрінде  басқаруға  мүмкіндік  береді.  
Әртүрлі  ғылымдар  секілді  менеджменттің  де   теориясы  болады,  онда  осы  пәнге  тән  қасиеттер, міндеттер, категориялар, заңдылықтар, принциптер, әдістер, функциялар  және  өзінің   ізденіс  жолы  қамтылады.  
Басқару  адамдардың  парасаттылық  нысаналы  іс-қызметінің  көмегімен    қоршаған  әлемді  бағындыру  және  тіртіпке  келтіру  жұмысынан  тұратындығы    бұрыннан  белгілі. Менеджмент – басқарудың  маңызды  құрамдас  бөлігі, оның  пәні  басқару  үрдісіндегі    әлеуметтік  қатынастардан  тұрады. Сөйтіп, менеджменттің  ғылым  ретінде  айналыфсатын  пәні  басқару  үрдісінідегі    адамдардың  арасындағы  қалыптасатын  қатынастар.  
Менеджментті  кәсіпкерлік  іс-қызметтің  түрі  деп   қарастыруға  да  болады. Осы  көзқарасқа  қарай  менеджментті  алдын-ала  белгіленген  экономикалық  нәтижеге  жеті  үшін  адамдардың  күш-қуатын нысаналы    түрде  шоғырландыруды    ұйғаратын  іс-қызметтің    бір  түрі  деп  түсінген  дұрыс.  
Әр салада  басқару    іс-қызметтің  жалпы  қағидаларымен  бірге  өзіне  тән  ерекшелігі  болады. Аграрлық  сфераны  алатын болсақ, онда  басқару  қатынастарының    ерекшелігі  ең  алдымен    оның  іс-жұмысының    көлеміне, сонымен  бірге  жұмыскерлердің    санына  қарай   әрбір  елдің  экономикасының  ірі  салаларының    бірі  болып  есептелетініне  байланысты. Кәсіпорындар  мен  ұйымдардың  іс-жұмысына  өздерінің  ықпалын  тигізетін    сыртқы  факторлардың  қатарына    жататындардың  бірін  көрсетпесек  те,  келесілерді  айтуға  болады: халықтың  төлем  қабілеті  бар  сұранысты, өндірістің, тауарды  сыртқа  шығарудың  және  оны  шеттен  әкелудің, бәсекенің, табиғат пен ауа-райының  демографияның  жиі  жағдайын. Сонымен  қатар, бұл  кәсіпорындардың  және  ұйымдардың  іс-қимылы  олардың  қолындағы  жердің, техниканың    малдың, материалдық  құралдардың  және  ақша  қаржысының  болуына  ғана  емес,  сонымен  бірге    оларда  ең  алдымен  жұмыс  істейтін    адамдардың  барлығына  байланысты.  
Менеджмент  стратегиялық  және  тактикалық    мақсаттарға  оңтайлы  жетуде  әрбір  кәсіпорындардың  және  олардың  персоналдарын  нысаналы  және   келісімді  жұмысаен  қамтамасыз  ететін  басқару  іс-қызметіне  ерекше  түрінен  тұрады. Ал  басқару  үрдісі  белгілі  мақсатқа  жетуге  бағытталған  дәйекті  түрдегі  істің  жиынтығының  көрінісі.  
Мененджмент  макро  және  микроэкономиканың  негізгі  қағидаларына  негізделеді.  Бірақ, бұл  бірыңғай  экономикалық   пән  болып  табылмайды. Оның  ғылым  болып  құрылуына  айтарлықтай  ролдә  психология, педогогика, социология, кибернетика  және  математика  атқарады. Онымен  қатар, менеджменттің  өзі  маркетингті, коммерциялық  іс-қызметті  және  басқару  іс  жұмысын    жүргізумен  байланысты   басқа  қолданбьалы  пәндерді    зерттеуге  негіз  болып табылады.  
