Еңбек жалақысы

Автор: Пользователь скрыл имя, 20 Февраля 2013 в 19:09, реферат

Описание работы

Еңбек ақы – тұрғындардың игілігі мен өмір сүру деңгейін сипаттайтын негізгі экономикалық көрсеткіш болып табылады. Еңбек ақы мәселесі тек экономикалық емес, ол сонымен қатар әлеуметтік сипат алады.

Содержание

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ...................................................................................................................4
І КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖҰМЫСКЕРЛЕРГЕ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ......................................................................................6
1.1. Жалақыға түсінік, оның мазмұны мен ролі.................................6
1.2. Жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу принциптері...........................9
1.3. Жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу жүйесі мен түрлері..............12
1.4. Еңбек ақы төлеу жүйесін ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі.....................................................................................22
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАЛАҚЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ...............................29
2.1. Қазақстан аймақтары бойынша жұмыскерлердің орташа айлық номиналды жалақысы..........................................................................29
2.2. Экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа айлық номиналды жалақыны салыстыру сипаттамасы................................32
2.3. Құрылыс саласындағы жұмыскерлердің орташа айлық номиналды жалақысына салыстырмалы сипттама............................38
ІІІ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ЖҰМЫСКЕРЛЕРДІҢ ТАБЫСЫН ЖОҒАРЫЛАТУ
БАҒЫТТАРЫ........................................................................................40
3.1 Халықты элеуметтік қорғау жүйесін қаржылық қамтамасыз етуді жетілдіру бағыттары.............................................................................................40
3.2. Қазақстандағы еңбек ақы төлеудің нормтивті – құқықтық базасы.....................................................................................................52
3.3. Еңбек ақы төлеу жүйесін жетілдіру бағыттары және оны реттеу.....................................................................................................57
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................62.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................................65

Скачать полностью (49.56 Кб) Сколько стоит заказать работу?
Работа содержит 1 файл

жалақы.doc

— 216.00 Кб (Скачать)

Жоспар

МАЗМҰНЫ 
 
КІРІСПЕ...................................................................................................................4 
 
І КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖҰМЫСКЕРЛЕРГЕ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ......................................................................................6 
1.1. Жалақыға түсінік, оның мазмұны мен ролі.................................6 
1.2. Жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу принциптері...........................9 
1.3. Жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу жүйесі мен түрлері..............12 
1.4. Еңбек ақы төлеу жүйесін ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі.....................................................................................22 
 
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАЛАҚЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ...............................29 
2.1. Қазақстан аймақтары бойынша жұмыскерлердің орташа айлық номиналды жалақысы..........................................................................29 
2.2. Экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа айлық номиналды жалақыны салыстыру сипаттамасы................................32 
2.3. Құрылыс саласындағы жұмыскерлердің орташа айлық номиналды жалақысына салыстырмалы сипттама............................38 
 
ІІІ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ЖҰМЫСКЕРЛЕРДІҢ ТАБЫСЫН ЖОҒАРЫЛАТУ  
БАҒЫТТАРЫ........................................................................................40 
3.1 Халықты элеуметтік қорғау жүйесін қаржылық қамтамасыз етуді жетілдіру бағыттары.............................................................................................40 
3.2. Қазақстандағы еңбек ақы төлеудің нормтивті – құқықтық базасы.....................................................................................................52 
3.3. Еңбек ақы төлеу жүйесін жетілдіру бағыттары және оны реттеу.....................................................................................................57 
 
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................62. 
 
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................................65

Кіріспе

КІРІСПЕ 
 
Еңбек ақы – тұрғындардың игілігі мен өмір сүру деңгейін сипаттайтын негізгі экономикалық көрсеткіш болып табылады. Еңбек ақы мәселесі тек экономикалық емес, ол сонымен қатар әлеуметтік сипат алады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың Қазақстан халқына "Қазақстан - 2030" жолдауында: "Зейнетақымен, жәрдем ақымен және жалақымен толық және мерзімді қамтамасыз ету – ең басты мақсаттардың бірі", – деп көрсетілген.  
Жалақы – жұмыскерлердің негізгі табыс көзі болғандықтан, көп экономистер оны жоғары өнімді еңбек етуге үздіксіз қызығушылық тудыратын негізгі ынталандырушы күші ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, әміршілік-әкімшілік басқару жүйесіндегі "еңбек ақы еңбектің саны мен сапасына сай болуы қажет" – деген принципті өмірге толық ендіру әлі де жүзеге аспауда. Өйткені, еңбек мөлшерін өлшеу шешілмеген мәселе ретінде қарастырылады. Еңбек саны (мөлшері, шамасы) – жұмыскерлердің жұмсаған физикалық энергиясы мен ойлау қызметінің шамасы. Адамның энергия шығындарын анықтау биологтардың өздеріне де қиын соғуда. 
Бұл ғылыми дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы еңбек ақы төлеу мәселесіне, атап айтсақ, Оңтүстік Қазақстан облысындағы экономикалық салалар жұмыскерлеріне ең Бұл ғылыми дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы еңбек ақы төлеу мәселесіне, атап айтсақ, Оңтүстік Қазақстан облысындағы экономикалық салалар жұмыскерлеріне еңбек ақы төлеу мәселесіне арналған. 
Өмір сүру сапасы оның қасиеттерінің барлық мөлшерін қамтиды және сипаттайды, адамдарға көрсетілген барлық материалдық және жан дүниелік игіліктерге қанағаттануын көрсетеді, қамтамасыз етілуді, өмір жағдайының қолайлығымен, олардың қазіргі талапқа сай келуімен, ауырмау және өмір ұзақтығымен бағаланады.  
Жұмыстың мақсаты - “еңбек ақы” экономикалық категориясын зерттеу, номиналды орташа айлық жалақы көрсеткіштерін Қазақстан Республикасы және Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша талдау, сонымен қатар еңбек ақы жүйесін жетілдіру бағыттарын қарастыру.

