Ілияс Жансүгіров

     Ілияс Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы, көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні зор.Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды толғайды.

     Ілияс Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы Қапал  уезі, Ақсу болысында ( қазіргі Тадықорган облысы, Ақсу ауданы) туған.Ескіше хат  танитын, шағатай тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз-ертегілерді, батырлық жырларды, тарихи оқиғаларды, әңгіме-шежірелерді  жақсы білетін, көкерегі ояу, көзі қарақты, әр түрлі өнерді ұстаған әңгімеші, домбырашы, ұста, көшелі Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей, еркелетіп, жақсы үлгі көрсетіп, тәрбиелеп  өсіреді.

     Халқымыздың құт-береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, даналық мекені Жетісу өлкесінің  перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен  бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған.

     Өз  үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң молда алдын көрген  Ілияс  біраз уақыт Карағаш деген  жердегі татар үлгісіндегі мектептен  оқып, әр түрлі пәндерден сабақ  алады. Бұдан кейін тұрмыс жағдайы  билеп шаруа күйттеп, тіршілік қарбаласына  араласып катеді.

     Жастық  қиял, арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның жүрегін  қозғап, тіліне ұйқасты сөздер оралып, өлең шығара бастайды.

     1920 ж. Ілияс Алматыға келіп, үш  айлық мұғалімдер курсын бітіреді. Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту  институтының жанындағы қысқа  мерзімді курсте бес-алты ай  оқығаннаң кейін, денсаулығының  нашарлауына байланысты аулына  қайтады.

     Дауылды жылдардың тартысты тіршілігі жас  мұғалімді өз толқынына тартады. Қазақ ағарту институтында, Жетісу облысының Қосшы комитетінде  губерниялық оқу бөлімінде, «Тілші»газеті  редакциясында қызмет істеу, экспедицияға шығып фольклор үгілерін жинау кешегі ауыл жігітін ширатып шыңдайды. Жас азаматтың кызметтен өзге уакыты түгелдей кітап, газет-журнал оқуға, өз көкірегіндегі сырларды қағазға түсіруге жұмсалады. Алғашқы өлеңдері «Тілші», «Кедей еркі», «Лениншіл жас» газеттерінде, «Жаңа мектеп», «Әйел теңдігі» журналдарында жарияланады. 1927 жылы «Беташар» атты үгіт өлеңі, 1928 жылы «Сағанак» деген тұңғыш кітабы шығады.

     1927-1937 жылдар арасында поэзия, проза,  драматургия, сын, аударма салаларында  жиырмадан астам кітап шығарып,  артына аса бай әдеби мүра  қалдырды. Оның лирикалық шығармалары,  «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер»  поэмалары, «Жолдастар» романы, «Кек»,  «Турксиб», «Исатай-Махамбет» пьесалары  қазақ әдебиетінің алтын қорына  қосылған өлмес туындылар. Он  жылдың ішінде осынша шығарма  берген қалам қайраты, талант  табандылығы ғажап.

     1928 жылы журналистика институтын  бітіріп, елге оралған Ілияс  Жансүгіров «Еңбекші қазақ» газеті  редакциясында қызмет істеп, қазақ  баспассөзінің қалыптасуына көп  үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет қайратқері Ілияс  Жансүгіров 1934-1935 жылдарда Қазақстан  көркем әдебиет баспасында поэзия  бөлімін басқарады, ССРО Жазушыларының  I съезінде сөз сөйледі, республиканың  әлеуметтік өміріне белсене араласады.  Жазашының М.Горькиймен шығармашылық  байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар  Әуезовпен достығы оның қаламгерлік  жолында терең із қалдырған.

     Көзі  тірісінде қазақ поэзиясының  өрен жүйрігі, ақындықтың Құлагері атанған  Ілияс Жансүгіров кесепат-кесел  репрессияға ұшырап, 1938 жылы опат болды.  
 
 
 
 

