Міржақып Дулатов (1885-1935)

    ...Дәл  осындай абыр-сабыр сәтте ауыл  қазағы Сәрсенбайдын әйелі босанып,  дүниеге қыз бала келгені туралы  қуанышты хабар жетеді.

    Дүниеге келген бұл сәби романның бас кейіпкері  Жамал болатын. Табиғатынан зерек  жаратылған Жамал молдадан ескіше, жаңаша оқып, хат таниды. Түрлі қисса-дастандарды  көп оқиды. Бірқатарын жатқа да айтатын  болады. Сөйтіп елдің көзіне түсіп, қыз айттырам деушілердің назарына ілігеді.

    Жамал он бес жасқа келді. Сұлулық, ақыл, салтанат үшеуі бір-біріне муафиқ келіп, Жамал сол елдің қызының алды болды. Бұл айтылмыш артықшылығының үстіне сөзге бек ұста болып, өз ойынан шығарып өлең де жазатын болды. Олай-бұлай  қалжыңмен сөйлескен бозбаланы  сөйлетпейтін еді. Ел ішінде тілді бозбалалардың  көзі түсе бастап, шет елдерге де "Сәрсенбайда бек көркем бір  ақын қыз бар" деген лақап жайыла бастады.

    Көркіне ақылы сай болып бойжеткен  Жамалды Байжан деген бай баласы Жұманға айттырады. Қыз шешесінің  қарсылығына қарамастан, Сәрсенбай  болашақ құдасының байлығына  қызығып, құдалыққа келіседі. Бірақ  бай баласы топас, нашар болады. Жамал  оны менсінбейді. Сөйтіп жүргенде бір  тойда оқыған, мәдениетті, жаңаша киінген, сыпайы, әдепті Ғали деген жігітпен танысып, көңілдері жарасады. Арада  біраз уақыт өтіп, қыздың Жұманға  ұзатылар шағы туғанда, Жамал Ғалимен  қол ұстасып қашып кетеді. Жастарды қудалау басталады. Сөйтіп жүргенде аяқ астынан Ғали ауырып қайтыс болады. Қайғыға батқан Жамал көп ұзамай Жұманға ұзатылады. Көрмеген қорлықты көреді. Ақыр аяғында бір боранды  күні Ғалидың қабірінің басына барып, жылап жатып қайтыс болады.

    Романда оқиға желісі – суреттелетін ауыл өмірі, әр түрлі әлеуметтік топтар өкілдері арасындағы қарым-қатынастар мен жекелеген  адамдар түсінігіндегі қайшылықтар  шырмауына түскен Жамал мен Ғалидың  мөлдір махаббаты, өз еркіндіктеріне жету жолындағы ұмтылысы осы арнада өрбиді. Ақыр аяғында трагедиямен аяқталады.

    М.Дулатов  бұл оқиғаны кездейсоқ болған бірді-екілі жай ретінде қарамайды. Ғашықтар трагедиясын ол қазақ даласындағы  әлеуметтік мәселе дәрежесіне көтереді. Сол арқылы қазақ қыздарының бас  еркі, жастардың өз қалауымен өмір сүру қажеттігі туралы ой ұсынады.

    Жазушы  үшін әйелдің бас бостандығы, өзінің сүйгеніне қосылып, өмір сүруге мүмкіндік  алуы ең бір түйінді мәселе болды. Ол әйелдің арын аяққа басатын  ескі әдет-ғұрыпқа үзілді-кесілді  қарсы шығады.

    Міржақып  Дулатовтың романдағы Жамал бейнесін сомдаудағы жаңалығы да өзінің осы  идеясына негізделеді.

    Романдағы Ғали – сол замандағы оқыған, мәдениетті жастарының жиынтық бейнесі. Сырт келбетіне ақылы сай жігіт  Ғалидың әрбір іс-әрекетінен, сөйлеген, жазған хаттарынан бұл қасиет айқын  аңғарылады.

    Ал  шығармадағы Байжан бай, оның баласы Жұман, сондай-ақ Жамалдың әкесі Сәрсенбай, үлкен шешесі Қалампыр – ескі психологияның  адамдары. Оларға адамгершіліктен гөрі байлық, шен мақтанышы қымбаттырақ.

    Тұтастай  алғанда, "Бақытсыз Жамал" романы сол кездегі тарихи-әлеуметтік шындықты шынайы да көркем бейнелеуімен, авторлық идеяның айқындығымен өзінен кейінгі  қазақ прозасының өркендеуіне дәстүрлі жол көрсетті, үлгі болды.