Белгілі баспа жүйесі Аdobe page Maker

халықтардың әдет - гүрпы дінге жақын болса, қазақтың салт - дәстүрінен болмысты көреміз. Себебі қоршаған ортаның түрлі ауысулары алдымен күнделікті тіршілікке, содан барып адам санасына эсер еткен. Қазақтың біз білетін өте ертеден келе жатқан төрт тойы болған, ол жыл басы - наурыз, жаз тойы - қымызмүрындық, күз мейрамы -сабантой жэне қысқы соғым. Коммунистік идеология түркі халықтарына 60 жылдан аса уақыт наурыз мейрамын тойлатпады, қымызмүрындықты үмыттырып, оның орнын шопандар тойы басты. Сондай -ақ сабантойга көп мән берілсе, согым тойының аясы тарылып, ол қонақ шақырудың, бата алудың деңгейіне дейінтүсті.

Қазақтың осы торт тойын тек қана жыл мезгілімен немесе кэсіппен байланыстырсақ, біз қателескен болар едік. Әрине, олардың негізінде жоғарыда аталган жайлардың бар екені рас, дегенмен онда үлттың мінез -құлқы, даналыгы мен даралығы, танымы мен көзқарасы, кейінгіге қалдырар үлгі - өнегесі жатыр. Олай болмаганда дін мен жат жүрттықтардың ақыл - ойды өзгертуге багытталган езгісінен бастап талай теперішті көрген қазақта бүл мерекелердің жойылып кетуі, болмаса өзгеріске үшырауы не биебайлау, тулақшашар, сіргетагар сияқты кәсіптік - маусымдық тойлардың деңгейіне түсуі әбден мүмкін еді.

Наурыз - тек түркі халықтарының ғана емес, адамзат тарихындағы ең көне мерекелердің бірі. Адам баласы өте ерте заманда, өз дамуының балаң кезінде уақыттың, жыл мезгілдерінің заңдылықтарын білуге мүдделі болып, күн мен түннің теңелістерін, қыс пен жазғы тоқырауларды, ай мен күннің, жұлдыздардың қозғалысын байланыстыра ажыратқан. Бізге белгілі тұңғыш күнтізбе Айса пайгамбар тумастан 4 мың жыл бұрын өмір сүрген Бабыл жэне Ассирия елдерінде болганын мойындасақ, сол күнтізбеде жыл наурыз айынан басталады.

Бүл жөнінде Әлихан Бөкейханов «Ифрат һәм Дэнилә өзенінің өлкесі Месопотамияда Ғайса пайгамбар тумастан 4 мың жыл бүрын Вавилония һәм Ассирия атты екі мемлекет болган еді. Осы екі халық осы күнгі қытай һэм фин халқымен қандас монгол еді. Вавилон халқын тарих халдей деп те кетеді. Осы халдей жылы аймен есепке алынушы еді: бір жыл - он екі ай, бір ай 28,29 һэм 30 күн деп. Бір жылдың қалған күнін он үшінші ай қылып қосушы еді. Халдей жерін парсы алған соң парсы календары халдейден ауысқан. Парсы жүрты мұсылман болган соң мүсылман календарына қүл б о л д ы. Халдей жаңа ж ы л ғ ы жазгытүрғы күн мен түн теңелетіннен басталушы еді. Бүл күнді парсы тілінде «Наурыз» дейді, жаңа жылдың басы дейді» деп жазган еді.

Наурыздың көне жэне көп халықтың жыл басы мерекесі болганы жайлы бірер тарихи деректі келтіре кетейік. Жыл санауымыздан бүрын дүниеге келген «Авеста» кітабында, түрік тілдерінің энциклопедиясы «Дивани лүғат - ат түрік» сөздігінде табигапъщ тіршілік иелеріне эсер ететін жағымды, жагымсыз қүбылыстарын адам бейнесінде кейіптейтін көріністер кездеседі. Бүл сюжеттер көп халықтың қиял - ғажайып ертегілерінде де бар. Согдалықтар жақсылықты Ахуромазда, жамандықты Ахирман десе, қазақ ауыз әдебиетінен соган үқсас Зымыстан мен Табысқанды білеміз. Жаңа жыл алдындагы кеште жақсылық пен жамандықтың, суық пен жылы, қыс пен жаздың күресін бейнелейтін «Өлі мен тірі» айтысының болуы, онда күн бата зұлымдық иелері Қалтырауық, Қамыркемпір, Ақпан мен Тоқпан, Әзмырзалардың тым тырақай қашуы тегін емес. Бұнда да түтас жаратылыс тіршіліктің болшектері, қарама-қарсы қүбылыстары корінеді.