2 МЕНЕДЖМЕНТТІҢ  НЕГІЗГІ  КАТЕГОРИЯЛАРЫ 
Басқару  мен  менеджментте  бірдей  категориялар  пайдаланылады,  бұларға   жататын  ұғымдар  мынадай – «басқарудың  объектісі  мен  субъектісің, «олардың  арасындағы  тура  және  кері  байланысң, «басқару  жүйесің, «қоршаған  ортаң.  
Менеджмент  пен  басқарудың  негізгі  категорияларын    кәсіпорындар  мен  ұйымдар  деңгейінде  қарастырғанда,  олардың  іс-жұмысының  ерекшелігін  және  шаруашылық  субъектілердің    іс-қимылдарының  жалпы  міндеттерін  ескерген  жөн.  
Басқару  объектісі – бұл  бақарылатындардың  барлығы, яғни  сала, кәсіпорын, бөлімшелер  және  т.б.  Менеджментте  басқару  объектісі  ретінде  әр  уақытта  белгілі  бір  мақсатқа  жету  үшін  өздерінің  іс-қызметтерін  үйлестіретін    және  бағытталатын  адамдар  тобы  қарастырылады.  Басқару  субъектісі – бұл  басқарушылардың  барлығы,  яғни  саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің  басқару  аппараты.   
Басқарудың  объектісі  мен  субъектісінің  арасында  тура  және  кері  байланыс  болады.  Тура  байланыс – бұл  басқару  объектісіне   субъектіден түсетін   әмір (команда). Кері  байланыс – бұл  басқару  субъектісіне  объектіден    әмірдің  орындалғаны  және  оның    жағдайы  туралы  түсетін  ақпарат.  
Басқару  объектісі  мен  субъектісінің  жиынтығы   тура  және  кері  байланыстармен   бірге  басқару  жүйесін  құрайды.  
Басқару  жүйесінде  басқару  объектісін  басқарылылатын  жүйелілік, ал  субъектісін – басқаратын  жүйелілік  деп  жиі  айтылады. Басқару  жүйесін  бірқатар  жалпы  шарттары    сипаттайды.  Ең  алдымен  басқарылатын  жүйеліліктің   басқарушы  жүйеліліктің    ықпалымен  өзінің  параметрін (немесе  қасиетін)  өзгертетін  қасиеті  болып табылады.  Бұл  орайда  басқарудың  тиімділігі    үшін  критерийлер  мен  көрсеткіштер  қажет,  олардың  ішінде  басқару  объектісінің    іс-қызметінің    маңызды  паремтрін   неғұрлым  толық  көрсететіндер  (1 сурет). 

Қоршаған орта 
1 сурет – Басқарудың  негізгі  категорияларының  өзара  байланысы 
Басқару  субъектісі  объектіге  берілген  мақсатқа  сәйкес  ықпалын  жүргізеді. Бұл  үшін  басқарылатын  жүйе  бөлігі  басқару  объектісіне  көрсетілген  ықпалынан  кейін  оның    жағдайы  қандай  екенін  анық  білуі  керек.  
Мақсатқа  анық  бет  бұру  үшін  басқару  субъектісіне  объектіге  ықпал  көрсетілгенше  және  көрсетілгеннен  кейінгі    жағдайлары  бойвынша  ақпарат    түсіп  отыруы  қажет,  басқаша  айтқанда  басқару  жүйесінде    тура  және  кері  байланыс  айқын  түрде  ұйымдастырылуы  керек.  Сонымен  ақырында,  басқарудың  қайсы  бір  экономикалық    жүйесі  болса  да, онда    белгілі  материалдық,  еңбек, қаржы  және  басқа  ресурстар    болуы  керек.  
Әрбір  кәсіпорын  қоршаған  ортамен    өзара  әрекетте  болады.  Қоршаған  орта – бұл  осы  кәсіпорынды   қоршағанның  барлығы: жеткізушілер  мен сатып алушылар, бәсекелестік  ұйымдар, мәдениет, саяси  ахуал  және  т.б.   Қоршаған  орта  қай  ұйым  болса  да,  оған  кадрларды,  еңбек  қаруын, шикізатты, материалдарды  және  қуат  таситындарды  бере  отырып,  белсенді  әсерін  көрсетеді. Өз  кезегінде  кәсіпорын    қоршаған  ортаға  тауарлар   мен  қызметті  өңдіргенде   және  өткізгенде   өзінің  ықпалын  тигізеді.  
