Сәбит Мұқанов

                                                Мұқанов Сәбит Мұқанұлы

Мұқанов, Сәбит Мұқанұлы (1900-1973) – қазақтың әйгілі жазушысы, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясының  академигі. Туған жері қазіргі Солтүстік  Қазақстан облысының Жамбыл ауданындағы  Жаманшұбар деген жер.

 Әке шешеден  жастай жетім қалып, балалық  шағын ауқатты ағайындарына жалданып, қой бағумен өткізген Сәбит  өзінің талаптануымен хат танығанымен,  мұғалім алдын көріп, жүйелі  білім ала алмайды. Тек он  сегізге толғанда, Омск қаласына  барып, мұғалімдер курсында оқуға  мүмкіндік туады. Оны бітіргеннен  кейін ауылға барып, біраз мұғалім  болады. Осында ауылды кеңестендіру  жұмысына белсене араласып, таптық  күрестің Көкшетау облысындағы  оперативтік өкілі және партияның  Ақмола губкомының нұсқаушысы  қызметін атқарады. Бұдан кейін  1922 жылы Орынбордағы рабфакқа  түсіп, оны бітіріп шыққаннан  соң, баспасөз орындарында жұмыс  істейді.

Жастайынан  халық арасында жиі айтылатын  жыр дастандарды жаттап, өзі де ауызша, жазбаша өлең шығарып талаптанып жүрген Сәбит осы кезден бастап, шығармашылыққа шындап бет бұрады. Оның есімін жалпы қазақ оқырманына кеңінен танытқан «Сұлушаш» дастаны, «Адасқандар» романы осы кезде өмірге келді. Осыларға жалғаса жазылып, бірінен  кейін бірі жарық көрген «Майға сәлем» (1933), «Сөз Советтік армия» (1934) атты өлеңдері, «Ақ аю» поэмасы (1935), «Жұмбақ жалау» романы (1938) және осылар тәріздес толып  жатқан шығармалары қазақ әдебиетінің  дамуында ерекше рөл атқарады. Осы  кезге дейін атқарған сан салалы қызметінде болсын, шығармашылық өрлеу  жолында болсын, ілгерлеудің басты  кепілі терең білім екенін, онсыз  көздеген мақсатында жету мүмкін еместігін  айқын сезінген ол 1928 жылы Ленинград  университетінің филология факультетінде  оқиды, Москвадағы Қызыл профессура институтының әдебиет бөліміне түсіп  оны бітіреді. «Қазақ әдебиеті» газетінің  редакторы болады, Қазақстан Жазушылар  одағын басқарады. Бұл жылдары да олөндіріп жазумен болды. Драматургия, сын, әдебиеттану салаларында ерекше еңбек етті. 200-ден астам әдеби  сын мақалалар жазды. Қазақтың ауыз әдебиетін зерттеді, фольклор және көне жазба мұраларды жинап бастырды, әдебиет тарихы және ағартушы демократтар  шығармашылығы туралы зерттеутт  еңбектер жазды, халық поэзисының ірі  өкілдері туралы толымды пікірлер айтты. Оның 1974 жылы жарық көрген «Халық мұрасы»  деген тарихи этнографиялық шолуы  халқымыздың мәдениеті, өнері, тілі, материалдық игіліктері жайында  жазылған ерекше құнды зерттеу еңбек  болды.

Жазушының шығармашылығында да, бүкіл қазақ прозасында да белгілі  белес болған келелі туындысы кейіннен қайта өңделіп, «Ботагөз» деген  атпен жарық көрген «Жұмбақ жалау» романы еді десе, оның саналы шығармашылық өмірін түгел дерлік қамтыған «Өмір  мектебі» трилогиясы шын мәніндегі  халық шежіресі болатын. Ол халықтың арасынан шыққан халықтың сүйікті жазушысы болды. Оның қазақ мәдениетін өркендету  саласында сіңірген зор еңбегі кезінде  жоғары бағаланды. Бірнеше мәрте  Қазақстан Компартиясы Орталық  Комитетінің мүшелігіне, Қазақ КСР  Жоғарғы Кеңесінің депутаттығына  сайланды, екі рет Ленин, екі рет  Еңбек Қызыл Ту, «Құрметті белгісі» ордендерімен марапатталды. Бүкілодақтық бейбітшілік қорғау комитетінің  мүшесі болды.