Наурыз мерекесін ежелгі гректер «Патрих», бирмалықтар «Су мейрамы», тәжіктер «Гүл гардон», «Бәйшешек», «Гүлнаурыз» татарлар «Нардуган», чуваштар «Норис ояхе», армяндар

«Навасарди» деп атаған. Бұл жерде ең басты мәселе наурыздың жыл басы екенін барлық халық білген және мойындаған. Әрине, оларға күн мен түннің жасаруы дүниенің яғни табиғат-тың теңелуі эсер еткен болуы керек.

Көне Қытай жазба деректерінде, атаи айтсақ Шанчиянь жазған «Тарихнама ғүндар бөлімінде» бұл мереке туралы «Наурыз айында ғүндардың барлық билері Чаньйу басшылығында бір жерге жиналып, өз дэстүрлері бойынша "көктем мерекесін қүттықтайды" дейді. Ал осы жазбаның "Көктүрік" бөлімінде «Жер - ананың тоң кеудесі жібіп, жайлаудағы шөптер бүршік ата бастағанда бір мереке қүттықтайды» деп берілген. «Дивани лүғат ат - түрікте» «Көктемде судың молаюы, қардың еріп, барша әлемнің жандануы, бэйшешектің қүлпыра гүл аша бастауымен түріктер көктем мерекесін гойлайды» деп жазылған. Наурыз туралы түркі халықтары арасындағы аңыз да осы жазбалармен сэйкес келеді.

Нүх пайғамбардың кемесі Қазығұрт тауына келгенде жердің бетін жайлаған топан су тартыла бастайды. Кемедегілердің табаны жерге тиіп, барлық тіршілік иесі көк аспаннан түскен қазаннан дэм татады. Сөйтіп, «үлыстың ұлы күні» деп жариялайды.

Ежелгі халықтардың наурыз мейрамына байланысты үстанған салттары да болтаны н көне жазбалардан білеміз. Гректердің патшасы наурызда бір күнге тағынан түсіп, өзіне үнаған қүлдарының бірін орнына отырғызған. Бүл күні қүлдарға азаттық берген деген деректер де бар. Ежелгі Русьте христиан дінін қабылдағанға дейін жаңа жылды 1 наурызда, ағылшындар ХҮІІІ ғасырдың бас кезіне дейін 26 наурызда тойлаған.

Мамандығы математик болса да, Сыр елінің тарихы мен үлттық эдет-ғүрыпқа көбірек калам тартып, осы бағытта жемісті еңбек етіп жүрген ғалым Арыстанбек Қонысүлы осыдан бірнеше жыл бүрын баспасөз бетінде наурыз  мерекесін  тойлаудағы

ерекшеліктер жайлы ойын ортаға салып: "Қазақтың тарихында қара қазанды өте-мөте қасиет түтқан, оған байланысты түрмысымызда ырым-жоралғылар да көп. Байқап қарасақ, халқымыздың ұлттық мерекесі саналатын наурыз мейрамы мен қара қазанымыздың біз біле бермейтін ішкі сырлары мен байланыстары бар екен"-деген еді. Ғалым қазақтың малдың жайымен наурыздан қарашаға дейін бір-бірінен жүздеген шақырым алыстап кететінін, "Енді кездескенше кім бар, кім жоқ" деп қимай қоштасатынын айтады. Демек наурыз тойында ағайын арасындағы ғана емес, елдегі үлкен мәселелер шешілген. Арыстанбек Қонысүлының : "Міне, осы жерде біз бір қара қазаннан наурыз коже ішісіп тарқайтын, өзіміздің ерте көктемдегі төл мерекемізді тағы бір есімізге алайық. Өткен жылдардың бэрінде наурыз мерекелерімізде біз оның бір қырын ғана танып жэне күнтізбелік сипатымен ғана шектеліп, "қарнымызды тойғызып", әкімдер мен бастықтардың көңіл-қошын көтерген болып жүрміз. Ал ақиқатына келгенде наурыз -- ел ынтымағының, бірлігі мен туысқандық белгісінің мерекесі. Бұның о сын дай екендігіне талай белгілерін термелеп келтіруге болады: наурыз көженің ас-қатығы бір үйден емес, эдетте барлық көрші-көлемнен, бірнеше үйлерден салынады. Жэне эркім өзінің қыстан эдейілеп сақтап жеткізген дэмді нэрсесін береді. Жеті түрлі заттың басын қүрау себебі жеті саны қазақтардың мыңдаған жылдар бойына үстанған тәңірлік дініндегі қамқоршы "Көктің" (көке), ғарышгың "кілті" болса керек, "ақ мол болсын" деген тілек-бата бір жағынан шаруашылықтағы келісім, оның мағынасы - мал түгелдей төлдеп, көкке тойынып, оясына келгенше "қызылға" (етке) тоқтам болсын, ретсіз мал сойылмасын дегені. Әдетте тамыздың ортасына дейін ағарғанды ас қатық ете отыруға болатын-ды, екінші жағынан, қазанға жабыла ас салып, оны алқақотан отыра қылып, арқа-жарқа