Қолданылған әдебиеттер

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Үшінші басылым. Алматы: Жеті Жарғы, 1998 жылы.  
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Н.Ә.Назарбаевтің «Қазақстан 2030» бағдарламасы, Қазақстан халқына жолдауы.  
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Алматы, 1995ж.  
4. "ҚР Еңбек туралы" ҚР Заңы Алматы, 2003ж.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.3. Еңбек  ақы төлеу ... ... ... және ... ... ақы  – тұрғындардың игілігі мен  өмір сүру деңгейін сипаттайтын 
негізгі экономикалық көрсеткіш болып ......ақы ...... емес, ол сонымен қатар әлеуметтік сипат ...... ... Н.Ә ... Қазақстан халқына "Қазақстан - 
2030" жолдауында: "Зейнетақымен, жәрдем ақымен және жалақымен толық ... ... ету – ең ... ... ... – деп ... – жұмыскерлердің негізгі табыс көзі болғандықтан, көп экономистер 
оны жоғары өнімді еңбек .........тудыратын негізгі 
ынталандырушы күші ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, әміршілік- 
әкімшілік басқару ... ... ақы ...саны мен сапасына сай 
болуы қажет" – ... ... ... ... ... әлі де жүзеге аспауда. 
Өйткені, еңбек мөлшерін өлшеу шешілмеген мәселе ...... саны ... ... – ... жұмсаған физикалық энергиясы 
мен ойлау қызметінің шамасы. Адамның ......... ... де қиын соғуда. 
Бұл ғылыми дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы еңбек ақы төлеу 
мәселесіне, атап .........облысындағы экономикалық 
салалар жұмыскерлеріне ең Бұл ............еңбек ақы төлеу мәселесіне, атап ...... ... ... салалар жұмыскерлеріне еңбек ақы төлеу 
мәселесіне арналған. 
Өмір сүру ...оның .........қамтиды және 
сипаттайды, адамдарға көрсетілген барлық материалдық және жан ... ... ......етілуді, өмір жағдайының 
қолайлығымен, олардың қазіргі талапқа сай келуімен, ауырмау және ... ... ... - ............зерттеу, 
номиналды орташа айлық жалақы көрсеткіштерін ......... ... ... ... талдау, сонымен қатар еңбек ақы жүйесін 
жетілдіру бағыттарын қарастыру. 
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖҰМЫСКЕРЛЕРГІ ... АҚЫ ... ... ... Жалақыға түсінік, оның мазмұны мен ролі. 
Жалақы дегеніміз – атқарылған еңбек үшін ...... ол ... қызметтің саны мен сапасына сәйкес жұмыскерлердің өз 
қолына түседі және ұлттық табыстың бір ............ ... өндірілген өнім мен қызмет көрсету көлемі арқылы, ал сапасы 
– дайын өнім сапасына ... ... пен ... ... анықталады. 
“Еңбек ақы” түсінігінің мазмұны экономикалық категория ретінде 
уақытқа байланысты өзгеріп .........кезеңдеріне сәйкес 
жалақының бірнеше анықтамасы бар. ХVІІІ ғасырда белгілі ағылшын экономисті 
А. ... ... – ... ... ...үшін ......- 
деп қарастырған. Оның ойынша нарықтағы тауар ретінде өнім ...... ... ... ... ... ал ... – ол еңбектің бағасы. 
Экономикалық ғылымдардың классигі Д. ... ... ...еңбек 
кез-келген тауар ретінде табиғи және нарықтық ...ие. ......... мен оның ... өмір сүру ...ал нарықтық құныға сұраныс 
пен ұсыныс әсерінен ... ... ... ... ... ... ... Оның концепциясы бойынша жалақы - 
“жұмыс күші” тауар құнының ақшалай көрінісі. Ол ......... ... және оның құны ... ... көздеді. К. Маркс теориясы 
бойынша жұмысшы барлық еңбек үшін ақы алмайды, тек ......... ... ... табиғатының мазмұны - сол табыс есебінен 
жұмыс күшінің ұдайы өндіріс процесін қамтамасыз ......... ... ... экономика жағдайындағы мемлекттік меншік және әкімшілік 
басқару жүйесіне негізделген жалақы (Қазақстандағы 1918 жылдан 1991 ... – ... ... ... төленетін түрдегі материалдық сыйлық. 
Нарықтық экономика жағдайында ...мәні ......... ... – жабдықтары тек экономиканың мемлекеттерік секторына емес, 
сонымен қатар жеке және ......де ............қатысуы арқылы ұлттық табыс пен кәсіпкерлік табысы 
бөлінеді. 
Егеменді еліміздің Конституциясында ...ақы ...... ... ... мен ......оның сапасы 
мен санына байланысты төленеді. Жасына, жынысына, ұлтына байланысты ... ... ... да ... жол .........туралы” Заңында (№ 493 – І, 
10.12.1999ж) жалақы ... ... саны және ...... .........анықталады және еңбек келісім-шартына 
(контракт) сәйкес жұмыскерлерге төленеді. 
Сонымен, қазіргі замандағы әлеуметтік-экономикалық .........жұмыс үшін төленетін ақшалай сый-ақыға ...... ... ... – ...уақыт мерзіміндегі (сағат, күн т.б.) 
еңбек бірлігін пайдалану үшін төленетін ... үшін ... – жеке ......және ...... ... және экономикалық категория ретінде әр жұмыскердің және 
оның жанұясының тұрмысының игілік деңгейін арттыруда зор роль .........нәтижелерін жақсартуға ынталандырады, еңбек өнімділігін 
жоғарылатуға мүмкіндік береді. 
Жұмыс беруші үшін оның жұмыскерінің еңбегіне ақы ... – ......үшін ......ол ...өндіру немесе қызмет 
көрсетудің ... ... ... бір ...құрайды. Сондықтан, 
ол еңбектің бір данасына жұмыс күші ............қызығушылық тудырады. Бірақ, жұмыскердің еңбек 
өнімділігін арттыруға әсер ету ... ... ............ сәйкес өсуі мүмкін, ол пайданың артуына әсер етеді. 
Еңбек ақы – нарықты экономика жағдайында ...... ... өндірістік – оның көмегімен жұмыс күшінің ұлғаймалы ұдайы өндірісі 
жүзеге асады (яғни жұмыскерлердің творчествалық және ... ......жағынан капиталдың айналым ... ... ... ......– ...берушіде өндірістік нәтиже қалыптастырады, 
жұмыскерде - нәтижелі еңбекке қызығушылық ......ақы ... мен ... жағдайын жоғарылатуға ынталандырады; 
3) реттеуші – еңбек нарығында еңбек ақы ... пен ... ... ... ... ... ... жұмыс беруші және мемлекет арасындағы 
қатынасты реттейді. 
1.2 Жұмыскерлнрге еңбек ақы ... ... ... ... ......ақы ... нақты мәлімет аз. Кенжалин Ж.Ш ...... ақы ... оқу ......ақы төлеудің келесі принциптерін 
көрсеткен: 
- жалақының түрлері мен жүйесінің тізбектігі мен ............ақы жағдайымен 
хабардар болу қажет; 
- нақты жалақының артуы; 
- бірдей еңбекке бірдей ақы; 
- еңбек ақыны мемлекеттік ... ... күші ... әсер ... ... еңбектің күрделігі, жағдайы мен аймақтық тәуелдігіне байланысты 
дифференциация, әлеуметтік (жасына, ......... елде болуы мүмкін емес. 
Жоғарыда аталғандардың бәрін ескере отырып, еңбек ақы төлеудің негізгі 
принциптерін ... ... ... ақы ... ... ...жұмыскерлердің әлеуметтік 
қорғалуына кепілдік ретінде; 
- жұмсалған еңбектің саны мен сапасына сәйкес еңбек ақы төлеу; 
- еңбек өнімділігі ............... ... үшін әділ ... (бірдей еңбекке бірдей төлем). 
Еңбек ақы төлеудің негізгі принциптерінің бірі – оны мемлекеттік 
реттеу ...............мен кәсіпорындарда 
шешілетіндіктен мемлекет негізгі әлеуметтік нормативтерді ...... ... ... ... ... ақы төлеу жүйесін реформалаудың 
заңдық базасы және ... ... ... ... 2 ... ... асады: тікелей және 
жанама. 
Тікелей реттеу – шаруашылық субъектілері үшін міндетті сандық 
параметрлері ............тарифтік белдеулер, 
коэффициенттер, салық салу мөлшерлері). 
Жанама реттеу еңбек ақы ... жеке ............халық шаруашылығы бойынша мәліметтер негізінде жүзеге 
асады. 
Мемлекеттік реттеудің қажеттігі келесі жағдайлармен ... ... ... ... ... ......дамыған елдер 
деңгейімен салыстырғанда); 
- ең төменгі жалақының төменгі деңгейі; 
- экономиканың салалары .........дифференциациясы 
негізделмеуі; 
- жалақыны келісімді реттеудің тиімді механизмінің ... ... ... ... пен ... мәдениетті нарығының жоқтығы; 
- еңбек ақыны реформалаудың дамыған заңдық базасының жетіспеуі. 
Қазақстандағы мемлекеттік реттеудің ......... ... ......қажет. Ең алдымен бұл ...... ... ... ... ... № 95 “Жалақыны 
қоғау бойынша”, “жалақы сол елде заңды күші бар валютада ғана ... деп ... ... ... ... ... ... мәселесіне құқықтық және әлеуметтік қорғауды құру; 
- зейнетақы, жәрдем ақы, ...ақы ...үшін ...... ...түрлі меншіктегі кәсіпорындар мен ......... заңдық және әдістемелік негізін құру; 
- жұмыскерлердің жалақысына салық ... ... ... ......үшін ......процесін жұмыс артуға 
бағытталған шараларды өңдеу; 
- шетелдік жұмыс күшін ... ... ... ... ......өз мерзімінде төлемегені үшін ...... ... реттеу принциптері : 
- заңдық және нормативті актілерді құру негізінде жалақының тұтыну 
қабілетінің төмендеуін мемлекет тарапынан тоқтату; 
- жалақының ынталндырушы қызметін ... әсер ... ... ... процестерге әсер ету; 
- еңбек ақының төменгі мөлшерін бекіту. 
3. Жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу жүйесі мен ... ... ...оны ...оны ......мен 
еңбек арасындағы байланысты қамтамасыз ету, сонымен қатар ... ......ақы .........үш ... және өзара тәуелді элементтермен анықталады: 
- тарифті немесе тарифсіз жүйелермен; 
- еңбекті техникалық мөлшерлеумен; 
- еңбек ақы төлеу түрлері және ... емес ... ... ... жүйесі жатады. 
Тарифті жүйе – түрлі нормативті мәліметтер жиынтығы, оның көмегімен 
кәсіпке байланысты, еңбек .........байланысты 
жұмыскерлерге жалақы деңгейі бекітіледі. 
Тарифті жүйе еңбекті сапалы ...және ...... ... ... ... Ол келесі нормативтерді қамтиды: 
- тарифті мөлшерлер, сағатына немесе күнге төленетін ...... және ... ... ... анықтайды; 
- тарифті торлама, түрлі жұмыс және жұмысшылар (кәсіп) разрядтары 
арасындағы ақы төлеу қатынасын көрсетеді; 
- тарифті – ... ...оның ......торламаға 
сәйкес жұмыс пен жұмысшылардың разрядтарын анықтауға болады; 
- аудандық коэффициенттер және түрлі қосымша ақылар мен төлемдер. 
Қазақстан ... ... ... ...... ... ұйымдастыруды жетілдіру" қаулысына (№ 170, 06.12.1997 ж) сәйкес 
тарифті мөлшерлер мен қызметтік ............... аралық коэффициенттер базасында есептеледі. Біртекті тарифті торлама 
(ЕТС) 21 разрядты ...және ......пен ...... ... ... 1.1. 
Біртекті тарифті торлама және разрядаралық коэффициенттер. 
|Біртекті тарифті |Тарифті ... ... ...... ...... |торлама разряд |коэффициент | 
| |(1 ... | |(1 ... | 
|1 |1,0 |12 |2,20 | 
|2 |1,07 |13 |2,37 | 
|3 |1,15 |14 |2,55 | 
|4 |1,24 |15 |2,74 | 
|5 |1,33 |16 |2,95 | 
|6 |1,43 |17 |3,17 | 
|7 |1,54 |18 |3,41 | 
|8 |1,66 |19 |3,67 | 
|9 |1,78 |20 |3,94 ... |1,91 |21 |4,24 ... |2,05 | | ... ... торлама өңдеуде оған негіз ретінде келесі принциптер 
алынады: 
- ең кіші ... ......емес деңгейде бастапқы базаны 
анықтауды, разряд бойынша төлем мөлшерінің ......... ... ... ... етуді; 
- тарифті мөлшер түрлі топтар мен категориялар арасындағы еңбек 
қызметтерін, нақты ......мен ...... ... ... еңбек жағдайы, ауырлығы және күрделілігі, оның орындалу саласы, 
аймақтық ерекшеліктер, еңбек ......және .........элементтері көмегімен ескерілуі 
қажет; 
- жұмысшылар мен қызметкерлер кәсіптерінің орындалатын ...... сай ......және ...емес ......қызмет блогы бөлінген, ол салааралық бірлік 
принципімен ............ ... мен қызметкерлер кәсіптерінің тарифтері, яғни оларды 
кәсіптік ... ... ...күрделілігі – орындалатын жұмыс мазмұнын сипаттайтын және 
жұмыскерлердің кәсіптік деңгейіне талап қоятын ......... кәсібі-сапалық түсінік және нақты сандық көрсеткішке ие емес. 
Тарифтік торлама келесі сипаттаға ие: тарифті ...............абсолютті және салыстырмалы 
өсуі. Жұмысты тарифтеу және тарифті-кәсіптік разрядтарды .........бар, онда ...... Онда ... ...сәйкес разрядқа қойылатын талаптар, 
оның іс-тәжірибелік және теориялық біліміне, білім ...... ... ... ......1-ден 8 ...дейін, ал 
қызметкерлердің кәсіп деңгейлері 2-ден 21 разрядқа дейін тарифтелінеді. 
Тарифтік мөлшерлеу ... ... ... ... ...еңбек ақы 
мөлшері дисперсиялық түрде беріледі. Олар ...... ... өсіп ... ... ......анықтауға, 
яғни жұмыскердің еңбек сапасын, күрделілігін анықтау үшін қолданылады). 
Тарифтік ставканы анықтау үшін ...сай ......сәйкес 
разрядтық тарифтік коэффициентіне көбейту арқылы анықтайды. Жұмысшыларға 
разряд арнайы кәсіптік комиссия ......және сол ... ... ... болады. 
Тарифтік торламаны құру, оны таңдау, оның разрядтарының санын 
анықтау кәсіпорынның жеке ......және ол ... ... ... мен ... ... мамандарды және қызметкерлердің еңбек ақысы қызметтік 
жалақы негізінде есептеледі. ............ ... және кәсібіне сәйкес белгіленеді. 
Еңбекті мөлшерлеу – еңбектің шығындары мен нәтижесі ............– бұл өнім өндіру, уақыт, ... ... саны ... кешені. Оны кәсіпорынның өндірісті 
ұйымдастыру, технология және ............ әкімшілігі бекітеді. 
Еңбек мөлшері құрамына келесі көрсеткіштер қамтылады: 
а) өнім өндіру мөлшері – берілген ұйымдық-техникалық ...... ... ... жұмыскерлер тобының уақыт бірлігіне атқаруы 
қажет натуралды шамадағы белгіленген көлем; 
б) уақыт мөлшері – берілген ... ......кәсіпті 
жұмыскерлердің немесе жұмыскерлер тобының жұмыс бірлігін белгіленген уақыт 
шығынының мөлшері; 
в) қызмет көрсету мөлшері – жұмыс ............ ... ... тобының қызмет көрсету санына ... ... ... ... ...мөлшері олардың белгілі жұмыс көлемін 
немесе басқару қызметтерін атқару үшін маманды-кәсіпті құрамының саны. 
Біртекті тарифтік .........және .........бағалау, сонымен қатар еңбек ақыға 
ынталандыратын ... ... ... алу ...... үшін ... тарифті торлама нұсқаушы сипатта болуы мүмкін, ... ақы .........және ...пайдалануға 
болады. 
Соңғы мерзімде еңбек ақының тарифсіз жүйесі кең белең алуда. Еңбек ... ... ... ............соңғы 
нәтижесіне толық байланыстырады. Бұл жүйеде нақты жалақы ...... ... жалақысы толық бекітілмейді, тек еңбек ақы қорындағы 
үлесін білдіреді. Бұл жағдайда әр .....................деңгейі, еңбекке қатысу 
коэффициенті және нақты орындалған уақыт мөлшері. 
Еңбек ақы екі ... ... : ... және ... ......жалақы қамтылады, ол белгілі уақыт аралығында 
орындалған жұмыс көлеміне ... ......мен ...... бригадирлік үшін төлем, қалыпты еңбек жағдайынан ауытқу үшін төлем 
және т.б). 
Қосымша жалақыға ...............төлем қамтылады: Кезекті және декретті ...... және ... ... ... үшін ... және ... ақы төлеу түрлері еңбек саны мен мерзіміне байланысты ... ... ... (“ҚР ... ... Заңы”, 70-бап): 
