Адам мен қоғамның рухани өмірінің негізін құрайтын психо

Бүгін адам мен қоғамның рухани өмірінің негізін құрайтын психологиялық және әлеуметтік тіршілікке маңызды ықпал ететін дінді ең басты феномен ретінде қабылдау шарт. Ал егер дінді қажетсіз немесе қолдан жасалған нәрсе сияқты қабылдау, діннің ақиқат екендігін жоя алмайды. Оны басқа емес, кешегі кеңестік атеистік идеологияны бастан өткізген біздің қоғам жақсы түсінеді. Дін туралы кешегі теориялар, бүгінгі қоғамдық өзгерістерге жауап бере алмады. Сондықтан дінді жеке феномен ретінде, мемлекеттілік тұрғыдан да, мәдениетіміз тұрғысынан да қабылдағанымыз жөн.

Кезінде ғылымды дін ретінде дәріптеген позитивизмнің дамуы арқылы адамзаттың болашақта дінге қажеттілігі қалмайды деген көзқарасы, бүгінгі білім мен технологияның шапшаңдығына ілесе алмай қалды. Ғылым дамыған сайын дінге деген сұраныс та жоғарылай түсті. Рас бүгін дәуіріміз ғылым, ақпарат, білім мен техника арқылы жаңа өркениеттік талаптар алдында өзгеруге мәжбүр. Уақыт, әлем өзгеріп жатыр. Адам да осы өзгерістермен үндесуге тырысуда. Индустриялану, урбанизация, білім беру, ақпараттық технология сияқты бірнеше үдерістердің динамикасына шыдай алмай, жаңа формаларға ауысып, психологиялық және әлеуметтік тіршіліктің орталығындағы дін құбылысының да мұндай өзгерістерге үндеспеуі мүмкін емес. Бір жағынан қоғамды ықпалында ұстап, өмірдің көптеген саласында көрініс беріп отырған материалды, рухани теңсіздіктер, лаңкестік, зорлық, моральдық азғындық, стресс, рухани ауытқулар, адамды дінге, руханиятқа бет бұруына әсер етуші басты фактор ретінде сезіндіре түсуде. Сондықтан адам мен дін және қоғам қатынасынан алып қарағанда өмірдің барлық қырын тұтастыққа, бірлікке шақыратын, тепе-теңдіктерді қамтамасыз ететін, кез келген қоғамдық дамулар мен өзгерістерге жол ашатын мәндегі дін исламның дұрыс ұғынылуы, танылуы өте маңызды болып отыр.

Қазір қоғамда діни танымға қатысты ақыл мен білім емес, субъективті, идеологиялық тенденциялардың басымдығы негізінде пайдасыз пікірталастар, мәнсіз қақтығыстар, жамағатқа бөлінушілік, мұсылмандардың ішкі қуатын, әрекетшіл қабілеттерін сарқып, олардың әлемге ашылуына, бүгінгі заман талабына сай болуларына кедергі жасап келеді. Сондықтан, үлкен рухани ауытқушылықтарға тап болып, адам мен қоғамды тек бір қырынан ғана қарастыратын идеалистік немесе материалистік философиялардың, дүниетанымдардың, надандық пен діни фанатизмнің келтірген зардабы мен проблемаларынан құтылу, сондай ақ адамша өз өркениеттік көкжиегін ашу үшін ізденістер жолына түсіп, өз мәдениеті мен өркениетін тану әрі өмірге қолдануға тырысып жатқан кезеңде, Алла мен адам, әлемді тұтас қарастыратын, адамға ең ұлы мәртебе беріп, жүйелі, аян, ақыл, сезім, ішкі таным  ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысын өз орны мен ақиқатын нақтылап көрсеткен ислам діні жаңадан қайта тұжырымдалып, тіршілік көзі ретінде адамзатқа қайта ұсынылуы тиіс деп ойлаймыз. Себебі Құран –  негізі құдайлық  таным, адамдарды танымға,  бақытқа жетелеуші ретінде түскен, ешқандай жалғандық жетпейтін, табиғат пен ақиқатқа сай, мәнінде ешқандай қайшылық жоқ ең соңғы кітап. Құран – ислам дінінің және онымен байланысты ойлау жүйеміздің негізгі дереккөзі, қайнар бұлағы.  Бірақ адам шектеулі болмыс. Оның ұғыну, тану қабілеті де,  танымға жету құралдары (көру, есту сияқты) да шектеулі. Сонымен қатар адам бірнеше әсер етуші факторлардың ықпалында қалып отыр. Құдайлық таным объектісі – Құран, ал Құранда пайғамбардың уахи (аян) негізінде түсіндіріп, мазмұнын нақтылап кеткен  ұғымдардан басқа көптеген ұғымдар мағына жағынан кеңейіп немесе өзгеріске ұшырауын діни тәжірибе тарихынан көріп отырмыз. Себебі, ислам ғылымындағы тафсирдің саны, тафсир мектебінің көптігі бұған дәлел бола алады. Құран адамды өзін, өмірді, әлемді мұқият зерттеуге, өмірдің, болмыстың мәнін ойлауға шақырады. Ал, ойсыз,  әуейілерді, нәпсіқұмар,  білімге емес жалған хабарға берілген, надандар ретінде танытып, оларды ауыспалы мағынада «керең», «мылқау», «соқыр» қатарына қояды. Бірақ, Құран құдайлық таным объектісі болса да, оның оқылуы, түсіндірілуі арқылы күнделікті өмірге қолданылуы адамға тән сипат, қасиет.