болып жеу, бір шаңырақтың астына бас қосу - бір іргені ажыратпасқа берілген уәде-серт те болатын. Өскелең жастар осы сезімге есін білгеннен бастап "батырылатын", сөйтіп әрбір жанның ғүмыры бойына ұмытылмас, естелік б о л м ы с қалыптасатын" деген ой-түжырымы да көңілге қонымды.

Наурыз дегенде менің ойыма бала кезіміздегі наурызкөже түседі. Ол кезде дәл қазіргідей сән - салтанаты жарасқан мереке жоқ еді. Әр үйде жеті тағамнан түратын көже пісіріліп, о л ортақ қазанға қүйылып, араластырып, көпшілікке таратылатын еді. Жүрттың ерекше көңіл - күйінен балалық түйсікпен наурыздың өзгешелігін үгынсақ, кейін оның мәні мен магынасын түсіндік.

Наурыз халқымыздың тіршілігінде, дәстүрінде ғана емес, дүниетанымымен сабақтаса бүкіл ақыл - ойында болды. Басқа халықтардың жаулап алуы, өз діни сенімін енгізуі, бодандыкта болу көптеген үлттардың баскаларга сіңіп кетуіне, жогалуына әкеліп соқтырды. Бауырлас түркі халықтары сиякты қазақтың түп негізін сақтап қалуы генетикалык мыктылығында, әдет-гұрыптарында, ырым-тыйымдарында десек, ол осы наурыз мерекесінен де көрінеді.

Осы жерде наурыз атауының шыгу тегі туралы да айта кеткен жөн. "Алаштың Наурыз атты інісі болыпты. Онда үрпақ жоқ екен. Сол қария «Бір күнді менің атыммен атап, көпшілікке тамақ беріңдер» деген екен" деп басталатын аңыз эңгіме де бар. Біз де оны жоққа шыгармаймыз. Дегенмен тарихи ақиқат наурыз парсының «жаңа к\ті» деген сөзінің үғымын білдіреді.

1926 жылдан 1988 жылға дейін наурыз «діни мейрам» деп саналып, ол ресми тойланған жоқ. Коммунистік идеология діни сенімді ғана емес, аз халыктарлын түсшік •- танымы мен әдет - гүрпын л а жойгысы келді.

Сол кезлін өзінде Сүлтанбек Қожанов «22 март - наурыз мейрамын күншығыс халкына тепс мейрам қылып

өткізу салт болған күн. Мұны көп білгіштер дін мейрамы леп жиреніп, лажы болса, қүртып жіберу керек деп солшылсынып, аңкау елге арамза молдалық согатын казак коммунист жолдастардан бар екен. Наурызга арналган намаз жоқ. Наурызда күрбан шалынып, қүран оқылмайды. На\ рыз -жыл басы. Наурыз күн мен түннің теңеліп, күннің асып кетіп бара жатқан уағына дэл келетін мейрам. Наурыз -мүсылманшылықтан бұрын шыкқан мейрам» дей келе. оүл мерекенің табигат пен түрмыска байланысты шыққанын айтады. Се: астарына Караганда наурызды тонлатпауга казақтан шыққан аткамінерлер де а т с а л ы с қ а н сиякты.