- кесімді: оның негізінде өнім бірлігі немесе өндірілген ... ... ... ... ... : уақыт бірлігіндегі жұмысқа төленетін тарифті ставка 
негізге алынады, яғни орындалған .........емес 
атқарылған уақыт көлеміне төленетін төлем. 
Кесімді ақы төлеу өнім ............ кең ... Бұл ақы ... түрі ... тауар көлемін 
ұлғайтуға байланысты бекітіледі. Бірақ, күрделі өндірістік технологиялық 
жүйеде қызмет етуде ол мөлшерден тыс ......әкеп ...мүмкін 
және өндірістің төмендеуі мүмкін. 
Қазіргі замандағы өндірісте еңбек ақы төлеудің мерзімді жүйесі кең 
қолданылады. ... бұл ... де өз ...бар, оның ... өнім саны мен ... ... ...механизмінің 
бекітілуі. 
Кесімді және мерзімді еңбек ақы төлеудің де бірнеше түрлері бар (сурет 1) 
|Еңбек ақы түрлері ... ақы | ... ақы ... ... | ... мерзімді ... – ... | ... ... | 
|Жанама ... | ...... | ...... – ... | ...... | ... | ...... 1. ... ақы түрлері мен формалары. 
Кесімді еңбек ақы төлеу жүйесінің келесі түрлері бар: 
- тікелей кесімді: өндірілген өнім ...саны өнім ... ... көбейтіледі; 
- кесімді – прогрессивті : артық өндірілген өнімге артық ... ... – ......кесімді ақыдан бөлек сандық және 
сапалық көрсеткіш жетістіктеріне ......... мөлшерді асыра орындау және т.б) ; 
- аккордты: еңбек ақы барлық атқарылған ......... ... - ... көмекші жұмысшылардың еңбек ақысында қолданылады 
(жөндеушілер және т.б) және ......... ... ...... ақы төлеуде қарапайым мерзімді және мерзімді - сый- 
ақы түрлері қолданылады. 
Қарапайым мерзімді ...ақы ............ ... көлеміне көбейту арқылы анықталады. Мерзімді – сый-ақы 
төлеу түрінде ... ... ... ......сандық және сапалық 
көрсеткішті қамтамасыз еткені үшін пайыз түрінде сый-ақы төленеді. 
Кәсіпорында ақы төлеу ақшалай және ............ол 
кәсіпорындағы еңбек ақы төлеу жүйесіне байланысты. 
Ақшалай түрдегі төленетін жалақыға келесі төлемдер қамтылады: 
- кесімді бағалаумен, тарифті ...және ...... ... жұмыс жалақысы; 
- тарифті ставка мен жалақыға қосымша төлем (кәсіптік шеберлікке, 
кәсіп деңгейі үшін және т.б); 
- сый-ақы ... ... ... ... жылдарға байланысты; 
- ағымды сипаттағы өндірістік нәтижелер үшін сый-ақы; 
- жыл қорытындысы бойынша марапаттау; 
- демалысқа ... ... ... еңбек ақыны аудандық реттеумен негізделген төлемдер: ... ......апат ...... төлем және т.б. 
- еңбек жағдайы үшін төлем (ауыр және қауіпті ...... ... ; 
- ... ... демалыста және мейрам күндерінде, үстеме қызмет 
үшін төленетін төлем; 
- құрылыста қызмет етуші және .........етуші 
жұмыскерлерге жол жүзеге байланысты төлем; 
- жер асты жұмыстарына қамтылған жұмыскерлерге төлем; 
- жылдық және ......ақы ...... үшін ... ... мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді ...... ... ... ақы ... ... кінәсі бойынша емес тоқтауларға ақы төлеу. 
Натуралды түрдегі жалақыға: натуралды ақы түрінде берілетін өнім 
құны, ...жүру ......құны, жұмыскерлерге тамақ 
өнімдерін тегін немесе арзан бағамен беру, ...үй ...... ақыларын төлеу, демалыс үйлері мен лагерлеріне жолдама және т.б. 
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорындар еңбек ақы жүйесіне ... ... ... ... байланысты көптеген кәсіпорындарға осы 
мәселені шешу үшін республика деңгейінде ұсыныстар өңделуде. 
4. Еңбек ақы төлеу жүйесін ... шет ... ... ақы ... жүйесін зерттеу бойынша шет елдік тәжірибеден ... ақы ... ... ... ... яғни еңбек нарығы жағдайына 
тікелей байланысты жалақы. Макродеңгейде жалақы елдің дамуының экономикалық 
көрсеткіштер ......... (ЖІӨ, еңбек өнімділігі, 
құнсыздану және т.б), микродеңгейде - әр жұмыскердің жеке .....................икемділігі 
жұмыскердің жұмысы нәтижесін дифференциациялауда көрінеді. 
Еңбек ақыны ұйымдастырудың шет елдік тәжірибесі еңбек ақының ... ... ... : 
- ... ... ... мөлшері үлкен емес кәсіпорында және еңбек 
өнімділігін жоғарылату нәтижесінде ......... ... ... жүйесі: кәсіпорынның қызметінің жалпы нәтижесімен 
анықталуына байланысты жұмыскерге сый-ақы ... ... ... негізіндегі жүйеде жұмыс күшін сатып алу ... және ... ............ (акцияларды иелену): компанияның 
акцияларының бөлігі тегін беріледі немесе ...... ... ... ... жолы – СТБЖ ... ... біртекті жүйесі) – 
кәсіпорын жұмыскерлеріне арналған акцияларды ... ...Оны ... ... осы ... арнайы құрылған қордан қарыз беріліп, соған 
компания акцияларын алады. Басқа жағдайларда ...жеке ... ... кооперативтер алады. Кейде бұл жағдайларды аралас-кешенді 
қолдану әдісі де пайдаланылады. 
СТБЖ жүйесін дамыған елдер де ... ... ...... бұл ... ... қолданушы ұйымдар саны 91% құрайды, бірақ 
онда АҚШ-на қарағандағы ерекшелігіне ............өздері жұмыскерлерге субсидиялар береді 
(жұмыскерлердің салымының 5-10% құрайтын), бірақ басшылардың ешқайсысы ... ... ... ... жүйесінің артықшылығы еңбек өнімділігіне оң әсер етуі. 
Жапон фирмаларының СТБЖ жүйесін қолданушылардың үлесі 5-7% ............ақы ...икемділігі қамтылады – экономикалық 
тиімділікті арттыру және жұмысбастылық ......... ... құрал. 
Теріс жақтарына біздің республикамыз жағдайындағы бұл жүйелер жеке 
жұмыскерге қосымша табыстың аз мөлшерін ғана бере ...............қол жеткізбесе де жұмыс орнындағы 
келеңгіздіктер мен талпынысты жабуы мүмкін. ............ .........өйткені табыстар экономикалық 
коньюнктура және басқа да қозғаушы күштерге байланысты. 
Қаржылық қатысу жүйесінің экономикалық ......... ақы ... байланыстылығында. Егер олар негізгі жалақының бөлігін 
алмастырса, онда ол ынталандыруға теріс әсер етеді. Қаржылық қатысу жүйесі 
номиналды ... ... ... қажет. 
Қаржылық қатысу жүйесі негізінен банктік немесе сақтандыру бизнесінде, 
жеке қатысуларды ескеру қиын ............ ... ... Еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру жағынан 
алғанда ең қызық ел – Жапония ... ... Бұл ел ............қызметін ұйымдастырудың тиімді жүйесіне байланысты 
әлемдегі жоғары дамыған елдер ... ... ... ......бірнеше ондық түрлі жүйесі 
бар. Жапониядағы еңбек ақы жүйесі өмірлік жалдану ...... ақы ... ......қалыптасуына өздерінің қайталанбас 
ерекшеліктерін солар қосады және оны ............ ... Жапония АҚШ-пен қатар орташа жалақы көрсеткіштерімен әлемдік 
алдыңғы орында, ол өмір сүрудің ... ... ... ... көп таралғаны - “өмірлік жалдану” жүйесі. Бұл жүйенің 
мазмұны бойынша жапондық фирмада ...қана .........де ...тек оның ......емес, 
творчествалық потенциалы да ескеріледі. Егер ......ақы ... ... ... кәсіпті шеберлік, жасы ескерілсе, ...... ... көп ... ... жүйе үш негізгі бөлімнен тұрады: .........2 ... ... зейнеткерлікке шығудағы бір мезгілдік жәрдемақы. ... ... ... ... 88% -ды, ал өзгермелі бөлігі - 12% 
құрайды. 
Еңбек саласындағы саясатты өнеркәсіптік өсу жылдарында ...... өсуі ... ... ... айлық жалақының басқа төлемдерге 
әсері қысқаруда. 
Уақыттан, шектен тыс мерзімде ... үшін ... ...өсу ............өз қызметін жоғалтуда. Қазіргі 
уақытта ... ... ... ... ... төрт ... ...мезеттік төлем-ақы еңбек стажын жалақының орташа шамасына 
көбейтумен анықталады. 
Зерттеулердің ............ақы ... трансформация процесінде. Мысалы, туылымның бірден төмендеуі мен 
өмір сүрудің орташа ұзақтығы "жас ............ ... ......Жапондық орталығының мәліметтері 
бойынша 2000 жылы 55 жастан жоғары жұмыскерлер ...............Бұл орта жастағы жұмыскерлер жалақысының 
қорының үлесінің артуына әкелген. ............ де кәсіподақ ұйымдары да зейнеткерлікке мерзімінен ......және ......... (кәсіпорын бойынша жалақы 
қорының 5%) ... ............... ... жағдайды ескере отырып, бірнеше жылдан кейін мұндай 
жәрдем-ақы ... 14-15% ... ... деп .........автоматтандыру қарт жұмыскерлерді төменгі 
кәсіпті еңбек саласына ығыстыруды тудырады және информатика мен ... ... ... ... ... Сол ......өсу жүйесі 
қызмет бойынша иерархиялық және функционалдық ...... ... ... күрделенеді. 
Осы мәселелерді ескере отырып Жапонияда жалақы қорын басқарудың ... ... ... 50 ......жұмыскерлер айлығының 
өсу қарқынын баяулатуға келісімдерін ...Бір ...... мен кәсіпкерлер үкіметтен зейнеткерлікке мерзімінен бұрын шығуда 
жәрдемақыны әлеуметтік қамтамасыз етудің жалпы сомасына қосуды заңдастыруды 
талап ... ... ... ... үшін ... ... ең алдымен – жұмыс 
сапасы, ал әр ... оның ... мен ... ... ...... ранг ... Қызметтердің класстары, рангтары және талаптары 
арнайы кестеде көрсетіледі. Қызметтік рангтер 6 классқа .........- ...жұмыскерлер және одан ...... ... солай 6-классқа дейін. Екіншіден, жалақыны көтеру үшін 
жүйелі критерий белгіленеді. Бұл ............ қажет және өз қызметтерінде өндірістік стандарттар мен мақсаттарға 
жетуге ұмтылуы ... ... ... "нақты жеңісі" негізінде жеке 
бағалау жүйесі жүзеге асырылады. Бұл арқылы әр ...... ... мен ............ төлеу жүйесінде жұмыскерлердің тек ......... қызмет етуі де ескеріледі. 
Нәтижесінде Жапониядағы жалақы құрылымы негізгі және ............ (4-рангтен бастап), мерзімнен тыс 
қызметтен және түнгі ............... бару жол ақысынан тұрады. 
Жалақыны құру механизмі күрделі. Ең алдымен жұмыскер рейтингісі 
анықталады (Рж), ол ... ... ... ... ... деңгейіне, ол жұмыскердің білімінің өсуіне пропорционалды 
өседі; 
- жұмыс тәжірибесіне: алғашқы ... ету ...кадр ... және жыл ... ... өсу қарқымын белгілі пайызға 
арттыру бойынша бұл коэффициент мәні алынған; 
- мазмұн коэффициенті: кәсіпорын құрылымндағы ...... ... ............коллектив мүшелерінің арасында 
үлкен рейтинг үшін бәсекелік күрес тудырады. Әрбір жұмыскер өзінің тапқанын 
алады, әкімшілікке араз ... ... ... ... ... да ...ерекшеліктерді 
сипаттайтын коэффициенттер ендірілуі мүмкін. 
Жалақының соңғы нәтижелі көрсеткіштерімен байланысы үшін ............ақы қоры ...... ... Сондықтан, әр жұмыскердің жалақысы (Зж) базалық 
жалақы (Зб) мен оның жеке ... ... ... ...процесс динамикасын жақсартуды бақылау үшін тағы ... ... ... = Зб · Рж · Кс · Кес · ... Кс – жоспарлы көрсеткішпен салыстырғандағы жұмыскердің еңбегінің 
сандық және сапалық ... ... ...– ............сапасы 
коэффициенті; 
Ксақ – жұмысқа жаңадан алынғандардың еңбек ақысы үшін 
қажетті резрев құру үшін ендірілетін сақтандыру ... ...ақы .........жеке ...мен 
еңбектің нәтижелі көрсеткіші арасындағы байланыс автоматты түрде реттеледі. 
Жапондық ...ақы ............... ... атап өтуге болады: 
1) жұмыскерлердің еңбек стажына, жасына байланысты еңбек ақы ...... ... ... ақы мен ... жоғарылау сипатталады; 
2) еңбек ақы төлеу .................. 5-6 болуы мүмкін; 
3) жеке жұмыскердің нақты еңбек .........еңбек үлесін 
көрсеткішіне байланысты жалақының өсу (кему) қарқыны; 
4) барлық кәсіпорындарда “жүргізуші” жалақылар жүйесі қолданылады: басшылар 
еңбек ... ... ... ... байланысты (өзіндік құн, өндіріс 
көһлемі динамикасы және т.б); 
5) еңбек ... ...... : ...және ...... 3 есе ... және ТМД елдерінде еңбек ақы жүйесінің алдыңғы ... ... ... ... көрсеткіш беруде. Бірақ, қазіргі 
заманда алдыңғы отандық және шет елдік еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру мен 
ынталандыру ... кең ... ... отыр. 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАЛАҚЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУ 
ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ 
Қазақстан аймақтары бойынша жұмыскерлердің орташа айлық номиналды жалақысы. 
Еңбек ақы мәселесін зерттеуде ...және ......... ... ... ...сағатына, күшіне, аптасына атқарылған 
жұмысқа төленетін ақша ... ... ... – ...жалақыға нақты 
түрде сатып алатын тауарлар мен қызмет көрсетулер сомасымен ... ... ... ... ... ... алу қабілетін” көрсетеді. 
Еңбек ақы көрсеткіштерін қарастыруда және талдауда орташа айлық 
номиналды жалақы ... ... 1-ден ... ...және ......облысы бойынша 
орташа номиналды жалақының тұрақты өсуін көруге болады. 
“Труд в ............2003 ... ...жалақы 23343 теңгені ...ол ......14% ...Оңтүстік Қазақстан облысының статистика 
басқармасының мәліметі ... ... ... жалақы 2004 жыл 14965 теңгені 
құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 9,7% артқан. 
Қазақстандағы еңбек ақы көрсеткіштерін .........жасауға болады: республика ...ең ...... және ... облыстарының жұмыскерлерінде, ал ең төменгі Оңтүстік 
Қазақстан және Ақмола облысы жұмыскерлеріне тиісті (кесте ... ... ... ... ... айлық номиналды жалақыны 
салыстыру сипаттамасы. 
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қызметтер түрлері ... ... ... ... өзгерістері 2002-2005 жылдары бойынша 
көрсетілген. 
Диаграммалық суреттен көріп ......... ... ... қызметіндегі жұмыскерлер болса, төмен жалақы алушылар 
ауыл-шаруашылығындағы жұмыскерлер. Төменгі және жоғары жалақы деңгейлерінің 
арасы 2002 жылы 6 есе, ал 2003 жылы 6,8 ... ... ... ......қызметтер түрлері бойынша 
орташа жалақы жағдайы сәл өзгеше. Сурет 3 ... ......... мөлшерін алушыны бөліп айта алмаймыз. Әйтсе де, Қазақстанның ..................... транспорт және байланыс жұмыскерлері жалақысы да, ол ......... (2004 ... 1-қаңтарында облыс 
тұрғындарының саны – 2150,4 мың адам, соның ішінде 827,7 мың адам ... және 1322,7 мың адам ... ... ... ... ... ...мүлік нарығының 
дамуы жатады. Оңтүстік Қазақстан облысы ......... ... ... орташа республикалық деңгейден де төмен. 
Халықтың өз-өзін жұмыспен қамтуы мен жеке шаруашылығын ... ету ... ... ... 435 аз ... ... көлемі 28,6 млн. теңге шағын несиелер, 478 отбасыға жалпы көлемі 
1068,4 га жер, 61 отбасыға 200 ... аса қара мал ... ... ... 26,4 мың аз ......120,6 мың 
адамына жалпы көлемі 798,1 млн. теңгенің атаулы әлеуметтік көмегі берілді. 
Айына бір ... ... ... ... ... ... жылдық мөлшері 
831 теңгені құрады. 
4,3 мың отбасы жалпы көлемі 30,6 млн. теңгенің тұрғын үй көмегін ... ... ... үй ...орташа жылдық мөлшері 757 теңгені 
құрады. 
