Міржақып Дұлатұлы (1885—1935) — қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайреткері, ақын, жазушы, жалынды көсемсөз шебері

Міржақып Дұлатұлы (1885—1935) — қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайреткері, ақын, жазушы, жалынды көсемсөз шебері.

Алыстан Алаш десе аттанамын,

Қазақты қазақ десе мақтанамын.

 Болғанда әкем қазақ,  шешем қазақ -

 Мен неге, қазақтықтан  сақтанмын?!

 

Өмірбаяны

 

Туған жері — Торғай уезінің, Сарықопа облысының бірінші ауылы(қaзipri Қостанай облысының Жанкелдин ауданына қарасты "Қызбел" ауылы). Әкесі — Дулат аймағына аты шыққан шебер кісі болған, ер тұрман жасап, етік, мәсі тіккен.Шешесі — Дәмеш ойын тойдың базары, әнші кісі болған.Әкесі балаларын жастайынан оқуға береді.Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан оқып, хат таниды.Молдадан екі жыл оқығаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады.Бұл мектеп Міржақыптың білімін толықтырумен қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса зор ықпал жасайды, Мұқан мұғалім ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын қалаған оқу орнының, дәлірек айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ мектебінің түлегі болатын.Өз шәкірттеріне де ол осы рухта тәлім-тәрбие, терең білім береді.

Міржақып анасынан екі  жасында, әкесінен он екі жасында  айырылып, ағасы Асқардың қолында  тәрбиеленеді.Асқар әкесі Дулаттың Міржақыптың оқып, білімді азамат болып, өсуін армандаған тілегіне сай, інісінің оқуын әрі жалғап, білім  алуына ерекше көңіл бөледі.Ауылда туып, ауылда өскен, ауылда оқып, ауылда қызмет етіп, «ауыл мұғалімі» атанған  зерделі жас ауыл тұрғындарының  ауыр тұрмысын, теңдігі жоқ аянышты  хәлін көріп, түңіле түршігіп, тебірене толқиды.

Бұл кезең патша өкіметінің отаршылдықты қазақ даласында күрт күшейтіп, қалың елге тізесін қатты  батырып тұрған шағы болатын.Бұл  жағдай сол кездегі қазақтың көзі ашық, оқыған, зиялы азаматтарына қозғау салды.Наразылық туды.Күресудің  жолдары қарастырылып жатты.Оның негізгі  жолы ретінде оқуға, білім алуға  ұмтылыс күшейді.Бірте-бірте халық  саяси құбылысқа айналып, ел ішінде отаршыл саясатқа қарсы ұлт-азаттық  идеялары туындады.Патшалық Ресей де бірінші буржуазиялық-демократиялық  дүмпудің қарсаңында болатын.

Езілген еліне ес болуға, жоғын жоқтап, мұңын мұңдауға серт байлайды. Халық ісіне бар болмысымен бүтіндей беріліп, «Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі, Пайдалан шаруаңа жараса, алаш!» деп бар даусымен жар салады.

Өз бетінше талпынып, білім  жинап, орыс тілін жетік меңгерген  Міржақып орыстың озық ойлы азаматтарының  еңбектерімен танысуы арқасында  замана тозаңын суырып, дүниені дүр  сілкіндірер дауылды күндердің  тақап келе жатқанын өзгелерден бұрын  сезеді.

Міне, осындай күрделі  кезеңде, 1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келеді.Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен кездеседі.Бұдан  кейінгі уақытта біpi — ұстаз, бipi — ізбасары ретінде жұптарын жазбайды.1905 жылы Міржақып А. Байтұрсыновпен бipre Қарқаралыдағы саяси-бұқаралық  жұмыстарға қатысады.1905 жылы патша  өкіметіне қазақ халкының атынан петиция жазушылардың қатарында  болады.

 

 