3 БАСҚАРУДАҒЫ  ӘДІСТЕМЕЛІК  ТӘСІЛДЕР 
Әдістемелік  тәсіл  менеджментке  қатысты  басқарудың мақсатына  жетуге  бағытталған  іс-қызметті  танып  білудің  белгілі  жолын  және  әдістерін  пайдаланғанды  ұйғарады.  Менеджментте неғұрлым  көп  тараған  үрдістік  тәсіл, яғни    басқару  ұйымының   мақсатына  жетуге  бағытталған   және  басқару  функциясының  үзілмес  өзара  байланысқа  негізделген  іс-қызмет  ретінде  қарастырылады.  Әртүрлі  авторлар  басқару    функциясының  әртүрлі  санын  ұсынады.  Оңтайлы  жиыны  келесі  функциялардан  тұрады: жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау.  
Тұрақтандырусыз  жағдай   орын  алғанда  және  сыртқы  ортада  қатал  өзгерістер  болғанда  басқаруды  ахуалды  тәсіл    іс  жүзінде  қолданылады.  Ахуалды  тәсілд  басқарудың   әртүрлі  әдістерін    таңдағанда  жағдайға  қарай  анықтағанды  ұйғарады. Ұйымды  немесе  қоршаған  ортаны  алсақ  та, оларда  көптеген  факторлар  болғандықтан,  ұйымды  басқарудың бірегей   өте  жақсы  әдісі  болмайды.  Нақты  жағдайда  басқару  әдісінің    нағыз  тиімдісі  орын  алып  отырған    ахуалға  сәйкес  болса.  
Ахуалды  тәсіл  басқару  теориясына  үлкен  үлес  қосты, өйткені  онда  орын  алып  отырған    жағдайға  қарай  басқару  ісіне    орайлас  ғылыми    қағидаларды  пайдалану  туралы   нақты  ұсыныстар  бар.  
Ахуалды  тәсілдің  негізін   ұймның іс-қимылына  ықпалын  тигізетін  негізгі    ішкі  және  сыртқы  факторларды   анықтау  құрайды.   
Жүйелік тәсіл    бысшылардың    ұйымды  өзара  тәуелді  адам  құрылым,  міндет  және  технология  сияқты  элементтердің  жиынтығынан    тұратындығы  және  олардың   сыртқы  ортаның  өзгермелі    жағдайында  әртүрлі    мақсатқа  жетуге  болатындығы    түрінде  қарастырғанды  ұйғарады.  
Жүйелі  тәсіл – бұл  басқару  объектісін  жүйе  реітнде  зерттеуге  негізделген    ғылыми  танып  білу  және   әлеуметтік  тәжірибе  әдістемелінің  бағыты.  Бұл  тәсіл  басқару  объектісінің  жағдлайына  және  серпіндігіне  ықпалын  тигізетін  барлық  негізгі  факторларды  ескере  отырып  жүргізетін  кешенді  зерттеуге  негізделген.  
Басқарудағы  жүйелі  тәсілдің  маңызды  бір  белгісі  жүйелі  талдау,  ол  күрделі  басқару  шешімді   дайындауда  және  дәлелдеуде  пайдаланылатын   әдістемелік құралдардың   жиынтығынан  тұратындығының  көрсетеді.  Жүйелі  талдау  декомпозиция  жүйесіне  негізделген,  яғни  оны  құрайтын  элементтерге  бөлуді,  олардың  әрқайсысын  және    өзара  байланысын  зерттеуді, осы  элементтердің  түгелдей    жүйенің  жай  жағдайына    және  іс-қимылына  көрсететін  ықпалын  анықтауды  қажет етеді.  Сөйтіп  жүйелң  талдаудың  көмегі  арқылы  күрделі  зерттеу  объектісі   оқып  білуге  қажетті    қол  жетерлік  қарапайым  элементтерден  құралған  жиынтықтан  тұратындығы  көрсетіледі.  