2003 жылдың аяғында күнкөрістің ең төменгі ......... ... ...20 пайызды, күнкөрістің ең төменгі шамасы 4644 
теңгені құрады. 
2003 жылы халықтың ... жан ... ... ... ...... ... (айына орташа есеппен 5057 теңге) құрады, бұл 2002 жылғыдан 
7,9 пайызға артық. Тұтыну үшін ...орта .........4945 
теңгені құрады. Бұл көрсеткіш қалалық жерде 5817 теңгені, ауылдық ...... ... ... ... өмір сүру ...жақсарып жатқанына ақшалай 
табыс деңгейінің салыстырмалы талдауы куә бола алады: жыл сайын халықтың 
ақшалай ... орта ... 15-20 ... ... және бұл ... ...5 
жылда 2,5 есеге дейін өскен. 
2004 жылы облыстағы зейнетақы алушылардың орташа жылдық саны 154,2 мың 
адамды құраған. Зейнетақының орташа ... 6517 ...... 2003 ... 12079,2 млн. ... ...... Қазақстан облысындағы экономика саласындағы еңбек ақы 
қорының өсу динамикасы (млрд. ............саны 91,4 мың ... оның ... ... – 57,5 мың адам, асыраушысынан айрылғандар – 
30,4 мың адам, жас мөлшеріне байланыстылар – 3,5 мың ... жылы ...4974,7 млн. .........жәрдемақы 
төленді. 
Халықтың табиғи өсімінің абсолюттік шамасы 37,2 мың адамды (2002 
жылғы деңгейдің 114,5 пайызы) ... жылы ... ... абсолюттік шамасы 2445 адамды ... ... ... облыстық кедейшілік пен жұмыссыздықты төмендету 
бағдарламасы, жалпы жұмыссыздықты 2007 жылдың аяғына 75,2 мың адамға .........7,4 пайызға дейін қарастырудың жолдарын 
іздестіруге және мүмкіншіліктерді толығымен ...............қамту деңгейінің ...және ... ... ... қол ... 2005 жылы, бағалау бойынша, зейнетақы алушылардың саны ... ... ... 2007 ... ... саны 150,7 мың ......деп жоспарланады. Орта ......2004 ...... 2007 жылы 9132 теңгеге дейін, немесе 17,3 пайызға ......2005 .........әлеуметтік 
жәрдемақының мөлшерін көтеру туралы тапсырмасы есепке алына отырып, ... ... ... ... орта мөлшері 6693 теңгені, 2007 
жылы – 7379 ...және ...– ...7,6 ...және 8,5 ... ... арнаулы жәрдемақы – 7720 және 8392 теңгені, шығын ... млн. және 171,2 млн. ... ... өнімін өндіру көлемінің күрт кемуі мен шынайы жалақының 
төмендеуі, құнсыздандыру асқақтауы мен жұмыссыздықтың тоқтаусыз өсуі ... ... ... мен аз қамтамасыз етілген, әлсіз топтардың ... ... ... ... ...ұғымның өзі қоғам үшін айқын да 
қауіпті бола бастады. Сонымен қатар, кедейшілік – тек ...... ... пен ... ... ... ауру мен өлім ... жол береді. Сондықтан халықтың тұрмыстық ......... мен ...өсуге бағытталған ұзақ мерзімді мақсаттың 
орындалуына байланысты. 
Құрылыс саласындағы жұмыскерлердің ............ ... ... ... жалақысы орташа республикалық деңгейден 
жоғары болып отыратын: 2002жылы құрылыс жұмыскерлері орташа статистикалық 
жұмыскерлерден 1,23 есе артық алатын, 1999 жылы – 1,34 есе ...ал ... 1,46 есе ... 2003 жылы 1,55 есе ...2004 жылы 1,6 есе ... ... саласында республикалық деңгеймен салыстырғанда алдыңғы шекте 
жылжу ... 2005 жылы ... ......41122 ...ал 
орташа республикалық деңгейден 1,5 есе артық көрсеткен. 
Оңтүстік Қазақстан облысында құрылыс саласы жұмыскерлерінің жалақысы 
орташа ... ... ... ... оның өсу ... әр ... 2002 ... 1,17 есе көп алса (орташа облыстық деңгейден), 2003 жылы – 
1,23 есе көп, 2002 жылы – 1,16 есе көп. 2004 жылы ...... ... ... .........жалақысы 
28,6% артқан. 
Егер Қазақстан Республикасы және ..................орташа айлық номиналды жалақыларын 
салыстырсақ (кесте 3) келесі қорытынды ... ...ОҚО ...саласы 
жұмыскерлері жалақысы орташа республикалық еңбек ақы төлеу ...... жуық ... ақы ... жүйесін жетілдіру және жұмыскерлердің табысын жоғарылату 
бағыттары. 
Халықты элеуметтік қорғау жүйесін қаржылық ............жүйесін дамытудың негізгі бағыттары халықаралық 
тәжірибе мен қазіргі .........Нарық жағдайларына 
сәйкес келетін және тұрақты ақылы еңбекке ынталандыруды қалыптастырнатын, 
әкімшілік шығындары ... ... ... ... ... ...жүйе құру 
көзделіп отыр. 
Жаңа жүйе адам өмірінде тап болу ...............қамтамасыз етуге арналған ынтымақты және 
дербестендірілген ......және ...... ... аралас жүйе болады. 
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі ...мен ... ... ... ... ... ...жағдайлар туындаған 
кезде барлық азаматтарға қорғау көрсетілуге әділ болуы; тиімді жұмыс ... ... ... ... қамтуы тиіс. 
Әлеуметтік саланы реттейтін заңнама әлеуметтік қатерлердің негізінде 
қалыптастырылады. Әлеуметтік қорғаудың іске ......... ... - әлеуметтік қорғаку құқығын іске асыра алушылар үшін жеңіл, қол 
жетерлік болуы ............ең ...... бірдей әлеуметтік қатер туындаған кезде еңбек өтелі мен ... ... кең ... ... тиіс. Сонымен бірге мезгілде, 
қосымша қорғау деңгейі әрбір нақты адамның ......... байланысты болуы керек; 
әрбір азаматтың мемлекетке тәуелділігін емес, оның жеке ... ... ...алғанда, барлық еңбекке қабілетті азаматтар 
өзінің жеке басының болашағы мен өз ... ... үшін ...болуға 
ұмтылуы тиіс; 
пәрменді – жәрдемақылар атаулы болуы тиіс, яғни оны алуға құқығы бар ... аса ... ... ... яғни ашық және ... ... шығыны аз және қарапайым болуы 
қажет. Жүйенің негізгі компоненттері икемді реттелуі қажет; 
қол жетерлік, яғни ...бір .........барынша толық 
қамтылуын қамтамасыз етуі тиіс. 
Осы айтылғандарды ескере отырып, әлеуметтік қатерлер ..................жүйесін 
ұйымдастыру көзделіп отыр: 
– барлық азаматтарға әлеуметтік қатерлерге қарай бюджет қаражатының 
есебінен бірдей деңгейдегі ... ... .........міндетті әлеуметтік сақтандыруды жұмыс 
берушілер есебінен және келешекте ...де ... ... жинақтаушы зейнетақы жүйесі; 
– әлеуметтік көмек және белгілі бір санаттағы азаматтардың ... ... ... ... ... ...басқа, азаматтардың әлеуметтік қатерлерден өздерін ерікті 
сақтандыруды жүзеге асыруды ... ......халықаралық тәжрибені ескере отырып, 
әлеуметтік қорғау жүйесінің ұйымдастыру негізін ......... сол ... ... жеке меншік институттардың мүмкіндіктері тиімді 
пайдаланылатын аралас жүйеге артықшылық берілуі тиіс. 
Ана мен баланы кең ауқымды әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттің ............бірі болады. Келешекте 
әлеуметтік қорғау жүйесінің жетілдірілуі барысында әлеуметтік ... ...............процестерді 
қолдау мақсатында бала туу мен оларды тәрбиелеу әлеуметтік көмекке ... ... ... .........бала ...бір жолғы 
жәрдемақы және жасы ............... ... жәрдемақы беру енгізілетін болады. 
Мүгедектік проблемаларын шешу бойынша іс-шаралар әзірлеу мүгедектердің 
мұқтаждықтарына арналған өндірістерді мемлекеттік ......... ... ... ......қол жеткізуін 
қамтамасыз ететін мемлекеттік стандарттарды енгізу қарастырылады. 
Әлеуметтік .........және ...... әлеуметтік, кәсіби) жеке бағдарламаларын дамыту, мүгедектерді 
әлеуметтік, еңбекпен бейімдеу жүйесін құру, ......... ... .........Бұл ұсыныстар әзірленіп 
жатқан Мүгедектерді оңалтудың 2007-2008 ......... табады. 
Атаулы әлеуметтік көмек мұқтаждықтың нақты өлшемдері негізінде ... аз ... ... ғана ............адамдардың 
белгілі бір топтарына – соғыс ардагерлеріне, мүгедектерге және көп .........көрсетуге бағытталған арнайы бағдарламалар 
әзірленеді. ..................ең төменгі жалақыны кезең-кезеңімен көбейтіп, күнкөріс 
деңгейіне жақындату маңызды ... ... ......... ... табиғаты бар нормативтерге негізделіп есептелген 
болады. 
Әлеуметтік қатерлердің туындау мүмкіндігін болдырмау және оны ... ... ...алу ......қабылдайтын болады. 
Жұмысынан айрылып қалудың алдын алу, ............ ... ... ... алуын ынталандыру мақсатында мемлекет жұмыс 
орындарын құру бағдарламаларын жетілдіреді. Азаматтардың еңбек ... ... ... мен өміріне зиян келу қауіпінің алдын алу үшін 
мемлекет еңбек туралы заңнамалар мен еңбекті ..................ұшырау қатерін .....................оны 
қаржыландыру тетігін жақсарту арқылы жетілдіру көзделуде. 
Жасы бойынша, асыраушысынан айырылу және еңбек ету ...... ... ... жәрдемақылар алушыларды әлеуметтік сақтандыруды 
енгізу кезіне дейін .........ету ... ұшырамайды. 
Әлеуметтік қорғаудың барлық жүйесі тікелей немесе ...... мен .........есебінен қаржыландырылатын 
болғандықтан, әлеуметтік қорғау жүйесіне әрбір нақты азаматтың ғана ... ... ...– ...кәсіптік одақтарының 
және жұмыс берушілер бірлестіктерінің қатысу деңгейін көтеру көзделеді. 
Әлеуметтік қатер түрлері және төлемдер негіздері ...... ... .........жекелеген санаттарын 
қосымша қорғауға қатысты арнаулы ............ ... ... одан әрі жетілдіру жоспарланып отыр. 
Әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау бүкіл республика халқының ... ... ... ... мүдделі мәселе бойынша анық та толық 
ақпаратпен қамтамасыз етуге ерекше мән берілуі ......... ... ... ... әріптестердің қатысуымен жүргізіледі. 
Реформаланатын әлеуметтік қорғау жүйесінде ...... ... ... отырып, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде ... ету мен ... алу ... ... .........жоспарлануда, соған сәйкес жеке ... ... коды ...азаматтың әлеуметтік төлемдерді алу ... ... ... ......бірегейлендірулер соған 
негіз болмақшы. Мұндай жүйенің өзекті элементі ......... ... ......бұл ...ұстауға арналған 
әкімшілік шығыстарын азайтуға, сақтандыру аударымдарын төлеу мен ...алу .........орнатуға мүмкіндік береді. 
Әлеуметтік .........үшін ...... ......жөнінде шаралар қабылданады (актуарлық 
есептер – сақтандыру .........мен қаржылық 
тұрақтылығының қажетті деңгейін қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және 
қайта сақтандыру шарттары ............ ... ... ... мелекет халықты әлеуметтік қорғау ...көзі ...қала ...деп көзделеуде. Мұндай жағдай 
мемлекеттің қатысуының ...және ......тетіктерінің 
дамуына қарай бірте-бірте өзгеретін болады. Мемлекет барлық әлеуметтік 
төлемдердің толығына және ............... ... ... қаржыландыру әлеуметтік салық ставкаларын 3% 
азайту және сақтандыру аударымдарын қызметкер табысының 3 ............Бұл ......төлеушілер алғашқы 
кезеңде жұмыс берушілер болады. Әлеуметтік ............және ...............ықыласын 
арттырады. Әлеуметтік сақтандыруға аударымдарды дербестендіру есебін енгізу 
әлеуметтік қорғау жүйесін реформалаудың аса ... ...бірі ...... ... жүйесін мемлекеттік реттеу Қазақстан 
Республикасында әлеуметтік қорғаудың жаңа саясатын жүзеге ...... ... ... ... ... қызметін бақылау мемлекетте 
қалатын болғандықтан, мемлекеттің рөлі ...... ... ... ...мен жинақтаушы зейнетақы 
жүйесінің даму деңгейі жоғары болған жағдайдың өзінде де ...... ... ... ... ... ... мемлекеттік органы 
жинақтаушы зейнетақы жүйесі, әлеуметтік сақтандыру және қызметкердің өмірі 
мен денсаулығына келтірілген ... өтеу ......... ... ... ... үшін актуарлық әлеуметті күшейтеді. 
Әлеуметтік сақтандырудың міндетті ............ ... шоғырландыру үшін мамандандырылған институттарды 
құруды қарастырады. ............ ... ... дамудың халықаралық тәжрибесін ескере отырып, 
халықтың толық қамтылуын және бүкіл жүйенің ......... ... қысқарту мақсатында мемлекеттің 100% қатысуымен жабық 
акционерлік қоғам түрінде мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры (бұдан әрі 
–Қор) құрылуы тиіс. ... ... мен ... және ...арқылы 
Қор қысқа мерзім ішінде еңбектің ресми секторын, соның ішінде жекешеұйымдар 
үшін .........ауылдық аудандарды әлеуметтік 
сақтандырумен қамтуға ..................тыс ...мүмкіндігін болдырмайтын бақылаудың пәрменді 
тетіктері енгізіледі. Қордың ... ... ...... және ... ... ... Қордың активтерді сақтау мен 
есепке алу құқықтары мен ............... ... ... бағалы қағаздарға инвестициялау көзделеді. 
Зейнетақы төлеу жөніндегі .....................отырып, оның функциялары мен 
міндеттері кеңейтіледі. Қордың міндеттемелері қолданылып жүрген акционерлік 
қоғамдар туралы заңнаманың шеңберінде мемлекеттің ......... ... ... ... ... келешекте міндетті әлеуметтік 
сақтандыру жүйесінен .........кезінде жекеше 
институттардың қатысуын қарастыруға болады. ...............сақтандырудың негізгі 
өлшемдеріне түзетулер уақтылы енгізілуі тиіс. 
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі бағыттары мен формаларына мыналар 
жатады: 
1. Халық табысын ...Бұл ............ (еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы, стипендия) нақты мазмұнын 
жоғарлату бойынша шаралар кешені болып табылады. Жалпы индексациялау 
өтемдерді тікелей есептеу ... ... ... мен ... ... мөлшерінің өзгерісі жолымен жүргізілуі тиіс Мәселен, зейнетақы 
мен еңбекақының ең төменгі мөлшерін ұлғайту 2008 жылы 1 ... ... ......ең .........қамсыздандыру. 
Олардың ең маңыздысы – ең төменгі күн-көріс ......... күн ... ... ... ... бойынша 1 қазан 2003 
жылғы мәліметіне қарағанда 4963 теңге, ал облыс бойынша бұл көрсеткіш 
4266 теңгені құрайды. 2000 жылы ... ҚР-ң «Ең ...күн ... ... Заңында анықталғандай, ең төмен күн көріс деңгейі жыл 
сайын: 
– тұрмыс деңгейін бағалау мен кедейлік шегін 
– анықтауға; 
– әлеуметтік .........мен халықты 
әлеуметтік қолдау жөніндегі ... ... .........жәрдемақылардың және өзге де 
әлеуметтік төлемдердің белгіленетін ең ... ... ... ... күн ... деңгейі республика бойынша және аймақ бойынша орта 
есеппен: 
а) жан басына; 
б) халықтың жыныстық – жас .........сайын есептеп 
шығарылады. 
Күн көріс деңгейінен табысы төмен азаматтар үшін ............Қазіргі таңда ең төмен күн көріс ...... ...85 ...ал еңбекақының 75 пайызын 
қрайды, яғни төменгі зейнетақы төменгі күн көріс ... 17 ...... ... ... 33 пайызға артық. Соңғы көрсеткішті жыл сайын арттыру 
қажет. 
3) ...ең ......мен ...... ... реттеу. Яғни, ең алдымен мемлекеттік бюджеттің халықтың 
еңбекке қабілетсіз ... ... ... ......тұрғын үй, 
әлеуметтік қызмет көрсетуге, т.б. ............ бұл ...нақты деңгейде құрылған бюджеттік жоспарлау ... ... ... ал ол ...қажеттіліктерді қанағаттандырмауы 
мүмкін. Бұл салалар бүкіл ел және оның ... үшін ...... ... үшін ... ... ...трансферттер бөлінеді. 
