Арнайы курс Шыңғыс Айтматов Ғасырдан да ұзақ күн

   Омонимдер(гр. homos -- біркелкі, onyma -- есім) -- шыѓуы жаѓынан да, маѓына жаѓынан да басќа-басќа, тек айтылуы ѓана бірдей сљздер.

Жасалу жолдары

Омонимдердіњ бірнеше жасалу жолы бар

• 1) кљп маѓыналы сљздердіњ семантикалыќ жаќтан дамуы негізінде; Мысалы, жал а) жануарлардыњ желкесіндегі ќыл; ѕ) ђзыннан созылып жатќан белес, ќырќа;
• 2) сљздердіњ дыбыстыќ љзгерістерге ђшырауы арќылы; Мысалы, ер сљзініњ бастапќы дыбысталуы егер болса, тілдіњ дамуы барысында ерге айналѓан.
• 3) сљзге омонимдес ќосымшалар (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) мен -ыс, -іс, -с; -ыќ, -ік, -к жђрнаќтары) жалѓануы арќылы туынды Омоним пайда болѓан. Мысалы, баспа а) газет, журнал, кітап басып шыѓаратын мекеме; ѕ) тамаќ ауруы; ќорыќ а) мал жайылатын жер; ѕ) џрейлену, зѕресі ђшу;
• 4) басќа тілден енген сљздердіњ тљл сљздермен бірдей дыбысталуы негізінде жасалады. Мысалы, Ќыдыр (хызыр) - араб сљзі, ќазаќ тіліндегі ел ќыдыру маѓынасындаѓы етістікпен сѕйкес. Омонимдер маѓынасы мен жасалу жолдарына ќарай лексикалыќ, лексика-грамматикалыќ жѕне аралас болып џшке бљлінеді

 

Кљркем шыѓармада кездесетін омонимдер:

1. Жолѓа кеш бата-аќ жиналѓан. 106-бет

А) КЕШ - кеш ќђрым, кеш батты

Б) КЕШ - айыбымды кеш, кешірім сђрау

В) КЕШ - суды кеш, етістік

  2. Сен ќайдан жџрсіњ, - деп Едіге кџбірледі. 16-бет

А) СЕН - жіктеу есімдігі

Б) СЕН - етістік, нану сену.

3. Есіње тџсірші, сеніњ атыњ кім? 113-бет

А) АТ - есім, атау

Б) АТ - жылќы, тљрт тџлік мал

В) АТ - етістік, ату

  4. Борандылыќтар џшін артта ќалѓан аптап жаз болмаса, негізінен бђл жыл ќђтты болды. 131-бет

А) ЖАЗ - жыл мезгілі

Б) ЖАЗ - жазу, етістік

В) ЖАЗ - Бой жазу, етістік

  5. Сљйтіп, олар Сарыљзектіњ ќу даласындаѓы темір жол бойымен жџре берді, жџре берді... 163-бет

А) ЌУ - айлакер, сђм, сын есім

Б) ЌУ - бос, иесіз. Ќу дала

В) ЌУ - етістік, ќуу, ќуалау. 
 
 
 
 
 
 

Кљп маѓыналы сљздер

1.Ол кезде Ќазанѓаптыњ ќол-аяѓы сау, кџш- ќуаты бойында еді. 85-бет

А) Бойы - бойы ђзын, сђњѓаќ бойлы

Б) Бойы - љзен бойы, жол бойында

В) Бойы - оныњ бойында, денесінде

2. Сол елу бірінші жылдыњ аяѓында, ќыстыњ кљзі ќырауды осы разьезге бір семья кљшіп келді. 85-бет

А) Кљз - адамныњ дене мџшесі

Б) Кљз - бђлаќтыњ кљзі

В) Кљз - кљзіндей кљру, адам, кісі.

3. Басына іс тџскен пенделерге бђдан артыќ не кљмек бере алады, не деп жђбатады? 95-бет

А) Бас - адамныњ дене мџшесі

Б) Бас - сљздіњ басы

В) Бас - љзенніњ басы. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ќазаќ тілі. Энциклопедия. Алматы: Ќазаќстан Республикасы Білім, мѕдениет жѕне денсаулыќ саќтау министрлігі, Ќазаќстан даму институты, 1998 ж., 509 бет.