Жүйелі  тәсілді  және  талдауды  пайдаланудың  сферасын  кеңейту  бағдарламалы – мақсатты  басқаруды  таратумен  байланысты, ал  оның  мәні  мақсатты  айқын  анықтаудан,  қойылған  мақсатқа  кеңтайлы   жетудің  бағдарламасыне  жасаудан,  оны  жүзеге  асыру  үшін   қажетті  ресурстарды  бөлуден  және  бағдарламаны  орывндау  жұмысына    басшылық  ететін  ұйымдарды   қалыптастырудан  тұрады.  
Бағдарламалы-мақсатты  басқару    түпкілікті  мақсатты  ашып, айқын  қоюдан  басталады.  Мақсат  әдеттігінше  ойдағы  тосатын  ахуалды  көрсетеді, бірақ  басқару  жүйесі  белгілі  бір   уақыт  кезеңінен  кейін алдын-ала  бекітіліп  берілген  ахуалдан  және  онымен  осы  тосатын  ахуалды  бірінен  бірі  алыстататын  бірқатар  проблемаларды  щещкеннен  кейін  оған  өтуі  керек.  
Сөйтіп, жалпыланған  үлгісі (моделі)  мақсатты  қою  стратегиясынан  жасала  бастайды. Ал оынң  біту  кезеңі  шешімнің  балама  варианттарын   қарастырумен  және  шешімнің  қорытынды  вариантын  таңдап  алумен  аяқталады. Осыдан  кейін  шешім  қабылданады, бағдарламаны  жасау  кезеңі  басталады. Бұл  кезеңде  стратегиялыққа  мақсатқа    жету  өз  алдына  мақсаттың  2  түріне  бөлінеді. Әрбір  кезеңнің  міндеті  және  оны  шешудің  басымдылықтары  бөлініп  көрсетіледі  және  оларды  ресурстармен (материалдық, еңбек, қаржы)  басқару  ісі  атқарылады. Бұл  орайда  әрбір  кезеңдегі   жұмыстың  орындалуы  негізгі  нәтижемен  көлеммен  және  уақытпен  айқын  анықталады.  
Бағдарламаны  жасау  стратегиясында  өте  маңызды  болып  табылатын  басты  мақсат   бағытын  сақтай  отырып, аралықтағы  кезеңдердің    және  шешімдірдің  сабақтастығы  және  тұрақтылығын  өнімді    өткізудің  түпкілікті  нәтижесін  тигізетін  олардың  ықпалын ашып  көрсету  және  талдау  арқылы  істі  қамтамасыз ету.  
Бағдарламаны  жүзеге  асырудың  барлық  кезеңдерін  байланыстыру  үшін «ағаш мақсаттары» (дерево  целей)  жасалуы  керек.  Бұл  термин  60  жылдары  менеджмент  бойвынша  жазылған    әдебиеттерде  пайдалана  басталды.  
«Ағаш  мақсаттары»  термині  2  ұғымнан  тұрады: «ағаш» - бұл  графтар  теориясында  айқын  жазылған  және  «мақсаттар» - оны  басқаруда  нақты  мағынасы  бар. Бұл  2  ұғымды  біріктіру    арнайы  түсінік  беруді  талап  етпейді  және  өзімен  өзінің  түсінгеніндей әдетінше  сезімділікпен  ұғынылады.  
«Ағаш»  деп  О (Х, И, У, 2)  графиктері  айтылады, онда  қандай  2  төбе  болмасын, олар  жалғыз  бұта  бұғауымен  байланысады.  
«Ағаш»  үлгісін  келесі  түрде  көрсетуге  болады (2 сурет).  