Дегенмен, әлеуметтік саланы қолдау мен оларды қаржыландыруды жергілікті 
билік өкілдері ... ... ... да ... мемлекттік басқарудың 
құқықтық негіздерін бекітетін мемлекеттік ең төмен әлеуметтік стандарттар 
туралы арнайы заң бекіту ... ... ......Жеңілдік бұл халықтың жеке топтарына 
тағайындалатын жалпы ............елімізде мүгедектерге, Ұлы Отан және ...... көп ... ... аналарға, оралмандарға, кәмелетке толмаған 
балаларға бірқатар жеңілдіктер қарастырылған. Мәселен, ҰОС-на қатысушыларға 
тегін ... ... ... ... ...жол жүру, тағы 
басқа, ал біздің облысымызда бұл ...өзге ...... ... бір ... ... ... жазылу және тағы басқа 
қарастырылған. 
Алайда жеңілдіктер тек еңбекке қабілетсіз және халықтың әлеуметтік 
осал топтарын қолдау мақсатында ғана емес, ... .........қызметкерлер топтарына да (әскерлер, мемлекеттік ..................қорғау 
қызметін емес, әлеуметтік .....................– олардың қаржылық қамтамасыз етілмеуі, 
сондықтан да қазіргі таңда жәрдемақылардың атаулы субсидия ...... ... қажет. Мұндай субсидиялардың жаңа түріне тұрғын үй 
көмегін .........аз ......... бағамен пәтер беру болып табылады. 
5) Міндетті әлеуметтік сақтандыру. Бұл ..................Еуропада (Скандинавия) кеңінен 
тараған. Міндетті сақтандыру қоғамның жұмыс істеуші ...... 3 жақ ... ... ... ... және ...Бұл жұйенің 
негізгі міндеті заңдылықтарда қарастырылған негіздер бойынша (кәрілік, 
науқастық, ана болу, ... ... мен ...қабілеттілігін жоғалту 
жағдайында өмірлік деңгейді қолдау болып табылады. Міндетті ...ролі ......одан жиналатын қаржылар мөлшері 
әлеуметтік мақсаттарға ... ... ...кеш ......есебінен зейнеткерлердің 90 пайызы, медициналық шығыстардың ... ... ... мен ... ......100 пайызы 
қаржыландырылады. Алайда, сақтандыру тарифтерінен түскен қор кері әсерде де 
болуы мүмкін. Себебі, әрбір адам жеке ............ да бұл ...жеке ...жойып, жалпы қаржылық механизм 
ретінде мақсатты әлеуметтік құралдан ..................қалыптастыруда жұмыскерлердің қатысуын 
ұлғайту. 
6) Әлеуметтік қамсыздандыру және ..................... (аға ұрпақтарды, 
мүгедектерді, асыраушысынан ......... Бұл ... ... ... бюджет пен әлеуметтік сақтандыру 
қорлары жүзеге асыру қажет. Бюджет есебінен ......... ... ... ... еңбек стаждары жоқ азаматтар, 
балалар және басқалар) және еңбек іс-әрекеті мен жағдайында ...бар .........мен ...қамсыздандырылса, сақтандыру қорлары ...... мен ... ... ... төленеді. 
Бюджет есебінен әлеуметтік .........мүгедектерді, балаларды әлеуметтік қорғау, ...... үйі, ... ... ... ... қызмет көрсету 
жатады. 
Әлеуметтік көмек тұрақты емес және әлеуметтік ...... ... Ол .........уақытша көмек 
болып табылады. 
Бұл әлеуметтік қорғау .........бір .........немесе топталуы мүмкін, бірақ оның негізгі 
элеметтері кез ............және ...уақытқа сай 
әрдайым бейімделіп отыруы тиіс. Алайда оның негізгі мәні ... соң ... ... ... ... тиіс. 
Сонымен, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуында әлеуметтік 
қорғаудың орны маңызды. Мәселен, заңдылықтар арқылы ол ең төменгі зейнетақы 
мен жалақыны ... ... ............... қабілетсіз топтарды әлеуметтік қорғауға алады. Дегенмен, келешекте 
халықтың әлеуметтік қорғауға мұқтаждығын қарастыру ......... мүмкіндігін қамтамасыз ету керек. 
Қазақстандағы еңбек ақы төлеудің нормтивті – құқықтық базасы. 
Қазақстан Республикасындағы еңбек ақы төлеу ...... ... ............еңбек ақы төлеу түрлерін 
таңдауда, еңбек режимін құрастыруда кең ... ... ... ... ......қамтамасыз етеді, соның ішінде 
еңбек ақы ............жеке 
жақтарына жеңілдіктер беруде, жұмыс күнінің максималды ұзақтығын 
қамтамасыз ............орталықтан реттеу, мөлшерлерді 
бекіту сақталынады. 
Еңбекті және жалақыны есепке алу келесі ......... ҚР ... ... (27.12.2003 ж, өзгертулер мен толықтырулар 
16.03.2007ж. енгізілген); 
- ҚР Үкіметі, .........және жұмыс 
берушілердің республикалық бірлестігі арасындағы Бас келісім (2001- 
2005 ж.) ; 
- ҚР Ұлттық ... ... ... бекітілген жалданушы 
жұмысшылар саны мен жалақысының статистикасы бойынша құрылым (№ 
50, 19.12.2005 ж); 
- “ҚР ...ақы .........туралы” ҚР 
Үкіметінің Қаулысы (№ 170, 06.12.2006 ж, ... ...... ... ... ҚР Үкіметінің Қаулысы “Ұйым жұмыскерлеріне орташа жалақы төлеу 
тәртібі туралы” (№ 1251, ...“ҚР .........ҚР Заңы (10.12.2004 ж, өзгертулер 
енгізілген 06.12.2001 ж. және 25.09.2005); 
- ҚР Үкіметі .........жалақысы есептеу 
тәртібін құру бойынша” (№ 1942, 29.12.2005 ж); 
- ҚР Кодексі ... және .........төлемдер 
туралы (Салық Кодексі)” (12.06.2006ж, өзгертулер мен толықтырулар 
енгізілген); 
- ҚР Үкіметінің .........жұмысшыларының 
(қазынашылық кәсіпорын жұмыскері және мемлекеттік қызметкер ... ақы ... ... (№ 41, ... ... “Республикалық бюджет туралы” ҚР Заңы (жыл сайын); 
- басқа да бекітілген ...олар ......... және ... ... жүргізіліп отырған еңбек ақы саласындағы реформалар 
мазмұнына азаматтық-құқықтық заң актілері мен еңбек ...... ... ... ...еңбек турал” ҚР Заңының қабылдануына келесі себептер 
қамтылады: 
1) ... ... ... экономика заңдылықтарына сәйкес келмеді, 
өйткені басқа қоғамдық-экономикалық формацияға арналған; 
2) ЕЗТК (КЗОТ) көптеген экономикалық шынайы емес ......толы ......жұмыскерлер ең төменгі 
кепілдіктен де айрылған, өйткені ЕЗТК қолдану ...... ... ... ... ... ... бөлігі (әйелдер, жастар, қосымша 
жұмыскерлер) жұмыс күші нарығында бәсеке қабілетті бола ...... ... ... жаңа заң ... құру ......өйткені ол 
еңбек саласында тұрғындарды қорғауға кепіл болуы қажет. 
“Қазақстан ... ... ...ҚР Заңы 2003 жылдың 10 
желтоқсанында ... Ол ... ... ...адам ......және ...түрін, кәсіпті, мамандықты 
таңдауға, қалыпты еңбек жағдайына, еңбегіне дискриминациясыз марапатталуға, 
демалуға, жұмыссыздықтан қорғалуға, еңбек келіспеушіліктерін шешуге ... ... мен ......арасындағы еңбек қызметтерін, еңбек 
қатынастарын оның түріне, мамандығына және ......... Онда ...мен жұмыс берушілердің негізгі құқықтар мен 
міндеттері барлығы үшін ...... ...заң .........жалдамалы жұмыскердің өз 
міндеттерін орындау ............... ақы ... жүйесін жетілдіру бағыттары және оны реттеу. 
Қазіргі заманда Қазақстанда ...ақы ......... ... ... ... құруға бағытталған бірнеше іс-шаралар, 
ол оны жұмыс күшінің ............ақшалай 
көрінісі). Бұдан ары да еңбек ақы ..................жүйе ...күші ұдайы өндірісі мен еңбек 
қатынастарын ынталандыру деңгейін қамтамасыз етпейді. 
Қазақстандағы ...ақы ............мен ......ұлғайтуға, олардың тапқан 
қаражаттарын таратуға ықпал етеді. Олардың ... ... ............ол ...тұтыну қоры ... ......көрсетулер құқына енеді. ҚР ...... ... ...мен мемлекеттік қызметкерлер еңбек ақысы 
саласындағы қолдауға бағытталған. 
Еңбек ақы жүйесін реттеудің негізгі ...ең ...... ... ... Ең төменгі тұтыну бюджетінің натуралды-заттық 
құрылымы тұтыну кәрзіңкесі жүйелі негізінде ...... Ең ... ... .........жұмыскердің және 
оның жанұясының өмір сүруіне қажетті ......... ... ... мен қызмет көрсетуді сатып алудың орташа бағасынан 
құралады. Ең төменгі тұтыну бюджетінің құндық ............мүмкіндіктерінен ең төменгі жалақы ... .........ҚР ...жазылған: 
"жалақы мөлшерін жұмыс беруші бекітеді, бірақ ол ҚР Заңымен бекітілген ең 
төменгі жалақы мөлшерінен ... ... ... ... ...ең ... анықталады: "Қазақстан Республикасының Конституциясымен бекітілген 
меншік түріне байланыссыз ұйымдарда жолдамалы жұмыс істейтін жұмысшылардың 
төменгі ақшалай төлеміне кепілденген". 
Жалақының ең .................. жыл сайын бекітіледі. Төменгі жалақыны экономикалық негіздеуде ол 
денсаулық үшін қалыпты жағдайда орындалатын ...аз ...... ... ... жалақы – еңбек ақы есептеу үшін негіз болып табылады. 
Әлемнің барлық елдерінде, әсіресе экономикалық ...... ......және шеткі еңбек ақы мөлшерлерін бекіту 
реттелуде. 
Кесте 4 мәліметтері ... ......аралығындағы 
төменгі және орташа жалақы қатынастарының динамикасы көрсетілген, онда 
соңғы 5 ... ... ... ... орташа есеппен 5 еседен артады. 
Ең төменгі және орташа жалақы арасындағы ......... ... ...жұмыс берушіге жұмысшыларды төменгі еңбек ақыға 
жалдау тиімді, бірақ бұл жұмысшылардың кәсіп ......... (ол ... ... төмендеуіне әкеп соғады). 
Қазіргі мерзімде мемлекет еңбек ақының тек төменгі мөлшерін ............Бірақ, бұл мемлекеттік еңбек ақы ... әсер ... ... ... Бұл үшін ......әсер 
ету әдістерін пайдаланады. Ондай әдістердің біріне жалақыға салық салу 
жатады. 2004 жылдың қаңтар ... ............... төмендетілген, әрине бұл мемлекеттің экономикалық саясатының жақсы 
жағы болып табылады және жұмыскерге төленетін жалақының ... ......деңгейде еңбек ақы төлеу жүйесін 
жетілдірудегі мемлекет ролі келесі мазмұнға саяды: 
● бюджеттік сала және ... ......үшін ... жетілдіру; 
● төменгі жалақыны бекіту және реттеу, оны ... ...... ... күші ... ... ... ету; 
● еңбек ақының шеткі мөлшерін салықтар көмегімен реттеу. 
Микродеңгейде жұмыскерлер жалақысын жоғарылатудың ...... ... белсенді жұмысы қамтылады, яғни коллективті еңбек 
келісімі – құжатын бекіту жатады. 
ҚР "ҚР .................. – құқықтық акт, ол бір немесе бірнеше кәсіподақ ұйымы немесе ... ... ... ... қол ... жазбаша келісім түрінде жазылады". 
Коллективті келісім-шарт еңбек ақыны ұйымдастыру жүйесін, төменгі 
тарифтік ставка мен ... ... .........тәртібі 
мен мөлшерін, тоқтау негізінде әкімшіліктің қорғау шараларын, көмек 
көрсету, ... ... және т.б. ......бір жыл және одан көп ... ... ... қызметттеріне: 
- еңбек қатынастары екі жағының мүддесін қорғау және ... ... ... ... ... ... және ...кәсіпорын қызметінің 
экономикалық нәтижелерімен тығыз байланыта дамуын; 
- пайда болған келіспеушіліктердітиімді ... ... ......бірінші қызметін сәйкес жұмыскерлерді 
қорғауға – экономикалық қатынастардың субъектілеріне әсер етуге ...... – ...............осы 
қатынастағы екі жақтың қызығушылықтары мен мақсаттарын қамтамасыз етуге 
бағытталған. Келісім ......... (жалақы мөлшері, демалыс 
ұзақтығы, еңбек ақы жағдайы, қосымша әлеуметтік жеңілдіктер) жұмыс ... ... ... ... және ... ...мүмкіндік 
береді. Жолдамалы жұмыскерлер үшін олар меншікті ... ... ... ... болады. 
Осының бәрі өзара келісімнің алғы ............ ... ... әсер ... Өз кезегінде кәсіпорынның 
экономикалық қызметінің тиімділігінің өсуі әлеуметтік кепілдікті ... ... ... ... қызмет еңбек қатынастарының тұрақтылығын бекіту мен ...Бұл ...............өзара 
қатынасындағы қайшылықтарды толық ығыстыра алмайды, өйткені әркімнің өзінің 
мақсаты мен талабы бар. Бірақ бұл ... ...асуы ...екі 
жақты шешілуіне және тиімді ......қол ...... ... ... құру – ...процесс, ол екі жақтың 
мақсаттары мен қайшылықтарды шешуге ......... реттеудің жақсы жағына шешім қабылдаудың көп ...... ......жеке секторда жалақының жоғарылауына еңбек 
өнімділігінің өсуі үлкен әсер ...ол үш ............ (өндірістің техникалық жарақтануы мен ...............олардың кәсіп 
деңгейі мен оның жоғарылауы және ... ... ... және ... ... ... – жұмысшылар мен қызметкерлердің табыстарының негізгі көзі, 
оның көмегімен ...пен ............... ... негізгі тетігі болып табылады. 
Жалақының нақты мөлшері ......... (нарықтағы, 
өндірістегі, әлеуметтік қатынастағы), яғни жұмыс күшіне сұраныс пен ... ... ... ... жынысынан, аймақтық факторлардан, 
еңбек жағдайларынан, ............ ... ... жұмыста макро және микроэкономикалық деңгейлердегі 
еңбек ақы саясаты қалай жүргізілетіні қарастырылған. 
Ғылыми жұмыста экономикалық ......ақы ...... анық ... ... әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы еңбек 
ақы ролі анықталған. Қазіргі замандағы ............ ...жалақының тарифсіз жүйесінің ерекшеліктері берілген. 
Еңбек ақы төлеуді ұйымдастырудың шет елдік тәжірибесі берілген, ... ақы ... ... ... ... ... ... жұмыста Қазақстандағы еңбек ақы төлеудің 
заңдық негіздері, еңбек ақы реформаларының мазмұны мен ҚР ... ... ақы ......мен ...бойынша шаралары 
қарастырылған. 
Біртекті тарифті торламаға сипаттама беріліп, оның ...және ... ... жеке бөлімдері республикадағы еңбек ақы көрсеткіштерін талдауға 
арналған. Келесі мәліметтер анықталған: 
1) 1993-2003 жылдарда елімізде ......тең ...емес ... ... өсуі ...соңғы бес жылда ...2,4 ... ... ... ...... 2898 ...құраған, ол алдыңғы 
жылдармен салыстырғанда төмен; 
2) соңғы жылдары тұрғындардың ... мен ... ...өсу ...ЖІӨ 
өсу динамикасына қарағанда қалып отыр: 2004 жылдың басында ...... ... ... ... рет ЖІӨ өсу ... артқан; 
3) республика аймақтары бойынша жалақы ......... ... (ең ... ... – ОҚО, ең жоғары – Маңғыстау 
облысында), соңғы ............табыс 
деңгейіндегі айырмашылықтар 4,4-тен 4,6 есеге ... ... ... ... ... ... ... жұмыскерлердің еңбек ақы 
дифференциациясы өзгеруде: соңғы жылдары жоғары ............ал ...жалақы алушылар – ... ..................ауруханалар, 
жолдар құрылыс үлкен қарқынымен жүруде) құрылыс саласындағы жұмыскерлер 
жалақысы ... ... ол ... ... ... ... Президенті Н.Ә Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына 
жолдауында тұрғын-үй құрылыс саясатына үлкен мән беруде. ОҚО ...... ... ... құрылысы потенциалын қажет етуде, облыста 300 
ұйым қызмет етеді, онда 16750 адам қызмет етеді" – деп көрсетті. .........құрылысы бағдарламасы өңделген, соған 
сәйкес 1380 мың шаршы метр тұрғын-үй құрылысын салу жоспарлануда. 
Осының бәрі .....................жасайды, яғни олардың жалақысы да 
жоғарылайды. 
Жұмысты қорытындылай отырып, жалпы ...өсу ...... ... ... ол экономиканың өсу қарқынынан бұрын 
қалып отырушы еді. Сондықтан, еңбек ақы ............қажет, ол экономиканың нақты секторы салаларында еңбек 
өнімділігінің өсуін ынталандырушы .........сол ... білім беру және денсаулық сақтау саласында еңбектің ... қол ... ...