Абай. Энциклопедия. - Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, «Атамђра» баспасы

Орысша-ќазакша тџсіндірме сљздік: Ѓылымтану. Жалпы редакциясын басќарѓан э.ѓ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ЃЉФ «ЭКО», 2006.

    Монолог - (гр. monos - дара, гр. logos - сљйлеу) кейіпкердіњ кљпшілікке ќарата немесе љзіне арнап айтќан сљзі, толѓанысы, љсиет-уаѓызы.

   Монолог - сљз љнерінде кейіпкердіњ ішкі жай-кџйін, толѓаныс-тебіренісін бейнелеу маќсатында ќолданылатын тѕсіл. Монологтыњ ерекшелігі бір адамныњ ойы, сљзі кљрініс табады. Сахналыќ Монологта кейіпкер љзімен-љзі сырласќандай болып, тыњдаушы не кљрерменнен жауап кџтпейді. Абайдыњ “Болыс болдым, мінеки” љлењі лирикалыќ монолог болса, Алтай (“Сђлушаш”), Ќоњќай (“Аќан сері - Аќтоќты”) репликалары эпикалыќ, драмалыќ монологтарѓа мысал бола алады. Монологта кейіпкердіњ ой-тђжырымдары айтылып, оныњ жай-кџйі айќын ањѓарылады. Монологты ѓылыми тђрѓыда интраперсоналды сљйлеу деп те атайды. Монолог сљйлеудіњ жанрлыќ сипатына байланысты, ќызметтік-коммуникативтік жаѓдайѓа ќатысты (хабарлау, пайымдау, џгіттеу, т.б.) кейіпкердіњ тљл сљзі, ѓылыми баяндама, насихаттыќ сљздер болып бљлінеді. Мѕтінде монолог диалог џлгісінде де, диалогпен араласып та келе береді. Соњѓы жаѓдайда диалогтыќ, монологтыќ сљз кестелері араласып, ѕрекеттесіп ќолданылады.

    Монолог - сљйлеуші љз ойын бір, бірнеше, кљп адамдарѓа арнап айтатын ауызша сљйлеу ѕрекеті.

      Монолог тек ќана ауызша сљйлеу ыњѓайында бола бермей, жазбаша тџрде де кездеседі. Екі жаѓдайда да (ауызша жѕне жазбаша) негізгі ерекшелігі - бір адамныњ сљйлеуі немесе бір адамныњ ойы. Монологтыњ љзіне тѕн байымдау, синтаксистік ќђрылым, лексикалыќ бірліктерді (единицаларды) тањдап жђмсау, біршама жинаќы пікір сияќты љзгешеліктері болады. Бђл аталѓан белгілердіњ сљйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (кљркем монолог, шешендік сљз, тђрмыстаѓы ѕњгіме т. б.), функциональдыќ-коммуникативтік ќызметіне ќарай (сипаттау, баяндау, ѕњгімелеу, сендіру т. б.) ѕр тџрлі монологтар кљрініс береді. Жанрішілік айырмашылыќтар (автор сљзі, кейіпкерлер тілі, ѓылымы баяндама, џгіт-насихат маќсатындаѓы сез т. б.) монологтыњ стилистикалыќ ерекшіліктерін танытады. Кейбір ѓалымдардыњ пікірінше, монологтыњ белсенді болуы (риторикалыќ сђраќтардыњ жиі ђшырасуы, аудиторияѓа тікелей ќарата сљйлеу дѕстџрі т. б.) оны "диалогтандыра тџседі", яѓни адресаттарды (тыњдаушылар мен оќырмандарды) сљйлеуші немесе жазушы љзініњ ойына етене араластыра алады. Монологтыњ бір кљрінісі ретінде кљркем шыѓармада, ѕсіресе, прозалыќ дџниедегі авторлыќ баяндау, бір жаѓынан, ѕдеби тілді ауызекі сљйлеу тіліне біршама жаќындатса, екінші жаѓынан, тыњдармандар мен оќырмандарды оќиѓаѓа араластырып жіберетін ђлы сљз зергерлері де бар. Демек, монолог туралы сљз болѓанда, тек кљркем ѕдебиеттегі мысалдарды келтіру бір жаќты болады. Ѓылыми баяндамада да, кљпшілік алдында сљйлегенде де, екеу, џшеу ара сљйлескенде де, монологтыњ шебер ќђрылуы арќылы тыњдармандарымен диалог ќђрып кететін шешендер де болады. 