Жер қойнауын қорғау және пайдалану жөніндегі Орталық Қазақстан аумақтық басқармасы (“Центрказнедра” АБ) 1992 жылы бұрынғы “Центргеология” өндірістік геологиялық бірлестігінің базасында құралып Орталық Қазақстан аумығы бойынша Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі геология және жер қойнауын қорғау комитетінің аумақтық органы болып табылады. Ол Ақмола, Қарағанды және Павлодар облыстарын қамтып, өз қызметін 674,5 мың шыршы километрде немесе республика жерінің 24,8% аумағында жүзеге асырады. 
“Центрказнедра” аумақтық басқармасының негізгі міндеті ҚР Заңдарында көзделгендей минералдық шикізаттардың барлық түрін, жер асты су көздерін геологиялық зерттеу, өндіру және ұқсату кезінде жер қойнауын қорғау және рационалды пайдалану саласында Қазақстан Республикасының Заңдарын, Ережелер мен нормаларын сақтаудғы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру болып табылады. 
Біздің басқарманың құрамында 3 бөлім мен 5 аумақтық инспекциялары бар. Олар өз міндетттерін ғылыми-техникалық кеңес, пайдалы қазбалар қоры жөніндегі аумақтық комиссия арқалы атқарады. 
Сондай-ақ басқарманың геологиялық мұражайы, геологиялық материалдарың қоймасы да бар. 
“Центрказнедра” аумақтық басқармасы өткен 2002 жылы геологиялық барлау жұмыстарының негізгі көлемін республикалық инвестициялар, аз мөлшерде мемлекеттік бюджет есебінен орындады. Бұл іске шетелдік инвестициялар да тартылды. Атап айтқанда, мемлекеттік бюджет есебінен 2002 жылы Қызылшоқы кен алаңында іздестіру және бағалау жүмыстары атқарылып, мыс қорынын есебі жасалынды. Ол 400 мың тоннадай құрайды. Объектіні мүдделі инвесторға беріп, барлау ісі аяқталғаннан кейін, аталған кен орында 300-дей адам енбек ететін кен өндіру кәсіпорны құрылуы мүмкін.Республика астанасын сумен жабдықтау үшін Нұра өңіріндегі жер асты суларының қорына дереу зерттеу жасалынды. Бұған дейін аз зерттелген Семей және Сарышаған полигондары төнірегіндегі 21.403 шаршы километрді геологиялық жағынан жете зерттеу жөніндегі далалық жұмыстар аяқталды. Аталмыш аймақтардын геологиясы мен металлогениясы бойынша мүлдем жаңа мәліметтер алынып, аса қымбат, түсті металдар және басқа да минералды шикізат түрлерін іздестірудің перспективалы бірқатар жана алаңдары белгіленді. 
Ал жер қойнауын пайдаланушылардың қаражаттары есебінен атқарылған шаруалар төмендегідей: 
- “Нұрдаулет” ЖШС 2002-2003 жылдары жүргізген зерттеулер нәтижесінде Қазақстан Республикасының қорлар жөніндегі мемлекеттік комиссиясы, Қосқұдық кен оргындағы алтын-полиметалл кенінің, Солтүстік Балқаш өніріндегі Көкзабай кен орнындағы қорғасын-мырыш кенінің қор көлемін белгіледі. Барланған осынау кен орындарының базасында кеніштер салынуда. Олардың кен қоры тиісінше 6 және 20 жылға жетеді. 
- “Казхром” ААҚ зерттеулердің барысында Қарағанды облысындағы Тур кен орындағы марганец рудасының қоры анықталды. Ол кеніштің 19-20 жыл жұмыс істеуін қамтамасыз етеді деп болжануда. 
- “Жалын” ЖШС барлау жұмыстарының қорытындысында Қонырат кен орындағы баланстан тыс бірнеше тотықтанған мыс рудаларының үйінді қорлары белгілі болды. Бұрыннан жинақталған техногендік түзілістерді өңдеу жаңа жұмыс орындарын ашып қана қоймай қосымша қаншама мыс алуға, ауданның экологиялық жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді. 
- “Ақмола Голд” ЖАҚ 1998-2000 жылдары Ақмола облысындағы Теллур алтын кен орны бойынша жасаған зерттеу жұмыстарынның қортынды есебін ҚР қорлар жөніндегі мемлекеттік комиссиясына тапсырды. Барланған қорлар өзінің алтын айыратын фабрикасы бар жаңа кен өндіру кәсіпорнының қызметін 7 жылға ұзартады. Одан әрі осындағы жаңа кен аймақтарындағы қорларды барлап зерттеу оның жасын екі есе ... 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдалы қазба байлықтарды барлау және өндіру

30-шы жылдардан  бастап, Семей сынақ полигоны, пайдалы  кенорындарын іздестіруге ыңғайлы  орын ретінде қарастырылды. Бұл  жерден: вольфрам, бериллий, темір, флюорит  табылды. Ядролық қару сынақтарын  өткізу басталған кезде геологиялық  барлау жұмыстары тоқтатылды. ССП  жабылған соң, 1991 жылға дейін әскери  полигон болған аумақ, қойнауларындағы  байлықтарды зерттеу және пайдалану  бойынша қызығушылық туғыза бастады.  Қазіргі уақыттағы геологиялық  барлау деректері бойынша ССП  алтын, мыспорфирленген (мыс, молибден, алтын), сирек металды рудаландыру  (вольфрам, молибден), таскөмір өндіретін  телімдер анықталды. Келешекте  бұрын аз зерттелген ССП аумағы  лайықты инвестициялау барысында,  Қазақстан минералды ресурстарды  өндіру бойынша стратегиялық  маңызды нысан болуы мүмкін.

