Қазақтың салт-дәстүрлері

Шаңырақ түйе

«Шаңырақ түйе» Ұзатылып келе жатқан қыздың және оның жанындағы  әйелдердің (шешесі, жеңгесі, сіңлісі  т.б.) мініп келе жатқан көлігі «шаңырақ түйе» деп аталады. Және ол келін үшін ыстық қасиетті мал болып саналады. Бұған жолшыбай кездескен немесе бөтен адам мінбейді. Егер міне қалса оны көрген жұрт «пәленше келіннің шаңырақ түйесіне» мініп келді деп келемеждеген. Ертедегі салт бойынша көште үлкен шаңырақ жеке түйеге артылып, алдымен жүреді екен. Оған адам мінбейді, атпен жетелейді, «шаңырақ түйе» деген сөз осыдан шыққан.

Түйемұрындық 

Түйемұрындық (ғұрып). Ұзатылып келе жатқан келіншек көшінің жолында  отырған ауылдың адамдары (жастары,әйелдері) керуен атының ноқтасынан, не түйесінің  бұйдасынан ұстап тұрып сұрайтын кәдесі. Қыз анасы оларға кәдесін  жасайды, кәде алған риза болып, бақыт  тілеп батасын беріп, жол болсын айтады.

Қыз көші

Қыз көші (салт). Құда аттандырар кәдесі жасалғаннан кейін ұзатылған  қыз шешесі,жеңгесі, жас іні, сіңлілерімен бірге көлікке отырып жолға шығады. Қыз артта қалғандарға қарамауы керек. Құдалар алға түседі. Одан кейін  шаңырақ түйе (қыз көші) жүреді. Тойшы  жігіттер көш соңынан әсем киініп ән-күймен ереді. Былайша айтқанда көште ерекше салтанатты жарасымдылық болады. Қыз ауылынан бір көш жер шыққанша мұны «қыз көші» деп атайды. Одан әрі асқанан кейін «келіншек көші» дейді. 
Келіншек көшінің келе жатқанын білетін жолдағы ауыл қыз-келіншектері, жастары «келіншек көшін» тоқтатып «түйемұрындық» алып, батасын беріп, «жол болсын» айтып шығарып салады.

Жасау

Қоштасу

Қоштасу (салт). Ұзатылатын қыз  өз үйінен аттанар алдында өзінің ата-анасымен, аға-інісімен, сіңлісі, жақын-жуықтарымен қоштасу жырын айтады. 
 
Әуеден ұшқан бұлдырық, 
Құбыладан соққан ызғырық. 
Жатқа кетіп барамын 
Жаратқан соң қыз қылып.  
Атасы жақсы құл болмас, 
Анасы жақсы күң болмас. 
Оң жақтан кетіп барамын, 
Қыз еркелеп ұл болмас,- 
 
деп өзінің жат жұрттық болып жаратылғанын жырға қосады. Ең соңында:

Ау-жар

Ау-жар (салт, айтыс). Ұзатылып бара жатқан қыздың «сыңсуы», «қоштасуы» ұлттық тәрбие мектебінің тамаша үлгісі. Алтын ұяны, тұған ел-жұрттан бөлініуі, жат босаға аттау оңай іс емес. Осының бәрін тәжірибелі де, тәрбиелі халық жылай жүріп ән, жыр түрінде шеберлікпен үйлестіріп жасай білген. Тағы бір қызығы қыз жылап қоштасқанмен ол қайғы емес қуаныш, қимастық сәтінің де белгісі. Дегенмен қыз ауылының қыздары мен жігіттерінің де қимастық көңілдері де көрінбей қалмайды. Олар «жар-жардан» кейін де өлең-жырды үстемелей жүріп айтыс түріндегі «ау-жарды» тағы бастай жөнеледі. Мұнда да ізгі тілектестік, достық көңіл, жаңа бақыт жолында жақсы ниет көрінеді. Оның сөзі де, әні де көркем, ойнақы айтылады. Ол біресе «ау-жар», біресе «ай-ау», біресе, «бике-ау», біресе «үкі-ау» деп те айтыла береді. Олардың мынадай үлгілері бар:

Аушадияр 

Аушадияр (дәстүр). Үйлену тойы кезінде айтылатын дәстүрлі өлең, жыр. Және жай өлең емес, өзіндік айтылар әні, ерекше ұлттық тәрбиелік маңызы бар. Көркем шығармашылықпен айтылатын той көркі, салтанат сәні, өнегелі өнер. Мұны іздеп тауып, өмірке әкелген көп жасағыз жазушы Уахап Қыдырханов екен. Аушадияр жырының үлгілерін шетелдегі қазақтар сақтап, бізге жеткізген. Шынын айту керек бұл қазіргі Қазақстан елінде айтылмайды, халық жадынан мүлде шығып кетіп, ұмыт қалған. 
Аушадияр үйлену тойы үстінде айтылады. 
 
Аушадияр - бір болар, 
Жаманның көңілі кір болар. 
Ата –анасын сыйлаған, 
Ақ шалмалы би болар. 
Аушадияр –екі дер, 
Ержеткеннің еркі дер. 
Омырауы толған он түйме, 
Қыз баланың көркі дер... 
Аушадияр - төрт болар,  
Қыздың көркі өрт болар. 
Екі жақсы қосылса,  
Өле-өлгенше серт болар. 
 
Жыр жаңа қосылған жастарға арналады. Мұнда ақыл, үлгі, өнеге, тәлім-тәрбие туралы толғауды санамалап айтудың халықтық таза бай дәстүрі бар. Ұлтымыздың ұлағатты әдет-салтының бұл түрін өмірге енгізетін болсақ мәдени қазынамыз да, өнеріміз де еске түсер еді.