Бүгін кешегі мұсылман ойшылдарының ғасырлар бойы қолданған методологиялық дәстүрлерінің көмегімен (оларды жоққа шығармай, уахабизм сияқты) құқық, экономика, саясат, философия, психология, социология, тарих, дін және жаратылыстану ғылымдарын да қамтып, адамзаттық қорды иеленіп, бүгінгі заман талабына сай сүзіп, қайта түсініп, түсіндіруді, өмірге қолдануды қажет етеді. Сонда ғана ислам әлемге нұр болып көрінеді. Бүгінгі күні ислам террорист, соғысшыл, ұрдажық, «қауға сақалды», «қысқа балақты» тип қалыптастыратын дін ретінде танылып, құбыжық күйге түсіп отыр.

Кеше, ұлы мұсылман ойшылдары ислам уахи (аян) рухына сай ескі грек мұрасын алып, білім мен философияны әрі қарай дамытып, адамзаттың жалпы мирасы ретінде Батыс Әлеміне ұсынды. Соның негізінде батыста Реформаларға, Ренессанстерге жол ашылды. 

Мысалы, орта ғасырларда ислам әлемі Құранға негізделген ойлау жүйесі, дүниетанымдық көкжиегі мен философиясы қалыптаспай тұрып, әрбір салада бой көрсеткен өзгерістер мен дамулардың ықпалымен бай мәдени трансформациясын басынан өткерді. Әртүрлі мәдениеттердің ықпалы мен философиялық, дүниетанымдық қысымына тап болды. Ислам тарихында осы уақытта саяси тұрақсыздықтар негізінде бірнеше мемлекеттерге бөлінді. Бірақ аз уақыт ішінде, жоғарыдағы ағымдардың ұстанымдық, идеялық бағыттары зерделеніп, құрамдық тұғыр негізінде ренессанстық түлеуге қол жеткізді. Мысалы, Матуридидің (944), Ғазалидің (1111), Разидің (1208), Фарабидің (950), Ибн Рушдтың (1199) және басқа да ислам ойшылдарының өсіп жетілуіне жоғарыдағы қажеттілік пен қысым, философиялық мол мұралардың ықпалы жоғары болды. Олар сол бөтен ұстанымдар мен методологиялық негіздерді Құран тұғыры  арқылы сүзіп, үйлесімділікке, бірлікке ұмтылды.