Кең даласында алаңсыз  өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын: «Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер  басты, Өткізбей қараңғыда бекер  жасты» деп жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты  түнек болып торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан  арылу деп білген ол: «Оян, қазақ!» деп ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен «маса» болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсыновтың үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. Сол егіз үн тарих мінбесінен қатар көрінген екі алыптың қашан соңғы демдері таусылғанша, тағдыр талқысымен екеуі екі жақта жүрсе де, қуғынға түсіп, қамауға алынса да үзілмей, қатар естіліп тұрды.Ол екеуі екі атадан туса да, бір туған бауыр еді, екі баспен ойласа да, қорытар ойы бір еді, екі ауызбен сөйлесе де, шығар сөзі бір еді.Өйткені оларды туыстырған халқының мүддесі, ойландырған халқының қамы, сөйлеткен халқының мұң зары болатын.Сондықтан да халқы оларды жанашыр жақыным деп білді, олардың жұбын жазбай, «Ахаң Жахаң» деп бірге атады. Пенделік бар қазақтан бас тартап, халқының бақыты үшін күрескен есіл ерлерді өз халқының жауы атандырып, кешегі күні Қызылдың қызылкөз жендеттері екеуін еріксіз айырып, екі жерде атып өлтіріп, атын өшіреміз дегенде де халқы олардың асыл есімдерін есінен шығарған жоқ, аялап жүрегінде сақтады, ардақ тұтты.

1906 жылы Петербургке барып  қайтады.Бұл сапарынан ол саяси  күрескер ғана емес, шабытты ақын  болып оралады. 1907 жылы Петербургте шыққан "Серке" газетіне “Жастарға" деген өлеңін, бүркенпік атпен "Біздің мақсатымыз" деген мақала жариялайды. Мақалада Міржақып қазақ халқының басындағы қиын жағдайдың анық себептерін саралап, отарлық саясатты әшкерелейді.Патша өкіметі мақала авторын тұтқындамақ болғанмен, бүркеншік аттың иесін таба алмайды.1909 жылы Петербургте М. Дулатовтың "Оян, қазақ!" атты өлеңдер жинағы жарық көреді.Бұл кітап та патша әкімшілігінің қуғындауына ұшырайды.

1913 жылы ол Ахмет Байтұрсыновпен  бipre "Қазақ" газетін шығарып,  басылымның бұдан кейінгі жұмысына  белсене араласады.1920 жылы Ташкентке  келіп, сондағы “Ақ жол"  газетінде қызмет атқарады.1922 жылы  жазықсыз қамауға алынады.Түрмеден  шыққан соң, 1922-1926 жылы Орынбордағы  ағарту институтында оқытушы  болады.1928 жылдың аяғында бip топ  қазақ зиялыларымен бipre қамауға  алынады да, он жылға сотталып, 1935 жылы тұтқында қайтыс болады.

 

Шығармалық мұрасы

Міржақып Дулатов —  әдебиеттің әр түрлі жанрына қалам  тартқан қаламгер.Алғашқы кітабы — "Оян, қазақ!" деген атпен  Петербург қаласындағы жарық  көрген өлең жинағы. Одан кейін 1913 жылы Орьнборда "Азамат", ал 1915 жылы "Терме" атты өлеңдер кітаптары басылып шығады. Ақын өлеңдерінің басты такырыбы—ел тағдыры болды.Алғашқы кітабы "Оян, қазақ!" жұртшылық арасында ауыздан-ауызға, қолдан-қолға тез тарап кетеді.Қайта басылады.Кітаптың нeriзгi мазмұны халықты оятуға, әділетсіздікпен күресуге шақырған өлеңдер құрады.Сол себепті де кітап тұтқындалып, авторы қуғынға ұшырайды.

Өзінің шығармашылық жолын  ә дегеннен өлеңнен бастаған Міржақып проза жанрына да қалам сілтейді.1910 жылы оның осы жанрдағы туындысы "Бақытсыз Жамал" романы Қазан қаласында  басылыш шықты.Бұл - қазақ әдебиетіндегі  таза көркем проза үлгісінде туған  тұңгыш роман еді.Кітап 1914 жылы екінші peт басылды.

Бұл жылдары Міржақып бірқатар мақалалар мен фельетондар жазады.1922 жылы Ташкентте екі бөлімнен тұратын "Есеп кұралы" оқулығын бастырады."Балқия" пьесасын жазады.

М. Дулатовтың шығармалары  қазақ елінің тәуелсіздік алған  кезінен бастап кеңінен жариялана  бастады. 1991 жылы шығармаларының бip томдық, ал 1996-1997 жылдары екі томдық жинақтары жарык көрді. М. Дулатов шығармашылығы жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен мақалалар жарияланды.

 

Өлеңдері

Өзінің алғашқы өлеңдерінен  бастап туған халқының тағдырындағы қиындықтар мен ауыртпалықтардың сырына үңіліп, оның әлеуметтік тамырын әшкерелеуді  мақсат еткен ақын Міржақьш "Оян, қазақ!" атты тұңғыш өлеңдер жинағьн  мынандай өлең жолдарымен бастайды:

Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер  басты,

Өткізбей қараңғыда бекер  жасты.