Жар-жар 

Жар-жар (ғұрып). Ұзатылған қыз тойында қыз-жігіттер тобы кететін қыздың көңілін аулап, бара жатырған жағында да осындай жақсы жайлар болатынын өлеңмен айтысады. Сонымен бірге олар қыздың бақытты, елге сыйлы болуына тілектестік білдіреді. Мұның бәрі өлеңмен айтылатындықтан «Жар-жар»қызықты болып естіледі. Мысалы: «Жар-жарды»жігіт былай бастайды: 
Алып келген базардан, 
Қара насыр, жар-жар-ау. 
Қара мақпал сәукеле, 
Шашың басар, жар-жар-ау! 
Мұнда әкем қалды деп, 
Қам жемеңіз, жар-жар-ау! 
Жақсы болса қайны атаң, 
Орнын басар, жар-жар-ау. 
Қыз былай деп жауап қайтарады: 
-Есік алды қара су, 
Майдан болсын, жар-жар-ау. 
Ақ жүзімді көргендей, 
Айнам болсын, жар-жар-ау. 
Қайын атасы бар дейді-ау, 
Осы қазақ, жар-жар-ау, 
Айналайын әкемдей, 
Қайдан болсын жар-жар-ау.

Неке қияр

Неке қияр (ғұрып). «Ауылнаймын, немесе қағазсыз неке қыймаймын, жаназа оқытпаймын, -деп Көдебай бір дікілдейді» (Б.Майлин). Неке - қасиетті ұғым, беріктік шарты. Қазақ халқы мұны «ақ неке» деп ардақтайды. «Ақ некелі жарым» деп мақтанады. Бас қосқан ер мен әйелдің міндетті түрде некесі қиылады. Ол көпшілік алдында жасалады. Қосылған бірақ некесі қиылмаған адамдарды халық «некесіз» деп сөккен және оларға салқын қараған. Олардың балалары да «некесіз туған» деген жаман атқа қалған. Ауыз әдебиетінде неке қияр кезінде айтылатын куәлік сөз бар. «Неке қияр сөз» деп неке қияр кезде екі арада жүретін екі куәнің күйеу мен қыздың ырзалығын сұраған уақытта айтатын сөздерін айтамыз. Бұл әнмен айтылмайды. Бірақ өлеңше ұйқасқан, дәйім бір қалыпты айтылады. Мысалы: 
Куә, куә, куәдірміз, 
Куәлікке жүрәдірміз. 
Мұнда халық қасында, 
Таңда хақ қасында 
Екі кісі хақ куәлік бередүрміз. 
 
Пәленшеден жаралған (әкесін айтады), пәленшеден туған, (шешесін айтады), пәленше қызды, (қызды айтады) халал жұптылыққа қабыл көріп алдыңыз ба? 
Қызға айтқанда да бәрін осы қалыпта айтып, аяғында «пәленше халал жұпты 
Болдыңыз ба?» дейді (А.Байтұрсынов). 
Осы сөздерде келтірілгендей жігіт те, қыз да жұпты болғандығын өз аузымен мақұлдайды. Содан кейін екеуі неке суын ішеді. Бұдан кейін олардың некесі қиылып, ерлі-зайыпты адамдар болып саналады. Үлкендер жақсы тілек тілеп, қол жайып бата береді. 
Шариғат бойынша қалыңдық екіқабат болса неке қиылмайды, ол босанғаннан кейін қиылады. Жеті атаға толмаған қыз, жігіт некеге отырғызылмайды. 
Неке туралы ислам дінінің өз заңы бар. Кейде өзбек, қазақ, қырғыз, татар, башқұрт сияқты түркі халықтары қыз алысып, қыз берісіп жатады. Бәрі де ислам қауымынан болғандықтан мұндай некеге рұқсат етілген. Егер қазақ жігіт орыс қызын алатын болса, ол әйел мұсылман дініне кіріп, тілін салт-дәстүрін толық мойындайтындығы туралы уәде беріп, оны орындауы керек. Некеге сонда ғана рұқсат берілген. Мысалы, орыс қызы Мария Рыкина қазақ жігіт Дүйсенге шығып, олардың сүйіспеншілігінен «Дудар-ай» деген ғажайып ән туды. Олардың есімі бүкіл қазақ еліне аңыз боп тарады. Ақын Х.Бекхожин бұлар туралы дастан жазды. Қазақ-орыс арасындағы мұндай неке бұрын да, қазір де бар.

Қыз ұзату 

«Қыз ұзату» (салт, той). «Ұлын-ұяға, қызын-қияға қондыру»-ата-ананың тілегі әрі парызы. Соның ішінде қыз ұзату-үлкен той, думан әрі қызық. Бұл күні ата-ана қуанады, әрі жылайды. Қуанатыны-қыз өсіреді және оны құтты жеріне қондыруы, жылайтыны-әрине қимастық көңілі.  
Қызды алуға құда (тақ санымен) бес не жеті кейде одан да көп адам келеді. Мұның ішінде бас құда, құдалар және күйеу жолдас болады. Солтүстік және Орталық Қазақстанда тек ер адамдар барады. Құдалар әдетте кешкілік баруы керек. Мұнда ойын- 
сауық, құдалық рәсімдер мен кәде-жоралар жасалады. Жақын адамдар құданы үйіне шақырады.  
Ұзатылатын қызды дәстүр бойынша таң ата, күн шыға жөнелтеді. Оның алдында қыз «Қоштасу жырын», жастар «Жар- жар», «Ау-жар», «Аушадияр» айтылады. 
Сонда құда аттандырар кәдесі беріледі.