Қазіргі уақытта  ССП аумағында келесі пайдалы  қазба байлықтарды өңдеу және өндіру жұмыстары іске асып жатыр, олар: алтын, марганец, флюорит, тас көмір, мыс, молибден.

Қаражал» флюорит  кенорны, Дегелең таулы массивінің ауданында орналасқан. Бұл Қазақстан  Республикасы аумағындағы жалғыз кенорын  болып табылады, бұрын бұл минералды шикізат елімізден тыс жерден әкелінетін. Шығарылып жатқан рудаларды өңдеу үшін Курчатов қ. аумағында 2007 жылы кенбайыту фабрикасы салынып іске қосылды. «Қаражыра» таскөмір кенорны «Балапан» сынақ алаңының ауданында, ССП оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Кенорнының аумағы 2574,7 га-ды, бекітілген көмір қоры 1,2 млрд. тоннаны құрайды. Өндіріліп жатқан көмірдің мөлшері – жылына 3 млн. тонна. Кенорынды өндіру түрі – ашық, аракідік қопсытуға бұрғылау-жару жұмыстарын пайдаланады. Өндіру жүйесі – көлік арқылы, сыртқы және ішкі ернеуден қопсытылған жыныстарды тасу арқылы іске асады. Разрезден көмірді жеткізу тәсілі – «Дегелең» стансасына дейін теміржолмен және автомобильмен тұтынушыға дейін көлікпен жеткізу арқылы іске асады. «Шорское» мыс-молибден кенорны, бұрыңғы Семей сынақ полигонының, «Балапан» сынақ алаңының ауданында орналасқан. Кенорнының аумағы 550 га құрайды. Руданы аршу тәсілі – ашық, аракідік қопсытуға бұрғылау-жару жұмыстарын пайдаланады. Өндіру жүйесі – көлік арқылы, сыртқы және ішкі ернеуден қопсытылған жыныстарды тасу арқылы іске асады. Қазіргі уақытта бұрыңғы Семей сынақ полигонының аумағында бұлардан басқа, «Найманжал» алтын кенорынын өңдеу жұмыстары жүргізілуде, «Балтемір» мен «Қосқұдық» алтын кенорындарын геологиялық барлау жұмыстары жасалуда, сонымен қатар «Жақсытұз» өзенінде ас тұзын өндіру және «Ковыльное» мен «Придорожное» кенорындарында құм-қиыршықтас кенорындарын барлау жұмыстары жүргізілуде. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
1. Жүруі мүмкін емес химиялық реакция теңдеуі  
A) CO2H2O =  
B) CO2NaOH =  
C) CH4O2 =  
D) CO2SO2 =  
E) CO2Ca(OH)2 =