Коғам кайраткерінің «Қазакстанга уқсаған ел шаруасы мемлекетінін жалпы халык мейрамы деп өкімет белгілеген мейрам күндерінің ішінде наурыз ең ескерілулісі болуы кереж» леген сөзі араға 62 жыл салып жүз е: е а: г ■л

Наурыздың дінге катысы жок дегенде Шыгыс халыктарынын салт -дэстүрімен кабыспайль: лел айта алмаймыз. Мәселен, осы атачлын шығу тегіне қатысы бар иран халкының кейбір ырымдары бізлл- ата -бабамыздың танымына сан келген. Ежелгі ирандықтар наурызды бірнеше күн тойлаған. Эр жерге үлкен от жағып. отқа май кұйған. Жеті. ак кесемен үлттық көже-саумалык үсынған. Жамбы ату тәрізді жарыстар өткізген. Бүл күні үлкен-кіші бір - біріне жаксы тілек айтқан, араздаспаган. Әрине. мұның бәрі мүсылман діні келгенге дейін болган.

Заман өзгерді, қоғам өзгерлі. Бірак біз наурыз мерекесін шын мәнінле өз дәрежесінде тойлап жүрміз бе?

Бүл сүраққа жауап бермес үшш халқымыздың наурыз мерекесін калай қарсы алганына тоқтала кетейік. Э т н о г р а ф т а р Т. М і ш т а й ү л ы . С.Кенжахметүлының, баска да галымдардың еңбегіне сүйене отырып төмендегі жайларды айтуга болады.

Жаңа жылды қазақ «Қызыр түні» деп атап, мүнтаздай таза киіз үйдің  төріне қос шырақ жағып қойып, ыдыс атаулыны аққа, дәнге, бұлақ суына толтырған. 21 наурыз күні даланы Қызыр ата аралайды деп сенген. Адамдардың дэулетін арттырып, бақ қондыратын, ақсақал кейпінде көрінетін Қызыр ата жақсылықтың ғана емес, күн нүрының, яғни табиғи өзгерістің символы болған. Қазақ наурызды сол күні түнде қарсы алған. Той екі - үш күнге үласкан. Ал бізде 22 наурыз күні сэскеде басталған той айналасы 4-5 сағаттың ішінде арнаулы жерге тігілген киіз үйлерді жыға бастаумен аяқталады. Наурыздың мәні бүкілхалықтығында, бай-кедей, үлкен -кіші, ата - келін демей теңдігінде болған десек, тойда ғасырлардан келе жатқан осы үлағатты ұмыт қалдыра береміз. "Құл қүрықтан, күң сырықтан" қүтылған бүл күні адамның бәрі тең болуы керек. Ал бізде ше? Мекемелер тіккен киіз үйге ешкім кіре алмайды. Оны алдымен облыс не қала әкімі бастаған топ келіп көруі керек, содан кейін арнайы шақырылған меймандар дэм татады, қала берді қызмет жасап жүрген сол мекеменің адамдары отырады. Ал сырттан келген адамды кіргізбейді. Үлкен мерекенің көбінде кездесетін осы көзбояуды наурызда -үлыстың үлы күнінде жасамай - ақ қойғанымыз дүрыс болар еді. Сөзіміз дәлелді болуы үшін осы жерде көзбен көрген жайды айта кетейін. Дэл өткен жылы дей алмаймын, 3-4 жылдың жүзінде болган оцига еді. Орталыц стадион маңында цаз цатар киіз үйлер тігіліп, дн мен күйге бөленген мереке шаръщтау шегіне жете бастаган. Облыстьщ мекемелердіц бірініц үйінен экгмдер шыццан сэтте ж асы жетпістерге жацындаган екі цартац дйел сол үйге кіргісі келді. Етжецді келген келіншек элгі цариялардың жолын богеп, кес-кестей кетті..

-    Айналайын шырагым-ау, біз де кіріп шыгайық. Батамызды берейік.

-    Кейін, дже, кейін. Әлі күтіп отырган кісілеріміз бар. Содан кейін келерсіздер.

-Астан ауыз тисек болды. - Ана жерде наурыз коже таратып жатыр. Соган барыныздар.