ХХ ғасырдағы  қазақ әдебиетінің алыптары туралы әңгіме болғанда “Кәдімгі Сәбит Мұқановтың” (өз сөзі) орны бөлек. 2000 жылы 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО шешімімен жоғары деңгейде ұлықталған қазақ әдебиетінің  классигі Сәбит Мұқановтың шығармашылық ғұмыры жаңа ХХІ ғасырда да жалғасын табуда. Шығармалары қайта басылып  шығып жатқаны өз алдына, социалистік  дәуірден капиталистік қоғамға қадам  басқан Қазақ елінің әдебиеттану  ғылымында С.Мұқановтың кітаптарына, өткен ғасырдағы атқарған қызметі  мен жазушылық жолына жаңаша көзқарас қалыптастыратын зерттеу еңбектері  де жазыла бастады. Мұның рухани сұраныстан туғанын, қоғамдық қажеттілікпен байланысты екендігін дәлелдеп жату артық шығар.

Міне, “Арда” баспасынан “Тарихи тұлға тағылымы”  айдарымен 2005 жылы жарық көрген Тұрсынбек  Кәкішұлы мен Күләш Ахметтің “Сәбит Мұқанов” әдеби-ғылыми ғұмырнамасы  жоғарыдағы пікіріміздің дәлеліндей. Кітап аңдатпасындағы: “Ұлттық мәдени өмірімізде ірі қайраткерлігімен белгілі  Сәбит Мұқанов туралы бұл еңбек  бүгінгі өскелең ұрпаққа алып тұлғаның қилы заманы мен қиян тағдырын танытады. Көрнекті ғалым, білікті әдебиет  зерттеушісі, алымды сыншы Т.Кәкішұлы тарихи тұл­ғамен рухани сырлас болған. Ол Сәбеңнің күллі өмір жолын, шығармашылық ерен еңбегін тарихи үдеріс барысында  терең талдап, жан-жақты зерттеп, әділ бағасын береді” деген түйінді  ойлар кітаптың құлақ күйін келтіріп тұр.

Ғасырлар  тоғысында қоғам алмасты, заман  өзгерді, ұлттық құндылықтарымызға  жаңаша көзқарас қалыптаса бастады. Кеңестік дәуірдегі әдебиетіміз  бен мәдениетіміздің жәдігерлеріне сын көзбен қарап, қайта бағалауда біржақты пайымдаулар, бұрмалаушылықтар, асығыс үкім айтудың көріністері де байқалды. Кеңестік идеология қолшоқпарларының кесірінен қуғын-сүргінге ұшыраған, атылып-айдалып кеткен, шығармалары құртылған, қапаста қалған арыстарымыздың ақталуы, Алаш қайраткерлерінің есімі мен атқарған істерінің қайта жаңғыруы дүр сілкініс, зор серпіліс әкеліп, қазақ рухының асқақтауына септігі тиіп, жаңа ұрпақтың ой-санасына айрықша ықпал жасаумен қоса, кешегі дәуірдің төл перзенттерін, солардың тәлім-тәрбиесінде өскендерді үрей мен күдіктің торына шырмады. Қазақ әлеуметі рухани-психологиялық дағдарысты да бастан өткерді.

Өткен ғасырдағы  алмағайып кезеңде бұрынғы зор  тұлғасы аласарғандай, айқын келбеті  көмескі тартқандай болған алыптарымыздың бірі – Сәбит Мұқанов еді. Кеше ғана Мұхтар Әуезовтің: “Қазақ әдебиетінің  аға жазушысы Сәбиттің аты – қазақ  оқушысының мол қауымына өте даңқты, анық қымбат аттың бірі” деп, Ғабит  Мүсіреповтің: “Жазушы Сәбит Мұқановтың қаламынан туған еңбектер өз алдына бір энциклопедия”, деп Мұхаметжан Қаратаевтың: “С.Мұқанов толық мағынасында  халық жазушысы еді” деп, Расул Ғамзатовтың: “Біздің әдебиетіміздің Эльбрустарының бірі” деп, Сәйфи Құдаштың: “Шын мағынасында үлгі-өнеге тұтатын  кең құлашты жазушы”, деп т.б. атын аңызға айналдыра бастаған Сәбит  Мұқановты ХХІ ғасырдағы қазақ  оқырмандарына қалай таныстыру  керек дейтін сауал бүйірден қойылды. Осы сауалға алғашқылардың бірі болып жауап іздеген, С.Мұқановтың мұраларын қызғыштай қорып, ғайбат сөздер мен жазықсыз жала жабулардан арашалап келе жатқан көрнекті сәкентанушы  әрі сәбиттанушы ғалым, филология  ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек  Кәкішев екендігі әдеби-ғылыми ортада әмбеге аян болса керек.