                    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Орысша-ќазаќша тџсіндірме сљздік: Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын басќарѓан э.ѓ.д., профессор Е. Арын - Павлодар,2006 

Тіл білімі терминдерінін тџсіндірме сљздігі -- Алматы, 2005.

“ Ќазаќ ѕдебиеті. Энциклопедиялыќ аныќтамалыќ. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.

Орысша-ќазакша тџсіндірме сљздік: Ѓылымтану. Жалпы редакциясын басќарѓан э.ѓ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ЃЉФ «ЭКО», 2006.

  Диалог - (гр. διάλογος) екі не бірнеше адамныњ кезектесіп сљйлесуі арќылы берілетін ауызекі тілдегі ерекше форма.

   Диалог - ѓылымда танымдыќ процестіњ іздеген нѕтижеге ѕр тџрлі, біраќ бір-бірімен жарыспайтын кљзќарастар, ќатынастар, баѓыттардыњ љзара байланысы жолымен жџзеге асырылатын прогрессивтік дамуыныњ тџрі ретінде кљрінеді. Диалогиялыќ байланыс процесс диалогтіњ бір жаѓы ѓана басќаныњ кљзќарасын игеріп ќоймайды, сонымен бірге љзінін идеяларымен дамытады жѕне байытады, оны аныќтайды, тџзейді, жаќсартады.^[2]

   Диалог - екі адам арасындаѓы сљйлеу ѕрекеті (егер сљйлеушілер екеуден кљп болса онда полилог деп аталады). Монологтан айырмашылыѓы диалогта сљйлеумен ќатар тыњдау механизмдері ќатар жџреді.^[3]

 
Біліктіліктері:

• Сђраќты мѕселені талќылауѓа ќатысу жѕне љзініњ ойын жеткізе білу;
• Пікірлестерден алынѓан хабарды толыќтыра алу, наќтылай алу;
• Сљйлесушініњ айтќандарына дау айта алу, келіспеу, љз дѕлелін келтіру; 
  

Ќђрылымы: Диалогта сђраќ / жауап / ќарсы сђраќ / сљйлеушілердіњ кљњіл-кџйі, реакциясы (сљзбен берілмейтін) болады. Диалогтар ќысќа (2-3 сљйлем) жѕне «мазмђнды» яѓни ђзын болуы мџмкін. 
 
 
 
 

Ќазаќ энциклопедиясы, 6 том

    Маќал -- наќыл сљз. Ол љмірдегі тџрлі ќђбылысты жинаќтап, тџйіп, ыќшамдап беріп, бір не екі тармаќтан тђратын, алдыњѓы жолдарында пайымдап, соњѓы жолдарында ќорытылѓан ой айтатын халыќтыќ бейнелі поэтикикалыќ жанрдыњ бір тџрі, ѓасырлардан екшеліп жеткен терењ мазмђнды, таќырып аясы кењ сљз мѕйегі. Маќалдар кљбіне љлењ џлгісінде кейде ќара сљзбен де айтылады. Ђйќасќа (“Ќайрањы жоќ кљлден без, ќайырымы жоќ ерден без”), аллитерацияѓа (“Етігін шешпей ер шыњаймас”), ассонансќа (“Ќатты жерге ќаќ тђрар, Ќайратты ерге баќ тђрар”) ќђрылады.      Маќалдар тура жѕне ауыспалы маѓынада ќолданылады. Ауыспалы маѓынадаѓы сљздер ішкі астары бар, тђтас бір ойды білдіреді (“Бір жењнен ќол шыѓар, бір жаѓадан бас шыѓар”), (“Ырысќа ќарай ђл љсер, Ќонысќа ќарай мал љсер”), (“Ел -- ырыстыњ орманы, ер -- ырыстыњ ќорѓаны”), (“Ер жігіт џш аќ џй тігеді, џш ќара џй тігеді”). Мѕтел -- љзініњ негізгі тџйіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кереѓар шендестіруі жоќ, ќорытындысы тђспалды, ќысќа да нђсќа наќыл сљз. Маќалѓа љте жаќын. Мѕтел сыњар тармаќ болып келеді. Сљз џстемелене келіп, маќалѓа айналады. Мысалы, “Ќањбаќтан ќашсањ, дљњбекке” -- мѕтел. “Ќањбаќтан ќашсањ, дљњбекке жолыѓасыњ” -- маќал. Мѕтел тура, ауыспалы, астарлы маѓынада ќолданылады. Мѕтел адамныњ айтќан пікіріне ой ќосады, сезімін ѕсерлі де айшыќты жеткізеді. Аќын-жазушылардыњ ђтымды сљздерініњ біразы Маќал-Мѕтелге айналѓан: (“Ђлымды іздеп, дџниені кљздеп” -- Абай), (“Жалѓанды жалпаѓынан басып љтіп” -- Жамбыл, т.б.).