 

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ 
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Үшінші басылым. Алматы: ... 1998 ... ... ... ... ... «Қазақстан 2030» 
бағдарламасы, Қазақстан халқына жолдауы. 
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Алматы, 1995ж. 
4. "ҚР Еңбек туралы" ҚР Заңы Алматы, 2003ж. 
5. Кенжалина Ж.Ш. ... ... на ...предприятиях»; Алматы, 
«Экономика», 2002г. 
6. «Экономика предприятия» под ... Е. ... СПб, ... ... «Экономика труда» под редакцией Погосяна Г.Р. и ...Л.И., ... ... Пошерстник Е.Б, Пошерстник А.С. «Заработная плата в современных 
условиях»; СПб, ИТД ... 2000г. –640 ... ... ... ... вычеты, начисления» под редакцией Митюгина; 
Алматы, «Бико», 2001г. 
10. «Политика доходов и заработной платы» под редакцией Савченко; Москва, 
«Юрист», ...... ... ... и ... доход», Москва, 2001г. 
12. Жакипбеков «Учет и аудит ... ... ... центр ЮКГУ им. 
Ауэзова, 2003г. 
13. Волгин «Японский опыт решения экономических и социально – ... М.: ... ......В. ......в зарубежных странах»; М.: ... ... 1997 ...... ... ... в ... под редакцией Смаилова 
А.; Алматы, 2002 г. 
16. Статистический сборник «Оплата труда в Республике Казахстан 1993-2002 
годы» под ... К.С. ... ... 2004 г. –248 с. 
17. «Среднемесячная номинальная заработная плата по видам экономической 
деятельности в РК»; ... ... ... ......об охране заработной платы». ...... ... ... в ... № 6, 2002 ...Берешев С. «Принципы государственного регулирования заработной платы 
в условиях переходной ... ... в ... № 9, 2002 ...Никитин С. «Формирование и политика заработной ...... ... ... ... в Казахстане», № 2, 2004 г. 
21. Мукашева С. К вопросам международном квотирование ...силы ... ... ... ... ...в ...1/2003г. 
ст. 10-14. 
22. Некоторые вопросы поддержки сельскохозяйственных производителей: 
Постановление Правительства РК. ............ РК – 1998г, № ... Абдукамалов О. А. Новые формы ...в АПК и ... их в ... рынка. // Алма-Ата, 1991. 
24. Белгібаев Қ. А. Ауыл ... ... // ... 1991ж. 
25. Балапанов А. А. АӨК –дегі инфрақұрылымды дамыту. // Алматы 1994ж. 
26. Глазунов И. Маркетинговая информация в ...... ... – 2000г., № 9 –с ......К. ...деятельности и эффективность крестьянского 
хозяйства. // Транзитная экономика – 1999г, №1 с 111-113. 
28. ...А. ......в ... // ... – ... 1998ж. № 3, Б. 65. 
29. Орсик Л. Производственно-техническое обеспечение сельского хозяйства. 
// Экономист – 2000г, № 7 с 73-76. 
30. ... Р. ......как ......... «Труд в Казахстане», № 11, 2004 г. 
Кесте 4. 
1998-2002 жылдар аралығында ҚР және ОҚО ... ... ...орташа айлық номиналды жалақы көрсеткіштерінің 
салыстырмалы кестесі. 
| |1998 жыл |1999 жыл |2000 жыл |2001 жыл |2002 жыл ... жыл | 
| | | | | | ... | 
| | | | | | ... | 
|Теңге |% |Теңге |% ... |% ... |% ... |% | | ... | 
12375 | 
100 | 
15905 | 
100 | 
21017 | 
100 | 
26805 | 
100 | 
32453 ... ... | ... ... ...... | 
56,1 | 
7882,7 | 
49,6 | 
10782,3 | 
51,3 | 
14153 | 
52,8 | 
15772,2 | 
48,6 | 
51,7 | | 
Кесте 2 
Қазақстан Республикасының аймақтары ... ... ... ... жалақысы. 
(теңге) 
Жылдар 
Аймақтар |1993 |1994 |1995 |1995 |1996 |1997 |1998 |1999 |2000 |2001 |2003 
|2004 | |Қазақстан Республикасы |128 |1726 |4786 |6841 |8541 |9683 ... |17303 |20323 |23343 |29549 | ... |129 |1669 |4162 |5952 ... |7607 |8578 |10170 |12332 |14868 |19309 | ... |119 |1793 ... |9456 |10624 |13305 |15176 |18125 |21078 |23386 |29982 | ... |94 
|1118 |2915 |4318 |5235 |6212 |7625 |9288 |11683 |14278 |15272 |20921 | 
|Атырау |130 |2032 |6073 |8758 |12526 |14314 |22118 |29837 |35484 ... |54237 | ... ... |114 |1610 |4809 |7127 |9638 |10865 |13078 
|15312 |16832 |18816 |19610 |25468 | |Жамбыл |91 |1222 |3329 |4893 ... |7999 |8560 |10750 |13437 |15065 |19822 | ... ... |104 ... |5463 |7315 |8334 |11119 |14002 |20124 |27122 |30508 |31779 ... |162 |2479 |6248 |8057 |9725 |10212 |12179 |14838 |16222 ... |25922 | ... |139 |1763 |4947 |6962 |78 |8436 |9748 |11271 
|12727 |14176 |18472 |20991 | |Қызылорда |99 |1334 |3993 |7669 |8881 |9755 
|10106 |11786 |14160 |17046 |17906 |26726 | ... |212 |3108 ... |18203 |17256 |20628 |29091 |36325 |38847 |47533 |61732 | ... |2268 |6768 |8625 |9585 |10822 |13044 |15237 |17631 |19695 ... | |Солтүстік Қазақстан |124 |1296 |2276 |5364 |6253 |7395 |8492 
|9920 |11823 |13708 |15319 |19896 | |Оңтүстік Қазақстан |83 |1147 ... |5182 |6160 |7596 |9214 |11542 |13635 |14965 |19822 | ... ... |2060 |5226 |7430 |9874 |12886 |16537 |19514 |22717 |27658 ... | ... қаласы |145 |2134 |5822 |8207 |10837 |12923 |15730 |18549 
|23386 |28396 |33770 |41279 | ... ... ... ... ... ... орташа айлық 
номиналды жалақысының динамикасы. 
(республикалық деңгейге пайызбен) 
Жылдар 
Аймақтар |1993 |1994 |1995 |1995 |1996 |1997 |1998 |1999 |2000 |2001 |2003 
|2004 |Орташа |Рей тинг | ... ... |100 |100 |100 |100 ... |100 |100 |100 |100 |100 |100 |100 |100 | ... |100,8 |96,7 |87 ... |66 |64,1 |59,7 |58,8 |60,7 |63,7 |65 |77 |12 | ... |93 |103,9 
|106,7 |107,9 |110,7 |109,7 |112,1 |105,6 |104,8 |103,7 |100,1 |101,6 |106 
|7 | |Алматы |73,4 |64,8 |60,9 |63,1 |61,3 |64,2 |64,3 |64,6 |67,5 ... |70,9 |65 |15 | ... |101,6 |117,7 |126,9 |128 |146,7 ... |207,6 |205,1 |204,5 |216,1 |183,8 |157 |2 | ... ... ... |100,5 |104,2 |112,8 |112,2 |110,2 |106,5 |97,3 |92,6 |84 |86,4 ... | |Жамбыл |71,1 |70,8 |69,6 |71,5 |67,8 |71,5 |67,4 |59,6 |62,1 |66,1 
|64,5 |67,2 |68 |14 | ... ... |81,3 |76,4 |76,6 |79,9 |85,6 ... |97,4 |116,3 |133,5 |130,7 |107,7 |93 |11 | ... |126,6 |143,6 
|130,5 |117,8 |113,9 |105,5 |102,7 |103,2 |93,8 |88,7 |83,2 |87,8 |113 |5 | 
|Қостанай |108,6 |102,1 |103,4 |101,8 |92,1 |87,1 |82,2 |78,4 |73,6 ... |71,2 |90 |8 | ... |77,3 |77,3 |83,4 |112,1 |104 |100,7 ... |81,8 |83,9 |76,7 |90,6 |89 |9 | |Маңғыстау |165,6 |180,1 |208,5 |211,8 
|213,1 |178,2 |173,9 |202,4 |209,9 |191,1 |203,6 |209 |193 |1 | ... |131,4 |141,4 |126,1 |112,2 |111,8 |109,9 |106 |101,9 |96,9 ... |117 |6 | ... Қазақстан |96,9 |75,1 |70,5 |78,4 |73,2 |76,4 
|71,6 |69 |68,3 |67,5 |65,6 |67,4 |75 |13 | |Оңтүстік Қазақстан |64,8 |66,5 
|63,9 |62,4 |60,7 |63,6 |64 |64,1 |66,7 |67,1 |64,1 |67,2 |64 |16 | ... |122,7 |119,4 |109,2 |108,6 |115,6 |133,1 |139,4 |135,8 ... |131,4 |153 |125 |4 | ... ... |113,3 |123,6 |121,6 |120 
|126,9 |133,5 |132,6 |129 |135,2 |139,7 |144,7 |139,9 |128 |3 | ... 2. ... ... ... бір ... ... айлық 
номиналды жалақысы. 
Сурет 3. 2000-2004 жылдар аралығындағы ОҚО ......... бір жұмыскердің орташа айлық номиналды жалақы динамикасы. 
Кесте 5 
Қазақстан Республикасы бойынша орташа айлық номиналды жалақының ең төменгі 
жалақыға қатынасы динамикасы ... ... |1994 |1995 |1996 |1997 |1998 |1999 |2000 |2001 |2002 ... | |ҚР ... ... ... жалақы, теңге |1726 |4786 |6841 |8541 
|9683 |11864 |14374 |17303 |20323 |23221 |29549 | |Ең төменгі ... ... |262 |1550 |2129 |2395 |2605 |2680 |3484 |4181 |5000 |6600 | ... ... ... ең төменгі жалақыға қатынасы, есе |14,1 |18,3 
|4,1 |4,0 |4,0 |4,6 |5,4 |5,0 |4,9 |4,6 |4,5 | ... 4 ҚР және ОҚО ... ... ... ... ... ... жалақысы динамикасы 
-----------------------