Рас, сәбиттанудың жаңа да жарқын парақтарының жазылуына  академик-жазушының 100 жылдық мерейтойының жоғары деңгейде аталып өтуі де зор  әсер-ықпалын тигізді. Жаңа ғасыр  табалдырығында тұрған кезде Алматыда, Астанада, Бішкекте, Петропавлда, т.б. қалаларда  өткен ғылыми-теориялық конференцияларда әлденеше ондаған баяндамашылар  Сәбит Мұқановтың өмірі мен шығармашылық жолын әр қырынан келіп сараптан өткізді, талдау жасады, ғылыми бағалады. Кінәратсыз қоғам жоқ, кемшіліксіз  адам да болмайды. “Қазақтың ұлан байтақ даласының, Мен де бір көпке ортақ  өзенімін”, деп нар сеніммен ғұмыр  кешкен Сәбең неден қателесті, неден  жазықты болды, кінәлі болса, не себепті  халық жүрегіне жол тапты, неліктен Мұқановтың шығармалары ХХ ғасырдан ХХІ ғасырға батыл бет түзеді дейтін көптеген сауалдардың жауабын  іздеген кісі “Сәбит Мұқанов” әдеби-ғылыми ғұмырнама кітабын бастан-аяқ  шолып, оқып шыққаны жөн.

Кітаптың  ең ауыр жүгін “Даңқ тұғырының  шайқалуы” атты І тарауы арқалап  тұрғанын аңғарамыз. Ең өзекті мәселені алдымен талдап-таразылап алайық, қалған әңгіме содан кейін жалғаса  бермек деген авторлық айқын шешімді  дұрыс қабылдадық.

Кітаптың 44 бетін алып жатқан бұл тарауды  бей-жай отырып оқу мүмкін емес. Әсіресе, С.Мұқановтың 20-30 жылдардағы жетістіктері мен шалыс басқан қадамдары, әдебиет  майданындағы даусыз табыстары мен  солақай сілтеген тұстары, таптық көзқарасты қалыптастырудағы жанкешті еңбектері  және алашордашылармен ат құйрығын кесісуінің себеп-салдарлары, қазақ әдебиетіне үлкен олжа салған прозалық, поэзиялық  және ғылыми-зерттеу еңбектерін жазуы  және өзі сенген, көзсіз табынған большевиктер партиясының мұны кеудесінен итеріп, қатарынан шығаруы, ұлттық мұраларымызға, тарихи тек-тамырларымызға ерекше қамқорлықпен қарауы және кеңестік өмірдің жаршысы  әрі жыршысы болуы, кейбір кезеңдік мәселелерде, әдебиеттің жеке тұлғаларына  қатысты айтыс-тартыста қате де қиғаш  тұжырымдар жасауы және өзінің сол  мүлт кеткен, қателескен тұстарын кейін  өз қолымен қайтадан түзетуі, т.б. толып  жатқан ірілі-ұсақты уақиғаларға уақыт, заман, қоғам биігінен қайта баға берілуі, жан-жақты таным сүзгісінен өткізілуі бұл еңбектің құнын  арттыра түседі.

Кітап авторлары  С.Мұқановтың әдебиетке қатысты  мәселелерде өткір сынды айта білумен қоса, өз тарапына айтылған сындарды зор төзімділікпен көтеретінін, тіпті, дұрыс деп тапса сыннан қорытынды шығаратынын дөп басып  айтқан. Сөйте тұра, Сәбитке қатысты  замандастары, інілері айтқан сын  пікірлерді тым шамшылдықпен қабылдайтын  тұстары да байқалады. Әсіресе, бұл  Мұхтар мен Сәбит қарым-қатынастарына  байланысты. Негізінен, ұлы адамдардың арасындағы қарым-қатынас қарапайым  басталып, күрделі аяқталуы өмірдің  заңдылығы емес пе. Өзара шығармашылық тілектес көңіл-ниеттері болғандығына, бірін бірі азаматтық тұрғыда  қадір-құрмет тұтқандарына жақсы мысалдар келтірілген. Ал кейінгі толқын жазушылардың баррикаданың екі жағында тұрып  алып айтысып-тартысуына ешқандай негіз  жоқ деп ойлаймыз. Сондай-ақ бұлардың мұражай-үйлерін, ескерткіштерін (саны нешеу екенін), көшелерін салыстыру  да басы артық әңгіме сияқты.