2. Катализдік реакция:  
A) азот пен сутек  
B) сутек пен хлор  
C) күкірт пен сутек  
D) сутек пен оттек  
E) оттек пен күкірт  
3. Диссоциацияланғанда көп анион түзілетін зат  
A) алюминий хлориді  
B) кальций хлориді  
C) мыс (ІІ) хлориді  
D) калий хлориді  
E) темір (ІІ) хлориді  
4. Оксидке жататын зат—  
A) гипс  
B) қант  
C) ас содасы  
D) тотияйын  
E) су  
5. Химиялық тепе-теңдікке әсер етпейтін фактор:  
A) қысымның көтерілуі.  
B) температураның төмендеуі.  
C) әрекеттесуші заттар концентрациясының көбейуі.  
D) температураның көтерілуі.  
E) катализатор.  
6. Салыстырмалы молекулалық массасы 58 болатын көмірсутек  
A) пентан  
B) метан  
C) гексан  
D) октан  
E) бутан  
7.  
Өзгерісін жүзеге асыруға болатын әдіс:  
A) Альдегид пен хлор арасындағы реакцияны жасау керек.  
B) Тотықсыздандыру.  
C) Сутекпен әрекеттестіру.  
D) Альдегидті тотықтыру.  
E) Альдегид пен су арасындағы реакцияны жүргізу.  
8. Ақуыздар (белоктар) -  
A) мономерлер  
B) иондар  
C) бөлшектер  
D) атомдар  
E) полимерлер  
9. Крахмал макромолекуласының құрылымы:  
A) Торлы.  
B) Қеңістік.  
C) Зигзаг тәрізді.  
D) Сызықты.  
E) Тармақталған және тармақталмаған.  
10. атомы ядросының құрамында ...  
A) 18 протон, 18 нейтрон бар.  
B) 18 протон, 22 нейтрон бар.  
C) 22 протон, 18 нейтрон бар.  
D) 18 протон, 40 нейтрон бар.  
E) 40 протон, 18 нейтрон бар.  
11. Тотығу- тотықсыздану реакциясына жататын реакция:  
A) NaJ AgNO3 ® NaNO3 AgJ.  
B) Na2S AgNO3 ® NaNO3 Ag2S.  
C) HNO3 ® NO H2O HJO3.  
D) Na2CO3 HNO3 ® NaNO3 C H2O.  
E) KOH HCl ® KCl H2O.  
12. Амфотерлі гидроксидтер формуласы көрсетілген қатар:  
A) Zn(OH)2, KOH, Ca(OH)2  
B) LiOH, Ba(OH)2,KOH, Al(OH)3  
C) Be(OH)2, Fe(OH)2, Mn(OH)2  
D) Al(OH)3, Cr(OH)3,Pb(OH)2  
E) NaOH, Sn(OH)2, Ba(OH)2  
13. Мына ретпен: s; p; d – элементтер көрсетілген металдар қатары  
A) Na; K; Be  
B) Mg; Al; Fe  
C) Ca; Pu; Тe  
D) Be; Al; K  
E) K; Se; U  
14. Изомер заттар қатары:  
A) C4H9OH, C3H7COH, C3H7COOH.  
B) C3H7OH, C2H5OH, CH3COOH.  
C) C3H7CHO, CH3COC2H5, C2H5COOH.  
D) CH3COOC5H11, C3H7CООС3 H7, C2H5СООС4H9  
E) C2H5COOH, HOCOC2H5, H3CCOOC3H7.  
15. Алкан мен алкинді ажырату үшін қолданылатын реагенттер:  
1. KMnO4 ерт.;  
2. конц. H2SO4;  
3. Br2 суы;  
4. конц. HNO3;  
5. H2O.  
A) 1, 3.  
B) 4, 5.  
C) 2, 3.  
D) 2, 5.  
E) 1, 2.  
16. Органикалық қосылыстардың ауасыз жоғары температурада ыдырауы:  
A) Пиролиз.  
B) Кокстеу.  
C) Гидролиз.  
D) Крекинг.  
E) Риформинг.  
17. Дегидратация реакциясына (катализатор қатысында) массасы 92 г этанол қатысты. Іс жүзіндегі шығымы 75 % болатын болса, этанолдан алынған этиленнің (қ.ж.) көлемі:  
A) 56,0 л  
B) 44,8 л  
C) 33,6 л  
D) 22,4 л  
E) 11,2 л  
18. 56м3 құмырсқа альдегидінің (қ.ж.) массасы  
A) 55 кг  
B) 45 кг  
C) 85 кг  
D) 75 кг  
E) 65 кг  
19. Сұйық майды қатты күйге айналдыру үрдісі және өнімнің аталуы:  
A)Гидролиздеу, маргарин.  
B) Гидрлеу, саломас.  
C) Дегидрлеу, сабын.  
D) Дегидратациялау, олеин.  
E) Гидратациялау, глицерин.  
20. Сутектің табиғи изотоптарының массалары:  
A) 1; 2.  
B) 1.  
C) 1; 2; 3.  
D) 3.  
E) 2; 3.  
21. 6,1 кг натрий силикатын алу үшін құрамында 0,2 массалық үлес қоспасы бар кремний (ІV) оксидінің қажет массасы:  
A) 5,6 кг.  
B) 3,75 кг.  
C) 3,5 кг.  
D) 4 кг.  
E) 5 кг.  
22. Тығыздығы r=0,88 г/мл, 65 мл бензол жарық қатысында хлормен әрекеттескенде түзілген гексахлоранның массасы:  
A) 213,4 г  
B) 233,4 г  
C) 243,4 г  
D) 223,4 г  
E) 253,4 г  
23. Пальмитин қышқылының диглицеридіндегі көміртектің массалық үлесі (%)  
A) 75,8%  
B) 64,7%  
C) 73,9%  
D) 68,3%  
E) 71,6%  
24. Фениламиннің жану теңдеуінің оң жағындағы коэффициенттердің қосындысы:  
A) 38  
B) 24  
C) 36  
D) 40  
E) 20  
25. Берілген заттарды қышқылдық қасиеттерінің арту ретімен орналастырыңыз 1.көмір қышқылы 2.фенол 3.этанол 4.дихлорсірке қышқылы 5. пропион қышқылы 6.үшфторсірке қышқылы 7. үшхлорсірке қышқылы 8.сірке қышқылы  
A) 24561783  
B) 41325867  
C) 25617834  
D) 32158476  
E) 34586712