Бүгінгі таңдағы қоғамда болып жатқан дінге қатысты мәселелердің саяси сипат алуы алаңдаушылық тудырып отырғандығын жасыруға болмас. Жалпы дін феномені мемлекеттілік тарихында ерекше орын алғандықтан бүгін республикалық жүйедегі зайырлылық ұстанымының рөлі айрықша. Тарихта саяси маңызға ие діни үдерістер болған. Сол сияқты саяси үдерістердің де діни мәнде өзін көрсететін тұстары жоқ емес. Демек, дін мен саясат өзара тығыз байланысты. Міне осы байланысты үзу үшін әбден шіркеудің езгісімен, көктегі құдаймен үркітіп үкім беріп елді басқарған Батыс  әлемінде лаицизм, секуляризм ұстанымдарына қол жеткізу үшін талай тер төгіліп, қан аққаны тарихтан мәлім. Зайырлылық ұстанымын орнықтыру үшін христиан тарихынан бастауға тура келеді. Себебі «демократия» «республика», «лаицизм»  ұғымдары сол елдің ойлау тарихы мен тәжірибесінен алынған. Діни сюжеттерді, идеяларды, ұрандарды саяси мазмұнмен толтыру, саяси іс-әрекеттерді де діни негізде бағыттап қою өзара тең құбылыс. Ал енді осы діни және саяси үдерістердің тоқайласуы көбіне қасиетті соғыс, крест жорықтары кезінде көрініс берді десек қателеспейміз. Бірақ исламда діни және дүнияуи істер екі бөлек болса да, негізінен саясат та, дін де өзара тығыз байланысты.

Дінді бұрыс түсінуден туындаған бірнеше проблемалардың ең басында келетіні осы саясат мәселесі. Дін және саясат байланысынан туындаған кейбір мәселелердің тарихта да, бүгінде де өзектілігі жалғасып келеді. Дін және саясат арасында  дін және саясат қатынасындағы тепе-теңдіктің болмауы тек мұсылмандар үшін ғана емес, барлық діндерде кездеседі. Мысалы, Мұса пайғамбарға жіберген шынайы дін кейіннен кейбіреулер тарапынан расизм мен сионизмге айналды, Исаға жіберілген дін Эллиндік дәстүр негізінде материалдық пайда, отаршылдық рухына айналып, Крест жорықтары, кейіннен фанатизмге, европоцентризмге апарғанын білеміз. Ал ислам тарихында дін іші пікірталастар, әсіресе, дін және саясат тоғысында пайда болған қайшылықтардан анағұрлым аз болды. Ал, саяси қақтығыстар басқа діндер арасы таластарға қарағанда анағұрлым көп болды. Міне, ислам тарихындағы ең басты қасірет белгілі бір шариғатты идеологияға айналдырып, оны исламмен теңестіріп, ақиқат ретінде дәріптеу мәселесі. Бұл бүгінгі Қазақстандағы уахаби жақтастарының идеологиялық әрекетіне мысал бола алады.

Аманат, яғни, әрбір істі сол саланың маманына беру (лийақат), әділдік, кеңесу, анттасу сияқты негізгі ұстанымдар берілген соң, уақыт ішіндегі адам мен қоғам шындығына орай жүйелеу (комментарий жасау) адамның еркіне берілген іс. Яғни, Құранда берілген универсалды ұстанымдар негіз ретінде алынып, әртүрлі уақыт пен кеңістікте, мәдениеттер мен қоғамдарға қарай өзара өзгеше жүйелер қалыптасуы мүмкін. Мысалы, егін шаруашылығы мен индустриалды қоғамның шарттары әр түрлі болатындығы сияқты, индустриялы қоғам мен ғылым қоғамының шарттары мен ерекшеліктері де бірдей бола қоймас.

Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанда дін және мемлекет қатынасы мен дін және құқық байланысы төңірегіндегі мәселелер талқыланғанда екі түрлі қателіктерге бой алдырып жатқандығын байқауға болады. Біріншісі бұрынғы кеңестік жүйеден қалған құқықтық сана жалғасып отырғандығы (дін тұрғысынан), екіншісі қазақ дәстүрі мен салтын жоққа шығарып, Құран мен суннаға оралу ағымы белең алып отыр.

Бірінші мәселе бойынша қателік, негізінен, дін құбылысының қоғамдағы орны мен рөліне ғылыми баға берілмеуінен, сабақтастықты дәстүрлі діни тәжірибеге сүйенген діни таным мен қазақ мұсылмандық түсінігінің негіздері мен ерекшеліктеріне мән бермеушіліктен туындап отыр. Ал екінші мәселеге қатысты, мазхабты жоққа шығару тұрғысынан өте ықпалды жақтастары бар саясиланған ағымға айналып, тақыр жерге қайтадан исламдануды негізге алған «исламды тарату тұжырымдамасы».