“Өктем ой өрімдері” деп аталатын тарауда  Сәбит пен Міржақып, Ахмет –  Сәкен – Әбдірахман – Сәбит, Смағұл мен Сәбит, Қошке мен Сәбит, Ілияс  пен Сәбит желілері арқылы көп шындықтың шымылдығы ашылады. Осы қалай дейтін күбірткелі сауалдарға жауап берілген, сондай-ақ, бұл тараудағы арнайы тоқталған бір мәселе: “Сәбеңнің әдебиет әлеміне, идеологиялық майданға келгендігін аңғартқан, аңғартып қана қоймай, осы жігіттен бірдеме шығады деп үміттендірген және шошындыра үміттендірген атышулы мақаласы” – 1922 жылы “Еңбекші қазақта” басылған “Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер!” дейтін мақаласы жөнінде. “Осы эссесінде Сәбең талайларды тарихтан сызып тастаймын деп үлкен қателіктерге ұрынды, ұлылардың аруағын қозғау Сәбит Мұқановқа өмірі кешірілмейтін күнә болды. Оны даттағысы келетіндер осыны дәлелге келтіріп, өздерінің жымысқы ойларын өткізіп жүрді, өткізіп келеді. Бірақ, тарих – әділетті, бәрін де өз орнына қояды”, – дейді кітап авторлары.

Осы тарауда  С.Мұқановтың 20-жылдардағы дау-дамайларға кедей таптың жалауын көтеріп, аса  белсенділікпен араласқаны, әдебиет  туралы айтыс-тартыстарда ерекше көзге  түскені, “Сәбең араласқан істің  түзелгені көп болумен қатар, бұрмалана бұзылғандары да аз емес”  екендігі, осының бәрін ол көзсіз сенім, алғаусыз көңілмен атқарғандығы жан-жақты  тәптіштеле қарастырылған. Бұл жазушының  өмір жолына, атқарған істеріне, шығармашылық мұратына толайым тың, кәміл жаңа көзқарасты аңғартады.

Әдеби-ғылыми ғұмырнаманың “Алғашқы асу” және “Шыңға шығу” дейтін тараулары С.Мұқановқа  шулы даңқ әкелген, қазақ әдебиетінің  тарихында елеулі орын алған, өлеңмен  жазылған “Сұлушаш” романы мен  “Адасқандар” романы жөнінде. “Сұлушаш”  романын сынаған, сараптап талдаған, шын сипатын ашқан зерттеулердің  арғы-бергісіне мол қамти тоқталған  кітап авторлары: “Романның тіл  шеберлігі – ауыз әдебиеті мен  жазба әдебиет үлгілерінің творчестволық  жолмен қисынын тауып қиыстырылуының, бөлінбес бірлігінің нәтижесі”, С.Мұқанов  “қазақ әдебиеті тарихында көркемдік  дәуір жасады, этаптық шығарма  берді”, деп түйінді пікірмен қорытады. Ал “Адасқандар” романының Сәбең  мұражайындағы 1935 жылғы нұсқасы 1999 жылы “Елорда” баспасынан қайта басылып  шықты. Профессор Т.Кәкішевтің “Өтпелі  дәуірдің кесек туындысы” деген  мақаласы қоса берілген болатын. Авторлар “Сұлушаш” пен “Адасқандарға” қатысты зерттеушілер еңбектерінен филология ғылымдарының докторы, профессор, сәбиттанушы Құлбек Ергөбековтің еңбегін  айрықша атап көрсеткенін айтқан жөн. Сондай-ақ осы әдеби-ғылыми ғұмырнаманың өн бойында Сәбит Мұқановтың өмірі  мен шығармашылығына қатысты  ой-пікір айтқан, елеулі үлес қосқан көптеген ғалымдардың есімдері мен  еңбектері аталған.