  
2  сурет – «Ағаш  мақсаттары» 
Көптеген  төбелерді  Х= (А,В,С,О,Е)  және  көптеген  дұғаларды  a=[(А,В), (А,С), (В,О), (В,Е)]  әдетте  ағаштың  реттің  көптеген  Х  қатынасы  деп атайды,  демек X 
Көптеген  Х  ең  үлкен  ХО элементі  болады, «ағаштың»   тамыры  деп аталатын «Ағаш  мақсаттары»  ұғымында  «ағаш  тамыры»  бағдарламаның  басты  мақсатымен  бірдей  деп  қаралады,  бөліп  шығарған  бірінші  сатыдағы  төбе  бірінші  деңгейдегі    мақсатқа  сәйкес  болса, келесі  сатыдағы  төбе  екінші  сатыдағы  мақсатпен анықталады  және  с.с.  «Ағаш  мақсаттарының»  төменгі  салалрындағы  мақсатын  өте    жоғары  деңгейдің   мақсаттарына  жетудің   әдістері  мен  құралдары  деп   қарастыру  керек.  
Бұдан  соң  «ағаш  мақсаттарының»  көмегімен  негізгі  мақсатпен  және  басқа  мақсаттар  өзара   үйлестіріліп, қатарлараы  белгіленгеннен  кейін, бағдарлама  әдетінше  барлық   орындаушыларға  міндеттелетін    директивтік  құжаттың    фомасын  алады.  
Қабылданған  бағдарлама  орындалуға  беріледі. Бірақ  оны  жүзеге  асыру  үрдісінде  басқаруда  және  қоршаған  ортада  өзгерістер  тууы  мүмкін, бағдарламаны  қабылдаған  уақытта  бұлар  мүмкін  болмаған (немесе  есепке  алынбаған).  
Бақылаудың  нәтижесі  бойынша  талдау  жасалынады, оны  жасаған  уақытта   алынған  нәтижелер  бағдарламаның  негізгі  мақсатымен (мақсаттарымен)  салыстырылады, ауытқушылық  болған  жағдайда  оның  себебі    анықталады.  
Біздің  елде  барлық  деңгейдегі  бағдарламалы-мақсатты  басқару  бойынша    мәнді  тәжірибе  жинақталған. Бірақ, бағдарламаның  кейбіреуі  толық  күйде  және  өз  уақытында жүзеге  аспаған. Бағдарлама  тапсырмасының  орындалмау  себептерінің  ішінде  бақылаудың  ойдағыдай  ұйымдастырылмағанын,  жауапкершіліктің  төмен  дәрежеде  болуын  және  бағдарламаны  жүзеге  асыруға   қатысатындарды  тиісті   ынталандырудың    болмауын атап  көрсетуге болады.  
Жүйелі  тәсіл  мен  бағдарламалы-мақсатты  басқару   менеджмент  әдістемелігінің    іргелі  қағидасы  ретінде  басқарудың  заңдылығымен,  принциптерімен, функцияларымен  және  әдісімен  тығыз  өзара  байланыста  болады.  
4  БАСҚАРУДЫҢ  ЗАҢДЫЛЫҒЫ  МЕН ПРИНЦИПТЕРІ 
Басқаратын  және  басқарарылатын  жүйелердің  басқарудың  объектісі  мен  субъектісінің  салыстырмалық  заңдылығы    басқару  сферасының  басқару  объектісінің  талабына  сәйкес  екенін  көрсетеді.  Солай, 70  жылдары  Қытайда  байқалған  эконгомиканың  дамуындағы  сапалы  өзгерістер  барлық  атарбасының  белгілі  бір  өзгеріске  ұшырауын талап етті, бұл  1975  жылы  жүзеге  аса  бастаған  кешенді  реформада  өзінің  көрінісін  тапты. Осының  нәтижесінде  Қытайдың  экономикасы  мен   оны  басқару  ғылыми-техникалық   прогресстің  талабына  зерек  болды,  тұрақты  дамудың  тенденциясын  алды,  реттелетін  нарықтық  қатынастарға    өту  дағдарыссыз  және  сілкініссіз  жүрді.  