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Еңбек ақының мәні, түрлері және принциптері.

 

Еңбек ақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі,еңбек ақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Міне, сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығармауға тиіс. 
Еңбек ақы бұл – жұмыскерге оның еңбегі үшін сапасына, сомына және шығарға қажетті өнім көлеміне сәкес берілетін төлем. Қалыпты жағдайда еңбек ақы бюджетті өнімнің құнына тең және оның ақшалай түрі болады. Былайша айтуға болады – еңбек ақы кәсіпорын қызметкерлері жалақысына баратын өнім өндіруге және сатуға кететін шығындардың бір бөлігі. Бұлардан басқа еңбек ақыны мұндай факторлар анықтайды: 
Жұмыс күші, яғни құны. Бұл қызметтердің өміріне қажет және оның еңбек қабілетін қалпына келтіруге жәрдемдесетін заттардың жинақ құны. Бұларға жататындар: 
– Жұмыскердің қажеттілігін қанағаттандыратын мүлік құны; 
– Оны мамандыққа оқытуға кеткен шығындар; 
– Оның отбасының өмір сүруіне қажетті заттардың құны; 
Нақтылы жұмыс күнінің құны қажетті өнім көлемін анықтайды. Оның өзіндік жұмыс күшінің құны әр елде әр түрлі және уақыт өткен сайын өзгеріп те отырады. 
Жұмыскердің еңбек өнімділігінің өсуі. Ол еңбек ақыны ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бірақ, оның өзіндік еңбек өнімділігінің өсуі еңбек ақының өсуіндей шапшаң болады. 
Жұмыс күшінің біліктілеу және еңбектің түрі. Мысалы: күрделі, қиын жұмыстардың ақысы неғұрлым жоғары болады. Ал сирек және қауіпті мамандық немесе ерекше талантты адамдардың шығармашылық еңбектері және т.б. жоғары бағаланады. 
Қажетті өнімнің әлеументтік дәрежесі. Қазіргі қоғамда қажетті өнімнің барлығы жұмыскерге жеке еңбек ақы түрінде берілмейді. Қажетті өнімнің бір  
 
 
бөлігі әлеументтенеді және әр түрлі салық, есептеп беру арқылы мемлекетке қоғамдық тұтыну қорына кетеді. 
Кәсіпорында жалақы саясаты әзірлеуде және оны ұйымдастыруда жалақының мына төмендегі принциптерін еске алу керек: 
– Әділдігі, яғни тек еңбекке тең жалақы; 
– Істелмеген жұмыс есебінің қиындылығы және еңбек біліктілігінің деңгейі; 
– Зиянды еңбек жағдайының және ауыр дене еңбегінің есебі; 
– Еңбек сапасына және еңбекке қатыстылығының адамдығы үшін ынталандыру. 
– Ақаулық жібергені және өзінің міндетіне жауапсыздықпен қарағандығынан жағымсыз жағдайлар болғаны үшін материялдық жазалау; 
– Еңбек өнімділігінің өрлеу қарқыны арта жалақының өрлеу қарқынына қарағанда озық жүруі; 
– Инфляцияның деңгейіне сай жалақыны индекстеу; 
Мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындарындағы жалақылардың айырмашылықтары мынадан тұрады; 
– Мемлекеттік иелігіндегі кәсіпорындарында жалақы үкімет актілерімен реттеледі, ал жеке кәсіпорындарында кәсіпорын әкімшілігі шешімімен; 
– Мемлекеттік кәсіпорындарда жалақы тіркеледі; яғнитұрақты болады. 
– Мемлекеттік кәсіпорындарда жұмыс орны мен жалақыкепілді, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда олар оның экономикалық жағдайына қарай анықталады. 
Жалаұқы еңбек ақы, жалақы, ақы төлеу деген ұғымдарға тоқталатын болсақ: орындалған тапсырма, атқаратын жұмыс, қызмет үшін азаматтық құқықта кездесетін ақы төлеу деген ұғым бар. Мұның бәрі азаматтық шарт, келісімдер арқылы жүргізіледі. Сондықтан олар азаматтық құқық-қатынастар  
 
 
саласына жатады. Ал еңбек ақы, жалақы туралы ұғымдарды алсақ, олар еңбек құқығы мен копператив-калхоз құқығы салаларында кездесетін нақтылы, тірі  
еңбекке, жұмсалған еңбектің саны мен санасына қарай белгіленген нормалар мен төленетін ақы. Осылайша олар еңбектің құқық қатынастарының құрамына енеді. Және еңбек құқығының дербес құқықтық институты болып есептеледі. Сонымен қатар ескерілетін нәрсе, біз еңбек құқықтары қатынастары мен еңбек құқығын кең көлемде алмақпыз. Сауда экономикасының барысына қарай оны калхоздікі, коперативтікі немесе өндірістікі деп бөлмейік. Бәрі де бағыттағы еңбек процесі болғандықтан,еңбек құқығын универсалдық кең шеңберде қарап отырамыз. 
Адам еңбегі жұмысқа жарамды, еңбектік қабілеті бар адамдардың жұмыс істеуі тіршілігі. Сөйтіп еңбек процесі басталады. Ол дегеніміз адамның жұмыс күшімен құрал-саймандардың қосылу арқасында болатын іс. Мұның нәтижесінде өнім туады, пайда, табыс деген ұғым шығады. Бұлардың бәрінің бастамасы адам, оның жұмыс күші, оның еңбектік қабілеті. Тек еңбектік қабілеті бар адамдар еңбек қатынастарына араласа алады. 
Еңбек ақының анықтамасын, ежелде, іске пайдаланған жұмыс күшінің құны деп атайды, Өйткені жұмыс күшінің құны жұмыскердің күн көруіне қажетті затқа сай келсе керек. Ол заттардың өзі қажетті еңбекке, демек, қажетті жұмыс уақытының баламасына байланысты. 
ССонымен еңбек ақы дегеніміз не? Бұл жөнінде қазір айтылып жүрген екі ұғым бар. Бірі – жұмыс күнінің құны, екіншісі – істелген еңбектің саны мен сапасына қарай төленетін ақы. Осының қайсысы дұрыс? Жұмыс күшінің құны деке дұрыстау. Бірақ оған қосып мынадай түсінік беруіміз керек. Біз көпке дейін жұмыс күші товар емес деп келдік. Өйткені, ол нарық, сауда қатынастарына, яғни сатып алуға жатпайтын дүние деп келдік. 
Шындығын алып қарағанда, жұмыс күші қазіргі саудалық экономика жағдайында саауда базарына түсіп отыр. Еңбек биржасына,еңбек нарығына яғни еңбек саудасына түсіп отыр. Жұмыс күшідеп әр адамның ьойында бар  
 
еңбектік қабілеттік,ой, қол-күшін пайдаланып, белгілі бір мақсатта іске асыру, өнім өндіру деп білеміз. Еңбектің сонымен сапасын сипаттайтын жалпы қасиеттеріне оның өнімділігі жатады. Әрине еңбек ақы төлемдерде еңбектің  
осы қасиеттерінің бәрі ескеріледі. Сондықтанда еңбектің саны мен сапасы еңбек ақы анықтамасының құрамына енеді. 
Сөйтіп, еңбек ақы, яғни жалақы дегеніміз жұмыскелер еңбегімен өндірілетін қажетті өнімнің ақшаға айналдырылған бейнесі. 
Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың екі негізгі нысаны пайдаланылады – кесімді және мерзімді. 
Мерзімді еңбек ақы деп – нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының мөлшері не тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге есептелетін жалақының нысанын айтады. Мерзімді еңбек ақының нысаны жаймерзімділік және сыйақылы- мерзімділік болып бөлінеді. 
Жай мерзімділік жүесінің кезінде өзіне берілген тарифтік мөлшерлемесі немесе нақты істелген уақыт бойынша еңбеккерлерге еңбек ақы есептелінеді. 
Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын-ала белгіленіп қойған деңгейде әзірленген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне есептеледі.Кесімді еңбек ақы нысаны келесідей еңбек ақы жүесіне бөлінеді: 
Кесімді-сыйлық – бұл қосымша марапаттау төлемін қарастырады, белгіленген көрсеткішті орындаған кезде ғана пайдаланылар: 
Кесімді –прогрессивті еңбек ақы төлемі. Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың белгіленген нормадан артық өндіргені үшін көтермелеу ретінде пайдаланылады. 
Жанама кесімді еңбек ақы төлемі. Мұнда қосалқы және басқа да жұмысшылардың еңбек төлемі қызмет көрсететін учаскесінің, цехтық негізгі жұмысшылардың төлем-ақысына шаққандағы процентімен анықталады. 
Еңбек ақының аккордтық жүесі. Бұл жүеде жұмысшылардың еңбек төлемін нормаланған және жұмыс көлемінің орындалуы және алдын-ала кешендік жұмыстың тұтастай орындалуына белгіленген жалпы кесімдік бағасы бойынша анықталады. 
 
Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен автоматтандырудың дамуы, мамандықтарының жетілуі, еңбек төлемінде нақты сараландырудың кемуі кесімді жүенің қолданыс шамасын қысқартады, ал оларды жұмысшылардың еңбек төлемінің мерзімділік – ұжымдылық және  
мерзімділік сыйақылық жүелеріне аламастыруы мүмкін. Жалпы еңбек ақының мерзімдік нысаны жұмыс істеушілердің біліктілігін көтеру және еңбек тәртібін нығайтуды ынталандырады: 
 
 
1. 2. Тарифтік жүйе. 
 
Жұмысшының еңбек сапасын арттыру және жалақы төлеуді дұрыс ұйымдастыру үшін біріңғай тарифтік жүйе қолданылады. 
Жұмысшы, қызметші жалақысы екі бөлімнен тұрады: тұрақты және өзгермелі. Тұрақты жағы тарифтік стафкалар мен кесімдерден, оклаттардан, үстемақы мен қосымақылардан (надваки и доплаты) тұрады. Оның бәрі мемлекет тарапынан күні бұрын белгіленіп қойылады. Өзгермелі жаағы – нормалар мен тапсырмаларды асыра орындағаны, қаржы үнемдегені үшін берілетін қосымша,сыйлық ақыдан, жұмыстың жылдық қортындысы үшін төленетін 13-айлықтан және сыйлықтардан тұрады. Мұның бәрі арнайы қосымша сыйлық қорлар есебінен беріледі. 
Жалақыны тұрақты бөлігі – қажетті өнім есебінен, екіншісі, өзгермелі бөлігі қосымша өнім есебінен төленеді. 
Экономикалық реформа бойынша жалақы төлеу саясаты мүлдем өзгереді. Оның мәнісі ортаалық тараптан реттеуді жергілікті кәсіпорын, мекемелерге жақындатып, еңбек ақы қорын жасауды салық өтеу тәсілін байланыстыру. Әрбір жұмысшыға жалақысынан оның жеке өндірген өніміне сай келтіру, жалақының тек төменгі кепілді мөлшері мемлекет тарапынан белгіленіп, жоғарғы мөлшерін кәсіпорын, ұйымдардың өздері белгілейтін болады. Осыған байланысты оларда қолданылатын тарифтік жүйенің атқаратын  
 
