Абай Құнанбаев

                               Абай  Құнанбаев 

                                   (1845 - 1904)

      Қазақстанның  ұлы ақыны    Абай   (Ибраһим)             Құнанбаев.

1845 жылы  бұрыңғы  Семей  облысы, Абай  ауданы,  Шыңғыс  тауының  етегінде  туған. Шыққан ортасы – ауқатты. Тобықты  руының  белгілі  ел  билеушілері  болған.  Әкесі  Құнанбай кезінде  болыс, аға  сұлтандық  қызметтер  атқарған. Ал , атасы  Өскенбай , арғы атасы  Ырғызбай - өз  атасы  заманының  атақты  билері.

       Құнанбайдан –  Құдайберді , Тәңірберді , Абай , Ысқақ, Оспан, Қалиолла (жас кезінде өлген), Ысмағұл деген  жеті  бала  туған. Солардың  ішінде  Абай  жас  кезінен - ақ  

Ерекше  көзге түсіп , келешегінен  үлкен  үміт күттірген . Сырт  көзге  момын  және  сөзге иланғыш, аңқау Абай жас кезінен  өлең , әңгімеге әуес  болады,ертегі- аңыздарды құмарта  тыңдайды. Әжесі  Зере мен анасы Ұлжанның  аузынан  естіген  ертегі – аңыздар – Абай сусындаған  халық  әдебиетінің  алғашқы  үлгілері .

      Кішірек  кезінде   ауыл  молдасынан  аздап  сауат  ашқан Абайды әкесі  он  жасында  Семейге  оқуға жібереді.  Әуелі  ол Ғабул - Жаппардың  , кейін  Ахмет – Ризаның  медресесінде  оқиды.  Болашақ  ақын  өзімен сабақтас шәкірттерден  анағұрлым  үздік  оқыған. Мектепті жүргізілетін  дін  сабағын  жеңіл менгеріп  араб парсы тілдерін үйренеді, бос уақытын   кітап оқуға өз  бетімен ізденуге жұмсайды.Шығыстың  классик ақындары : Низами, Сағди ,Хафйз, Фзули  шығармаларымен  ,ертегі  дастан  қиссаларымен Абай  осы кезде  танысқан. 
 
 
 
 
 
 
 
 

                 <<Дүние де  өзі ,мол да өзі >>        

Абайдын  ақындық жолға  бет  бұрғандығын  алғашқы  сөзі  мәдиниет  пен  бөлімнің  маңызын  насихаттауға  арналады.Оның 1885 жылы  жазған <<жасымда  ғылым бар деп  ескермедім>> өлеңі бұл тақырыптағы тұнғыш шығармасы  болумен  қатар ,ақынның  сөзі  өнері  жолындағы жаңа ізденісін де танытады.Абай  мұнда ,ең  алдымен, жаңа үлгідегі  ақынға керек ғылым  жайын  сөз  етеді. Ғылым – білімді  кезенде зерттей алмағанына өкініш  білдіреді. Өз  қателігін  балаларын оқытумен  түзеуге бет  алғанына  айтады. 

      Сонымен  қатар  ол<<Қызмет  қылсын,  шет  алсын>> деген  халық   мүддесіне   жат  тәрбие  жамып  мінеп, сынайды.

                     Жасымда ғылым  бар деп  ескеромедім,

                     Пайдасын  көре тұра  тексермедім.

                   Ер жеткен  соң  түспеді уысыма,

                  Қолымды мезгілінен  кеш сермедім .

                 Баламды медрессеге  біл деп бердім,

                Қызмет қылсын, шен  алсын деп бермедім.

Абай  <<Біреудің  кісісі өлсе,қаралы  ол>>

(1888) атты  өлеңінде  тереңдете түседі . 

                Туғанда  дүние  есігін ашады өлең

                Өлеңімен жер қойнына  кірер  денең,

               Өмірдегі  қызығың  бәрі өлеңмен,

              Ойласаңшы бос  қақтай елең-селең. 
 
 

                    <<Өлең – сөздің  патшасы>>

ХIХ  ғасырдағы  орыс   әдебиетін, оның  халықтық  негізін  терең  зерттеу  Абайды  ақын мен  ақындықтың мұрат  – мақсаты  жайлы  жаңа көз қарасқа  алыл келді.Ең  алдымен, Абай сөз өнерін  үлкен қоғамдық  күш , әлеуметтік тартыстық құрамы деп таныды.<<Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы >> атты  өлең – бұл тұрғыдан ақын  бағдарламасы  тәрізді .Онда Абай өлеңді қойылатын көркемдіктің  жаңа  шарттарын белгілейді.

                         Өлең – сөздің  патшасы,сөз сарасы,

                         Қиыннан  қиыстырар  ер данасы.

                        Тілге  жеңіл,  жүрекке  жылы  тиіп,

                        Теп – тегіс  жұмыр келсін  айналасы.

Бұл – жақсы өлеңді даналықтың айғағы деп ұғу.Мүның ар жағында ,өлеңнің түрі  мен мазмұнының  бірлігін  талап ету (<<іші алтын,сырты күміс>> болуы ),оны <<бөтен сөзбен былғамау>> талаптары қойылады.

                       Бүрынғы ескі биді  тұрсам  барлап,

                      Мақалдап  айтады  екен, сөз қосарлап.

                     Ақындары  ақылсыз  ,надан  келіп

                    Тар- жерді   өлең қыпты,жоқтан  қармап.

                   Қобызбен  домбыра алып топта сарнап,

                  Мақтау өлең  айтыпты әркімге арнап.

                  Әр  елден өлеңменен  қайыр тілеп,

                 Кетірген  сөз   қадырын жұртты  шарлап.