Егер  жалпы  заңдылық  басқаруға  тұтас  түрде  тән  болса,  ал  жеке  заңдылық  басқарудың  бөлек  жақтарын    және  жүйесін    сипаттайды. Жеке  заңдылыққа   басқару  функцияларывның    өзгеру  заңдылығын, басқару  сатыларының   санын  оңтайлау  заңдылығын  басқару  функцияларын   шоғырландыру    заңдылығын  және  бақылаудың  өрістелу  заңдылығын  жатқызуға  болады.  
Басқару  функциялардың    өзгеру  заңдылығы    басқарудың    әртүрлі  иерархиялық  сталыраныда  белгілі  бір    функциялардың  артқанын      және  келесі  кейбіреулерінің    азайғанын  көрсетеді.   
Басқару  сатыларының  санын  оңтайлау  заңдылығы    басқарудың  артық  буындарын    қысқартуды  ұйғарды.  Бұл  оның  дереулігін  және  икемділігін  көтереді.  
Басқару  функцияларын  шоғырландыру  заңдылығы    басқарудың  әрбір сатысы    фһункцияның    көбірек  шоғырланғанына  ұмтылады.  Яғни, басқару  персоналдың   сандарының  өсуіне  және   өсіруіне  бұл  заңдылықты    барлық  елдерде  байқалатын  бюрократтық  аппарат  санының  өсуі  туралы  деректер  көрнекі  суреттейді.  
Бақылаудың  өрістелу  заңдылығы    бағынғандардың  саны    мен  және  олардың    мүмкіншілігінше    тиімді  басқару  іс-қызметін,  іс-әрекетін  басшы  жағынан    бақылау  арасындағы  тәуелділікті    көрсетеді. Бұл  басшының қол  астында  7-10  бағынған  адамдар  болса  да  оңтайлы  деп есептелінеді.  
Басқарудың  жалпы  және  жеке  заңдылықтары    объективті  сипатта  болады және   адамдардың  басқару  іс-қызметтерін    үрдісінде  жүзеге  асады.  
Басқарудың  принциптері – басқаруды  ұйымдастыруға  және    оның  құрылымына, жүйесіне  қойылатын  негізгі  талаптары  анықтайтын  басшылықтың  ережесі.  Басқарудың  заңдылығы  сияқты  оның  принциптері  де  жеке  және  жалпы  болып екіге  бөлінеді.  
Басқарудың  жалпы  принциптері  әмбебап сипатта  болатындығымен  және  басқарудың  барлық  сферасы  мен  халық  шаруашылығының   барлық салаларына  ықпалын  тигізетіндігімен сипатталады.  
Басқарудың  жалпы  принциптеріне   мақсаттылық, жоспарлылық,  құзыреттілік,  тәртіптілік, ынталандыру, иерархия№  
Мақсаттылық  принципі  басқарудың  бағдарламалы-мақсаттық  мәнімен анықталады  және  әрбір  кәсіпорын мен  оның  бөлімшелерінің    алдына  айқын мақсатты    қойғандығын  ұйғарады.  Бұл  орайда  мақсат  нақты,  жетуге  болатын  және  деректі  анықталған  шекті  болуы  керек, сонда  ғана  бұл  оның  орындауға   персоналдың  күшін  жұмылдырады  және  оның  жұмысына  дұрыс  мағына  береді.  
Мақсаттылық  принцип  мақсаттарды  қоюды ғана  емес, онымен  қатар  олардың  қажетті  ресурстармен  аралық  қатынасына    қатысты  болғанын  ұйғарады.  Бұл  орайда, мақсаттардың  оларға  жетуге    қажетті  басты   ресурстармен  байланысын    қамтамасыз ету  ғана  емес,  осы  мақсаттарға  жетуге  кедергі  жасайтын  ең  әлсіз  буынға  назарды  аударған  жөн.  