Бүдан аргы эцгімесін естіп түруга дэтім шыдамады. Батаны керек қылмаган цазац-ай. Әлде үлкенніц тілегініц цадірі кеткен бе? Әлгі келіншек те көргені аз адам екен. Екі кісі экімнен қалған астан ауыз тисе несі кетеді. Көп болса немерелеріне 2-3 түйір алма алар. Түптеп келгенде мэселе ол кемшілікте де емес, біздің бүгінгі күнгі мықтының алдында иіліп, әлсіздің көкірегінен итеретін бүгінгі пиғылымызда.

Рас, наурызкөже таратылады. Осыған әлі де көбірек мән беру керек. Он шақты адамның алдына ас та төк тамақ, қазы-қарта қойғанша, оны неге ортақ казанға салмаймыз? Қазақта бір жарлы келіп түрып қатыса алмай, бір жетімге бір тостақ ас жетпеген той, ол толыққынды той болып есептелмеген.

Наурыз тойының сценарийіндегі көріністерді қайдан алатынын, оны кім жасайтынын мен білмеймін. Бірақ бірде түйеге мінсе, енді бірде театр ғимаратының жоғарғы қабатынан бата беретін Қызыр ата Аяз атаға тіпті үқсас. Сақалы да, шапаны да .

Түркі халықтарының Қызыры-елді аралап жүргенмен, көзге көрінбейтін тылсым түлға. Ол Аяз атаға үқсап қапшығынан сыйлық таратпайды, қымбат қазына - біреуге бақ - береке, біреуге бала, біреуге дәулет береді.

Сондай - ақ соғымның соңғы етін уызға салып пісіретін «үйқыашар», «селт еткізер», «дір еткізер» сыйлықтары туралы да жастар білмейді. Әрине, бәрін сол күйінде көшіре салуға болмас, дегенмен наурыздың тағы бір мәні үлттық салт -дәстүрді сақтауда Қатып қалған ешнәрсе жоқ, бірақ түп - тамырдан нэр алмаған үрпак өзгенің «қызылына» қызығып, тілі мен ділінен айырылады.

Табиғаттың әрбір құбылысын жақсылықка балаған ақ тілеулі қазақ бүл күнді касиетті деп санап, қар мен жаңбыр болса, «нұр жауды, жыл жақсы болады» деп қуанған. «Ер Тарғын» жырындағы:

Ақжүністің ақтыгы Наурыз дың ақша қарындай. Ақ бетінің қызылы Қарға тамған қанындай, -

деген ғажап теңеу эпостың соңғы үлгісін айтқан жыраудың туындысы емес, оның тамыры тереңіректе жатыр.

Наурыз күнінің бір ерекшелігі -көрісуден басталатындығы. Бүл көрісу күнделікті амандасудан да, сагынысып жолыгысудан да, көңіл білдіруден де басқаша. Бір - бірімен кездескен кісілер:

- Жасың қүтты болсын! Өмір жасың үзақ болсын! ¥лыс бақты болсын! Төрт түлік ақты болсын! Ұлыс береке берсін! Пәле - жала жерге енсін! -

деп қүттықтайды. Ер адамдар қос қолдап амандасып, төс қағыстырады, әйелдер күшақтасады. Бүл жайды егжей - тегжейлі жазып отырған себебім «дэл осылай жасау керек» дегендік емес, сан гасырдан келе жатқан салтты жаңғырта отырып, жылды жаңа тілек, жақсы ниетпен бастауда.

Мені наурыздың сәнінен гөрі мэні көбірек қызықтырады. Бүл күні ертемен түрып, ерлер қолына кетпен, күрек, қыз - келіншектер қүрт, ірімшік, піскен ет алып, далаға шығады. «Бүлак көрсең, көзін аш» деген мақал сол кезде шыққан. Бастаулардың көзін ашып, тал - терек еккен. Қаратаудың «Талдысу» атты қойнауы жеміс ағаштарына түнып түр. Қариялар бүл жерде жеміс ағашын егу өте ерте кезде басталғанын айтады.

Шиелі ауданының «Алмалық» ауылында, өкінішке орай, қазір мен атын үмытып отырған ақ сақалды карияның үлкен бағы бар. Ол кісі жыл сайын 22 наурыз күні мерекемен кұттыктап. к ы д ы р ы п келген немерелеріне тал еккізеді. Міне, осындай жаксы істі дәстүрге а й н а л д ы р ы п .   ә д е м і  г ү р ы п т ы