    Маќал-мѕтелдер - ђзаќ жылдар бойы халыќтыњ іс-тѕжірибесінен тџйінделген даналыќ жемісі. Маќал-мѕтелдер - ѕр кезењде ата-бабадан ђлаѓатты сљз, парасатты ой ретінде ђрпаќтыњ еншілеген мол ќазынасы. Тоќсан ауыз сљздіњ тобыќтай тџйінінде халыќтыњ љмір сџру барысындаѓы тѕжірибесі, кљњілге тџйген аќылыныњ кені жатыр. 
 
 
 
 
 

Ќазаќ тілі. Энциклопедия. Алматы: Ќазаќстан Республикасы Білім, мѕдениет жѕне денсаулыќ саќтау министрлігі, Ќазаќстан даму институты, 1998 ж., 509 бет.

Тіл білімі терминдерінін тџсіндірме сљздігі -- Алматы, 2005

    Диалектизм -- жергілікті диалектілер мен говорларѓа тѕн тіл ерекшеліктері. Диалектизм -- кљркем шыѓармаларда ѕдеби тіл нормасынан ауытќу тџрінде орын алады.

Диалектизмніњ бірнеше тџрі бар:

• Фонетикалыќ диалектизмдер: ѕдеби љ орнына џ айтылуы (љгей -- џгей), б орнына п (болат -- полат), ш орнына ч (малшы -- малчы), ж орнына й (бђл жаќ -- бђйаќ, сол жак, -- сойак,), сљз ортасында ѓ сакталуы (шањѓараќ);
• Грамматикалыќ диалектизмдер: кљсемшеніњ ѕдеби -голы/-гелі тђлѓасыныњ -гайы/-гейі (баргайы, келгейі) аркылы, бђйрыќ райлы етістіктіњ кљпше I жаѓы -лы/-лі арќылы жасалуы: біз баралы (барайыќ орнына), келелі (келейік орнына), кљмектес септігініњ -мынан, -бынан, -пынан ќосымшалары арќылы айтылуы: атпынан, пойызбынаќ;
• Лексикалыќ диалектизмдер: бойлай (унемі д. м.),бейсаубет (бет алды),

1. Лексикалыќ Диалектизм љз ішінен бірнешеге бљлінеді:

Наѓыз лексикалыќ Диалектизм ѕдеби варианттарымен маѓыналас, біраќ дыбысталуы басќаша сљздер: ѕдеби сірінке -- кѕуірт, кеуірт, оттыќ, шаќпаќ тџрінде айтылады. Лексика-семантикалыќ Диалектизм олардыњ ерекшелігі дыбысталуында емес, маѓынасында: ѕдеби тѕртіп -- нусќау, ѕд. сым -- шалбар мѕнінде айтылады.

• Этнографиялыќ Диалектизм белгілі бір жерге тѕн тђрмыс-салттыќ мѕні барзаттар мен ќђбылыстарды білдіреді: жозы аласа дљнгелек џстел, ѕттік -- ќармаќтыњ тілі, алаќшын -- пеш алдына шоќжаятын орын. Диалектизм кљркем шыѓармаларда кейіпкерлер сљзінде ќолданылып, шыѓарманын тілдік бояуын арттыру џшін ќызмет етеді