Басқарудың  жоспарлау  принципі  де  бағдарламалы-мақсатты  басқарумен  байланысты   және  іс-қимылдың  бағдарламасын   жасауды,  оны  жүзеге  асыруды  алдын-ала  қарастырады.  
Құзыреттілік  принцип  пен  жердің  басқару  объектісі   бойынша  білімнің   болуынан немесе  ең  жоқ  дегенде  шешім    қабылдаған  уақытта    маманның  құзыретті    консультациясын   дұрыс  ұғыну  қабылетінен  көрінеді.  Құзыреттілік  принцип   басқарудың  функциялары   бойынша  еңбектің    жатық  бөлінісімен  байланысты.  
Басқарудың  ажырамайтын принципі  тәртіптілік, бұл  басқарудың  қандай  жүйесі  қай  сатыда    болса  да  сақталуы  керек. Тәртіптілік    басшының нұсқауын, лауазымды  қызметтің   міндеттерін, инструкцияларды, бұйрықтарды  және  басқа  директивтік  құжаттарды  сөзсіз  орындағанды  ұйғарады.  
Ынталандыру  принципі  ең  алдымен материалдық  және  моралдық  стимулдарды    пайдаланудың  негізінде  еңбекті  іс-жұмысқа  сылтауратуды  ұйғарады. Материалдық  ынталандыру   жұммыскерлердің  еңбек  нәтижесіне  қарасты  жеке  экономикалық  мүдделігіне  негізделсе,  ол  моралдық  негізінен    жұмыскерлерге  психологиялық  әсер  көрсетуден тұрады.  
Иерархия  принципі  басқару  еңбектің  тік  бөлінісін  көрсетеді, яғни  басқарудың  сатыларын  бөлінуін  және    басқарудың  төменгі  сатылардың    жоғарыдағыларға  бағынғандығын  көрсетеді.  
ҚОРЫТЫНДЫ 
Менеджмент  басқару  үрдісінде    адамдардың  өзара  қатынасын  зерттейтін   басқарудың  маңызды  бөлігі    болып табылады. Менеджмент  пен  басқарудың  негізгі  категорияларының  мазмұны   бірдей  болады: басқарудың  субъектісі  мен  объектісі, тура  және  кері  байланыс,  басқару  жүйесі, қоршаған  орта.  
Менеджменттің  әдістемелігі  үрдістік, ахуалдық, жүйелі  және  бағдарламалы-мақсатты  тәсілдерге  негізделеді: 
ð Үрдістік  тәсіл  басқаруды  негігі  функциялардың  Ұжоспарлау, ұйымдастыр, ынталандыру  және  бақылау  үздіксіз  өзара  әрекетінің  үрдісі  ретінде  қарастырғанды  ұйғарады; 
ð Ахуалдық  тәсіл  басқаруды  жай  жағдайда  қарай  болғанын  талап етеді; 
ð Жүйелі  тәсіл  саланы  тұтас  ретінде  және  әрбір  кәсіпорынды  толық жүйе  ретінде  қарауға  және  олардың  іс-қимылының  оңтайлы  параметрін  анықтауға  мүмкіншілік  береді; 
ð Бағдарламалы-мақсатты  тәсіл мақсаттардың  айқын   анықталуын, олардың  қатарларының  лайықты  болуын  және  дәйектілікпен  жүруін  күні  бұрын ескереді.  
Басқарудың  заңдылығы – бұл  басқару  үрдісінде  дұрыс  байқалатын, қайталанып отыратын  және  әртүрлі  элементтермен  және  құбылыстардың    арасындағы  мәнді  өзара байланыстар№  
Басқарудың  принциптері – бұл  басқаруды  ұйымдастыруға, оның  құрылымына  және  жүйесіне  қойылатсын  негізгі  талаптарды  анықтайтын  басшылықтың  ережесі.  
ПАЙДАЛАНҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ 
1. Т.И. Есполов, Ж.Ж. Сулейменов. Менеджмент – Алматы, 2003 
2. Веснин  В.Р. основы  менеджмента – М: Триада  ЛТД, 1996