Кітаптағы аса  қызғылықты оқылатын көлемді тарау (43 бет) – “Жаңа өріс” деп аталған  екен. Бұл С.Мұқановтың 1932 жылы жарық  көрген, екінші қайтара басылмаған, жарық көруіне рұқсат етілмеген  “ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. 1 бөлім (ұлтшылдық, байшылдық дәуір  – буржуазно-националистический период”) деп аталатын еңбегі туралы. Поэзияда “Сұлушашты”, прозада “Адасқандарды” беріп атағын жайған Сәбит Мұқановтың күтпеген тұста ғылымға ойысып, әдебиет  тарихынан 458 беттік көлемді еңбек  жазуының объективті және субъективті  себеп-салдарлары бұл кітапта әділ таразыланған. “С.Мұқановты күні бүгінге  дейін сөзге қалдырып, абыройына  дақ салып, ел-жұрт көңіліндегі күдікті  сейілтпей келе жатқан бір мәселе – алаш қозғалысы және оның қайраткерлері  жөніндегі түсінігі, айтқан-жазғаны. Тапшылдықтан оянған санасы, төңкерісшілдікпен  қалыптасқан көзқарасы алаш қозғалысын зиянды деп табудан өзгермей кетті, ал оған қатысқан азаматтарды совет  өкіметін, партияны мойындамағандар  деп білді, жазды” дей келе мына еңбекті атап “Бұған айрықша мән  беру керек, себебі әлі күнге дейін  оның қадір-қасиетін анықтау, маңызын  түсіну, жазылу тарихын, сырын білу жағы жетіспейді”, дейді кітап авторлары. “Сәбит Мұқанов осы кітапты әдейі  жазғанға ұқсайды…”, “Уақыт өте келе бұл кітаптың бағасы өсе түспесе, кемімейді”, “Сәбең саяси-идеялық  мәселелерді кейде, тіпті, бірінші  орынға қойып, социологиялық талдауға түсіп кететін сәті аз емес” дейтін ой ұшқындарын шығарып, оны кеңінен  талдау-таразылауға ұластырған.

“ХХ ғасырдағы  қазақ әдебиеті” еңбегінің екінші бөлімі түгелдей “ұлтшыл-байшыл дәуірдің ақын-жазушылары” деп аталады  да Ахмет, Міржақып, Ғұмар Қарашев, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Сәбит Дөнентаев, Бернияз  Күлеев, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов  шығармашылығына талдау жасалып, баға беріледі. Бұларды ғылым тілінде  монографиялық портрет деп атайды”, “Сәбит Мұқанов бұл ақын-жазушылардың творчестволық портретін бірінші  жасап отырғанын еш уақытта естен  шығармайық”, деп ғұмырнамалық кітаптың авторлары сол монографиялық  портреттердің әрқайсысы қалай  шыққан, Сәбең бояуды қалай қолданған, ақын-жазушылардың дәл бейнесін бере алған ба дейтін сауалға қазіргі  қазақ әдебиеттану ғылымының  талаптары тұрғысында кең тынысты, салыстырмалы шолу жасайды, тұжырымды  баға береді. С.Мұқанов алаш арыстарын  тек қаралау үшін, жамандау үшін бұл еңбекті жазбағандығын, түпкі  мақсат-ниет әдебиет тарихында бұлардың алатын орындарын айқындау, есімдері мен еңбектерін атап-атап бағалау, ұрпақ  жадында қалдыру болғандығын  профессор Тұрсынбек Кәкішұлы өте  дәлелді аңғартады. Мәселен, Сәбит  Мұқановтың Ахмет Байтұрсынұлы туралы: “Қазақ тілінің негізін жасап, қазақ  мектебінің іргесін қалаған алғашқы  адам – Ахмет. Ахметтің бұл тарихи еңбегі бағаланбай қалмақ емес” деуі, Мағжан Жұмабаев туралы: “Абайдан кейін тіл өнегесіне Мағжаннан асқан ақын қазақта жоқ” деуі, Мұхтар Әуезов туралы: “Ақындық, жазушылық күшін алғанда Мұхтар күшті жазушы. Тіл сұлулығының үстіне Мұхтар кейіпкер жасауға шебер”, деуі – осының бәрі кездейсоқ, тіл ұшымен жасалған емеурін емес, қорытылған ойдың сықпасы, айқын сыни сипат екендігі күмән туғызбайды.