қызметі мүлдем өзгереді – ол жалақы төлеуді шектеуіш факторынан әлеументтік кепіл факторына айналып отыр. Тарифтік кесімдер мен ақылар жалақы мөлшерінің өсуін шектемей, оның мемлекет тарапынан белгіленетін төменгі мөлшерінің нормасы болып табылады. 
Сөйтіп барлық кәсіптер мен қызметтер үшін бірінғай тарифтік жүйе енгізіледі. Онда мемлекет тарапынан тарифтік стафкалардың төменгі, бірінші разряды мен тарифтік коэфциенті белгіленеді. Ол ел, жер, аудан аралығы, олардың табиғи –климаттық жағдайы, шаруашылық салалардың ерекшелігі мен өмір–тұрмыс жасау деңгейі – құны ескеріледі. Осылайша негізгі, базалық тарифтік жүйе жасалады да, оған қарап әрбір өнеркәсіп, ұйымдар өз жұмыскерлері үшін өздерінің тарифтік кесімдері мен ақыларын белгілейді. Оларды өздерінің экономикалық хал– ахуалдарына қарай, жоғарылатып,  
төмендетіп реттеп отыруларына болады. Оған қоса олар сыйлық, қосымша ақыларын өз еркімен қолданып отыруға ьқұқығы бар. Сонымен қатар орталықтан реттелетін көп жыл сіңірген еңбегі үшін берілетін ақының да шешімі жергілікті мекемелерге жетті. 
Соңғы жағдайларды алып қарағанда, жалақы– еңбекақы ұйымдарын қосып айтуға болады. Өйткні, қазір біздің калхоздардың жекешелендіру жағдайында бұрынғы айтқан ерекшеліктерге аса жол жоқ.Сондықтан оның бәрін «жалақы» деп қосып айтқанымыз жөн. Бәрі «қажетті өнім» ұжымына тән мәселе. Енді сол « қажетті өніміңізбен» таза табыстың шеңберіне қайта оралайық. Мәселенің бәрі осындай болып отыр. Олардың арасына кім, қандай шеңбер қойып отыр? 
Қазіргі жағдайда біздің елде олардың шеңберін шамамен былай белгілепті: 70- 30%. Демек, біздің жалақымыз (оның қоры) ұлттық,яғни жалпы табыстың 30 % екен. Ал, АҚШ, Германия, Япония елдерінде керісінше 30-70% яғни ұлттық табыстың 70% жалақыға жұмсалады, сөйтіп ондағы жұмыскерлер бізден 100-150 есе артық жалақы алады. Бұл деген нағыз еңбекшіні қанаушылық емес пе? Біз бұған 70-75 жылдан төзіп– « өсіп» келе жатыппыз. Біз мұның 70-75% қоғамдық қамсыздандыру қорына беріп жатыппыз. Бәрін  
 
« қоғамдық қам» үшін деп. Ол не деген сөз? Мемлекет аппараты қызметкерлері әскери қарулы күш, ішкі істер, қауіпсіз органдарын ұстау т.б. Қоғам қорлары үшін бөлінетін қаржылар.  
Оның бәрін қысқартып, жағдайдың бәрін дұрыстау керек. Жаңағы алдынғы қатардағы елдердегідей. Бізді өзгеден артық қорғаудың еш қажеті жоқ. Еңбекші өзіне тиісті еңбек ақысын алуға тиіс: 70-30%, 70-сі жалақы, 30-ы қоғамдық мүддеге. Осындай шек қойылуы керек және осыны Жоғары өкімет орындары (Парламент) ( мәжіліс ) шешімі бойынша мойындату керек. 
Еңбекақыға, жалақыға жан-жақты сипаттама беру үшін оның шыққан тегін, негізін анықтап алу керек. Ол жалпы табыс (валавой доход), былайша айтқанда жаңа алынған өнім. Оның құрамы екі бөлектен тұрады. Бірі– еңбекақы қоры, екінші – таза табыс. 
Еңбекақы қоры– қажетті өнім, яки қажетті еңбектің баламасы, қажетті жұмыс уақытының туындысы, оның материялдық болмысы– жалпы табыс. Осы жалпы табыстың екі бөлімі бар. Бірі еңбекақы қоры, екіншісі– таза табыс. 
Еңбекақы (жалақы) осы қордың есебінен өтеледі. Таза табыс, немесе қосымша өнім болса, ол қосымша еңбектің, яки қосымша жұмыс уақытының туындысы. Мұныың есебінен қоғамдық тұтыну қорлары жасалады. Ол мемлекетке тиісті алым-салықтар өтелген соң қоғам мүдесіне, яки еңбекке баламаланбай, тегін пайдаланылады, тегін таратылады. Мәскелен, зинетақы (пенсия), жәрдем (пособие), степендия, ақысыз білім алу, емделу, бала бақшалар мен мектеп, оқу орындарын қаржыландыру дене шынықтыру және туризм мүдделеріне т.б. қоғам қажеттеріне жаралады. Оны мұны төмендегі схемадан көруге болады. 
Қазіргі кезеңде біздің жалпы табысты бөлудегі ең үлкен кемістік қажетті өнім мен қосымша өнімнің, яки, еңбекақы қоры мен қоғамдық тұтыну қорларының ара қатнасын (попорциясын) дұрыс белгілемей, реттемей келеміз. Еңбекақы қорларына жалпы табыстың 20-30% ғана жұмсап, қалғанын, яғни басым көбін қосымша табысқа (чистый доход) жіберіп клеміз. 
 
 
 
Өркениетті елдерде жұмыскерлердің жалақысына жалпы табыстың 70-75% бөлінеді. Сондықтан да олардың еңбекке деген ықыласы зор. Демек істелген жұмыстың да нәтижесі де жоғары, өндірілген өнім де мол, оның есебінен өтелетін жалақының мөлшері де жеткілікті. 
Еңбекақының арғы атасы– жалпы өнім, яғни барлық өндірілген өнімнің жиынтығы.Оның өзі екі түрлі бөлімнен тұратыны белгілі: Жалпы табыс (ваовой доход) ен материялдық өндіріс шығындары (құрал-саймандар-машина, трактор, комбайн, соқа– саймандар мен жөндеу бөлшектері,ұрық, тұқым, тыңайтқыш т.б.). Біріншісі, жоғарыда айтыландай, нақтылы,жаңа (тірі) еңбектің құнынан тұрады. Екіншісі, өндіріс шығындары, бұрынғы, заттандырылған еңбектің құнынан тұрады. Демек, әлемдегі барлық заттар, өнімдер, еңбектен жаратылған, еңбектің туындысы. 
Адам да еңбекпен жаратылған, еңбектің туындысы. Демек, еңбектен сыйлы , еңбектен қадірлі ешнәрсе жоқ. Ол барлық дүниенің көзі, негізі, тетігі. 
Сөйтіп, біз жалақының шығу көзін,шығу тегін ашып алдық. Енді жалақының мән – жайы , ішкі дүниесі мен құрамы туралы сөз етелік . 
Еңбекақы төлеу жөнінде анықтама жасау күрделі мәселе болып отыр . Өйткені , бұл туралы авторлар әр түрлі пікір айтып жүр . Біреулер – оны қоғамдық табысты бөлудің формасы , түрі десе, екіншісі– мекеме, өнеркәсіппен жұмыскер арасында есеп айырысу тәсілі, ал үшінші– жұмысшыға атқарған еңбегі үшін кәсіпорынның «қайтарма әрекеті» деп түсіндіреді. Ал, осыған орай бұл қайтарма әрекетінің негізгі мәні не деген заңды сауал туады. Шындығында оның мәні істелген еңбек үшін оның саны мен сапаасына қарай ақы төлеуде. Осы тұрғыдан алып қарағанда Д.В.Швейцердің жалақыны «жұмысшы мен қызметшінің жасаған жұмыс күші үшін төленетін еңбек ақысы» деген анықтамасы дұрыстау келсе керек. Дегенмен бұл анықтамада жалақының өзіне тән ерекшеліктері мен ринциптері қамтылмағаны сезіліп тұр . Бұған қарағанда А.Е. Пашерстиниктің 1949 жылы жарық көрген «жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеудің құқықтық мәселелері» деген іргелі әрі  
 
көлемді деген еңбегінде берілген анықтамасын дұрыс деп қолдағымыз келіп тұр: «Жалақы дегеніміз еңбектік құқық қатынастарының элементі ретінде кәсіпорын, мекеме немесе ұйым жұмысшылар мен қызметшілердің еңбегі үшін оеың саны мен сапасына қарай алдын-ала берілген норма бойынша төленетін еңбекақысы, еңбектің баламасы». 
Бұл анықтама дұрыс деп отырған себебіміз біріншіден , ол жалақыны еңбекақы деп , еңбектік құқық қатынасының элементі деп тура айтып отыр . осы ретте ол еңбек құқығының сабағына жатады . 
Азаматтық құқық қатынасында ақы телеу жалгерлік , тапсырма және авторлық шығармашылық келісімдері бойынша өтеледі . Оның мөлшері заттың (товардың) құны бойынша өлшенеді. Сөйтіп оған таза, нақтылы еңбекпен қатар заттандырылған еңбектің құны енеді. Ал, еңбектің құқық қатынастарындағы еңбекақы мөлшері тек таза, нақтылы еңбектің құнымен есептеледі. Осыған байланысты еңбекақы ұғымы құқықтың әр салаларының сабақтық құрамына жатады. Біріншісінде кооператив құқығына, екіншісінде– азаматтық құқығына, үшіншісінде– еңбек құқығына тән.  
Сондықтан еңбекақы тек еңбек құқық қатынасына тән деген А.Е Пашерстниктің ұғымын дұрыс деп айта алмаймын, өйткені оның мағынасы әр қайсысында әр түрлі. Мәселен, кооператив құқығында кооперативке мүшелік қатынастармен қоса соның құрамында бірге жүреді. Азаматтық құқығындағы ақы товарлық, ақша-қаржы қатынастары арқылы анықталады. Ал, еңбек құқығындағы жалақы болса, ол жұмсалған ңбектің саны мен сапасы арқылы өлшеніп, таза, нақтылы еңбектің құны деп белгіленеді. 
Енді тағы бір анықтаманы аңғарып көрейік. Соңғы кездегі әдебиетімізде келтірілген анықтаманың бірі М.И. Палладина осы проблемма туралы жазған докторлық диссертациясында кездестірдік. Онда жалақы былай деп түсіндіріледі: «Негізгі қажетті өнімнің ақшалай баламасы, кәсіпорын (мемлекеттік, колхозаралық,колхоз), мекеме немесе ұйым жұмысшылары мен қызметшілерге еңбегі үшін оның саны мен сапасына қарай алдын-ала белгіленген норма бойынша және мемлекет анықтаған төменгі мөлшерден кем  
 
етпей төленетін еңбекақының. Ал колхозшылардың еңбекақысының өндірілген қажетті өнімді бөлудің негізгі формасы деп анықтайды. Бұл анықтамаларды кемістіксіз деп айтға болмайды. Мұнда ауыл шаруашылық қызметкерлерінің еңбекақысын төлеуді олардың әр түрлі категорияларына лайықты келтіріп отыр. Мұндағы келіспейтін жеріміз колхоздың қажетті өнімі «негізгі» немесе  
«қосымша» түрге бөлінбейді, қажетті өнім дегеніміз бір тұтас ұғым, ол еңбекке бөлінуге арналған колхоздың жалпы табысының бір бөлігі. Ол барлық қажетті өнімнің жиынтығы болып колхоздың еңбекақы қорын құрайды,сөйтіп ол тек қана еңбекақыға ғана төлеуге арналған. Сондықтан ол тек осыған ғана жаратылу ы тиіс, соған жұмсалады. 
Ал, қосымша ақы болса оған жоспардан тыс артық алынған қосымша өнім есебінен өтеледі. 
 
1.3. Жыл қортындысы бойынша берілетін еңбекақы.  
 
Жыл қортындысы бойынша берілетін еңбекақы жүесіне тоқталатын болсақ. Еңбекақының бұл түрі Қазақ ССР Еңбек кодексінің 87-бабында көрсетілген. Ол негізгі жалақыдан тыс 1995ж қарашаның 4-күні СОКП ОК  
және КСРО Министрлер Кеңесі қабылданған еңбекшілердің материялдық ынтлылығын көрсету үшін жыл қортындысы бойынша табысты істеген кәсіпорын және мекемелерде төленетін ақы. Ақы алынған табыс есебінен арнайы құралатын қор есебінен беріледі. Оның мөлшері жұмысшының 1. Табыс алуда қосқан үлесіне; 2. Кәсіпорында, мекемеде істеген жұмыс уақытының ұзақтығы мен жұмыс стажына байланысты. Жыл аяғында алатын ақының мөлшері жалпы алынған табыстың көлеміне байланысты. 
Құқықтық реттеу тәртібі әр кәсіпорын, мекеме кәсіподақ ұйымымен бірге қабылданған арнайы ережелер арқылы жүргізіледі. Демек, бұл көрсетілген еңбекақының болмысы кәсіпорын, мекеме, жұмысшы қызметшілерінің жұмыстарының нәтижелілігінде , табыс көлеміне тығыз байланысты. Мақсат– еңбекшінің жұмыстағы ынта –жігерін марапаттап  
 
көтермелеу. Ал, төмен ақының мөлшері, жоғарғы және төменгі деңгейлі шектелмеген.  
Ендігі мәселе жалақы мен қоғамдық тұтыну қорлардың ара қатынасы туралы. Жалақы болатын болса, ол өтелген еңбекпен тығыз байланысты, сонымен қайнап піскен деуг болады. Ал қоғамдық тұтыну қорларды алатын  
болсақ (зейнетақы, жәрдемақы, степендия және т.б.) олардың еңбекпен тікелей байланысы жоқ. Көбіне олардың кшкгі өткен еңбекпен, өтелген еңбек стажына қарай байланысы болуы мүмкін. Мәселен, зейнетақыны алайық оның тағайындалуы мен мөлшері кешегі өтелген еңбекпен, атқарған жұмыс стажына байланысты. Ол жалақы сияқты нақтылы еңбектің саны мен сапасына қарай өлшенбейді. Оқушылар степендиясын алсақ, оның нақтылы еңбекке ешқандай қатысы жоқ, тек оқуында дұрыстап, үлгеріп оқысаң болғаны. Сондай-ақ ауырып қалғандар үшін, екі қабат, бала туған әйелдер үшін берілетін жәрдемақы да солай, олардың еңбектің саны мен сапасына қатысы жоқ, нақтылы еңбекпен өлшенбейді, тек еңбек ұжымында мүше болсаң болғаны, тиісті жәрдемақы алуға құқылысың.


Информация о работе Еңбек жалақысы