 Жер кeттi, дін нашарлап, хал һарам боп,

 Қазағым, енді жату жарамас- ты. 

 

Ресейпатшасыныңотарлаусаясаты, қазақжұртыныңхал-жағдайы, өнер-білімніңаздығы, басқадатүрліқacipeттep осытөртжолғасыйыптұрғансекілді. Онын үстіне бұл жолдарды Міржақып шығармашылығының өне бойына тартылған темірқазық, идеяның басты бағдардың көрінісі деуге де болады. Ақын үшін халқының өмірін жырлаудан асқан мәртебелі тақырып жоқ. Көп өлеңдерінде ол қазақ елінің ауыртпалықтағы, отарлық езгідегі жағдайын баяндай келіп, елдің мүддесіне қызмет ету—әpбip азаматтың парызы деген тұжырым жасайды. Атап айтқанда, "Қазақ халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі", "Таршылық халіміз хақында аз мінәжат", "Сайлаулар хақында", "Жастарға", “Қазақтың ру басшыларына", "Атқамінер сұмдарға", тәрізді өлеңдерінде қазақ қоғамының сипаты, ондағы адамдар психологиясы, соларды көрген ақынның өкінішті күйі анық бейнеленген. Ақынның сол тақырыптағы шығармаларының бipi — "Шағым" өлеңі.

…Бір қарағанда "Шағым" өлеңі ақынның аз ғана сәттік көңіл күйінен туған тәрізді. Әйтсе де мұнда жеке бастың мұңынан гөpi әлеуметтік ой басым жатыр. Ел ішіндегі білімсіздік, бойкүйездік, жалқаулық, енжарлық, алауыздық тәрізді тольш жатқан кеселдерді көре тұрып, ақын мұңаяды. Тығырыққа тірелгендей болады.

Жүректен қашан шығар қадалған оқ,

Жандырған жанды нахақ  сөнер ме шоқ?

 Қажыған қам көңілді  бip көтерер

 Жанымда жан ашитын  адам да жоқ, —

 

деп Міржақыптың өзі айтқандай, халқының тұрмысындағы әлгіндей керітартпа кемшіліктер оның жүрегіне оқ болып  қадалады. Сондай сәттерде айналасынан  өзіне серік болатын, тірек болатын  адам іздейді. Таппай көңілі құлазиды. Дегенмен ақынның мұңы терең қайғыға ұласьш кетпейді. Өлеңінің соңында: "Әділдік аста қалған еш күні жоқ", — деп, түптің түбінде әділдіктің жеңетініне сенеді. Сол жолда өзінің бар күшін, өмірін аямайтынын былайша жеткізеді:

Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,

Емеспін жемісі көп тамаша ағаш

 Қалғанша жарты жаңқам  мен сенікі —

 Пайдалан шаруаңа жараса, алаш!

 

Аталған өлең азамат ақынның алдына қойған мақсатын қаншалықты айқын түсінетінін байқатады. Ақынның мақсаты—халқының тағдырына ара түсу, елі үшін еңбек етуге, бел буу. Сол себепті де ақынның өлеңдері ел ішіндегі надандықты, әділетсіздікті әшкерелейді, олардан арылудың жолын іздейді. Мәселен, "Таршылық халіміз хақында аз мінәжат" өлеңінде қазақ ауылының көpiнісі суреттелш, ондағы ішкен-жегенге мәз, жайбарақат тіршіліктің беті ашылады. Ел ішіндегі бірліктің, ынтымақ пен бірауыздылықтың жоқтығын айта отырып, ақын ел билеу жүйесіндегі жүгенсіздік пен әділетсіздікті сынға алады.

Міржақыптың осы тәрізді азаматтық, әлеуметтік сарындағы өлеңдерінің тақырыбы да, айтар ойы да, кұрылысы да, айтылу ерекшеліктері де әр алуан. Ақын бірде халықтың тағдырын, бүгінгісі мен келешегін толғаса, бірде жастарды оқу-білімге шақырған насихат айтады немесе күнделікті өмірдегі құбылыстарға қатысты адамгершілік мәселесін қозғайды, ал енді бірде патша өкіметінің озбыр саясатын, ел билеушілердің әділетсіздігін сынайды.

Міржақьш қаламынан туған  көркем де күрделі туынды — "Алашқа" өлеңі. Ақын халқына қарата сөйлеп, оның өткендегі өмірін есіне түсіріп, жақсы мен жаманды, кешегі мен бүгінгіні салыстыра отырып, бірқатар әлеуметтік шындықтың бетін ашады.

Ақын алдымен күні кеше төскейі төрт түлік малға толған бетегелі қырлардың, онда көшіп-қонған берекелі ауылдардың сәнін әсем суреттейді, ел баскарған ақылды хандар мен билерді еске алады.

Салтанат Сарыарқада кұрған қазақ,

 Толықсып жүрген кеше  күнің қайда? —

деп келш, ел ішінен халқының сөзін сөйлейтін шешендер мен  елін, жерін қорғайтын ерлер, ақылдың  кені іспетті дана қарияларын іздейді. Солар бар жерде елдің берекесі де артык болмақ

Бірақ өмір Міржақьш ойлағандай емес.Би — парашыл, қарттары — қарау.Бірлік жоқ, алауыздық үстем.Ақын осыған өкінеді.

Алашым, айтқанды алсаң, без  бұлардан

Еш нәрсе тәуіп бермес, білгенге ермес.

 Қой бағьш қасқыр қашан опа қылған,

 Көре бер өз бетіңмен  күніңді өлмес,

— деп, туған халқын ойлануға шақырады. Қойды қасқырға бақтырғандай әділетсіз заманның жайын түсіндіреді.Ел басқарушы залымдарға сенбей, өз күшімен күн көру қажеттігін айтады.

Мiржақып ел ішіндегі кемшіліктерді  әшкерелей отырып, халқына одан арылудың жолын көрсетеді.Өзінің "Шәкірт", “Насихат ғумумия" тәрізді бірқатар өлеңдерінде өнер мен білім жинаудың пайдасын бipiншi кезекке қояды.Tіпті адамгершіліктің өзі білімнен, оқудан басталады деген ой айтады.

 

"Бақытсыз Жамал"  романы

Халық тағдыры М. Дулатовтың прозалық шығармаларына да арқау  болды.1910 жылы оның "Бақытсыз Жамал" атты романы жарық көрді.Бұл роман  жазушының шығармашылық жолындағы  ірі табыс қана емес, бүкіл қазақ  әдебиетіндегі елеулі көркем туынды болды."Бақытсыз Жамал" қазақ әдебиетінде көркем прозалық үлгіде жазылған тұңғыш роман еді. Міржақып осы шығармасы арқылы бұдан кейін жазылған Т.Жомартбаевтың "Қыз көрелік", С.Көбеевтің "Қалың мал", С.Торайғыровтың "Қамар cұлу", т.б. романдарына жол ашты. Бұлардың бәрі де сол кезектегі аса маңызды әлеуметтік мәселеге арналды.Қазақ ауылының тұрмысы жайында жазылды.Әйелдердің бас еркі, қоғамдағы жағдайы туралы баяндады.

 

Міржақып Дулатұлының  Абай шығармашылығын зерттеуі

Дулатұлыныңтың Абайға арналған алғашқы қысқа ғана мақаласы татардың «Уақыт» газетінде 1908 жылы жарияланған.Ақынның  ой-өрісі, білім деңгейі, туған жері, шыққан ортасы айтылып, әдеби мурасына жалпылама баға беріліп, оның орыс әдебиетімен, әсіресе Лермонтовпен үндестігі  ескертілді.1914 жылы «Қазақ» газетінде  басылған «Абай» мақаласы ақынның опат болғанына он жыл толуына орай арналып жазылған.Мұнда әдебиеттің, оның көрнекті өкілдерінің халық  тарихында алатын орны айрықша бағаланады.Абайдың  қадірін білмеу, оны елеп ескермеу ұлттың үлкен кемшілігі ретінде  аталады, әдебиет елдің жаны деп  көрсетіледі.Абайдың ғұмыр жолын  қысқаша баяндап, түңғыш кітабының  шығу тарихы, оған Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов және ақын балалары мен інілерінің қатысуы, Семейде  Нәзипа Құлжанова өткізген әдеби  кеш туралы сөз болады. Ең құнарлы  ой -

Абай қазақтың жаңа әдебиетінің  басы, негізін салушы деген тұжырым, алғашқы жарық жұлдыз деген балама. Орыстың бірінші жазушысы Ломоносов деп санап, Абайдың өз халқының тарихындағы орны онымен қатарлас

деген салыстырма жасайды.Абай шығармаларын жариялау, насихаттау, оның есімін мәңгі есте қалдыру үшін мұражайлар салдыру керектігін толғана сөз етеді.