Құран мен суннаға оралуды жақтаушылар тек қана дұрыс суннаның негіз болуын сылтауратып, шынайы діндарлардың санасына сызат түсіріп, діни тәжірибесін мұқатып, суннаны тазалауды мақсат етіп отыр. Бұны да жеткілікті көрмей, суннаға да емес, «Құранда бар ма» деген сұрақтар сұрау үйреншікті жағдай алып отыр. Бұл сұрақтың қойылуы дұрыс па, бұрыс па оны кейінге қалдыра тұрайық. Ал «Құранда бар болу, болмаудың» дәстүрлі танымда қандай мағынаға келетіндігіне де көңіл бөлінбей отыр. Бұл жерде Мартин Лютер сияқты діни тәжірибе тарихындағы  әулиелер мен мазхаб құрушыларын жоққа шығарып, яғни бүкіл тарихты мансұқтап, әрбір мұсылманның Алланың кітабына тікелей жүгінуі насихатталып жатыр. Нәтижеде,  сөздік мағынасымен аударылған мәтіндерде өздеріне «қажетті» сөз алынып, болмаса оған үстеме мағына жүктеліп, рухани ұстаз, мазхаб ұстындарын елемей, Құраннан тікелей үкім шығару, фатуа беру, ижтихад еркіндігі модаға айналды. Абайша айтқанда «Бас басына мүфти болу» белең алып барады. Мұндай исламдағы революцияшыл психологияның ең басты мәселені ұмытқандығы көрініп тұр. Ол біріншіден, Батыс пен Шығыс мәселесі. Екіншіден, Лютер реформасының нәтижесінде шіркеу демократияланды, корольдік дін еркіндікке жетті, Інжіл еркін тұжырымдалды. Бірақ мұсылмандарда дәл осы Батыстағыдай тарихи тәжірибелер, яғни,  Лютердің реформаларының сүйенген негіздері, ұғымдары мен институттары жоқ болатын. Сондай-ақ мұсылмандар да, демократиялануы тиіс шіркеу немесе діннің «билігіндегі» корольдік де Құранның еркін зерттелуінде де ешқандай кедергі жоқ. Яғни, Батыстағы әрбір құбылысты оның мазмұнына үңілмей көшіре салу ешқандай салиқалы ойға сай әрекет емес. Міне осындай әрекеттер дінімізге, бүкіл қоғамға зиян келтіруде.

Экстремист, фундаменталистердің  шығуы мен исламның саясилануының  оппозициялық ұранға айналуында,  дәстүрден айрылып қалу, суфизмофобия, уақытқа сай нақты методологиялық ұстанымсыз Құранға, Суннаға жүгінудің де әсері бар. Исламның тарихи қалыптасу тарихында Ханафи, Малики және Шафиғи мектептерінде экстремистік ойдағы факихтер болған емес. Ханбали мазхабында болған. Ал Ханбали мазхабының құрушысы Ахмет бин Ханбал кезінде саяси-доктриналық мәндегі пікірталастармен көзге түсуі, фикхта да «хадисшілік» қырының үстемдігі сияқты себептердің, кейіннен пайда болған келеңсіздіктерге ықпал еткендігі даусыз.

Бұл жерде айтпақшы болған ойымыз, дәстүрді жоққа шығарып тікелей Құранға жүгіну, бүгінгі ұғымдар мен теорияларды Құранға апарып телу мәселемізді шешуге жетпейтіндігі сияқты, дәстүрді де бүгінге тықпалау шешім емес. Болуы тиіс мәселе, дәстүрді сол күйінше ұғынып, түсіндіріп, соның негізінде Құранның басты ұстанымдары мен мақсаты бағытында, бүкіл заман талабына сай қайтадан тұжырымдау. Дін мен мемлекет қатынасын және сол сияқты мәселелерді проблема қылмай, қоғамға пайдалы  шешім ұсыну керек болса, онда дәстүр, Құран және бүгінгі заман шарттары үштігін негізге алу керек. Олай болмаған жағдайда бүгінгі қоғам тіршілігінен бейхабар түсіндірмелер халықты мезі қыла береді. Бұл діни танымдық жікке, нәтижеде қоғамның бөлінуіне апарып соғады.

Алла жеке адамға немесе қоғамға өзінің адамдарға деген құқын ешкімге, не топқа аманат ретінде бермеген. Құранда, пайғамбардың да адамдарды күштеп, қысыммен басқара алмайтындығы көрсетілген (10/99). Бұл жерде биліктің тек қана халыққа тән екендігін айтқан. Онтологиялық биліктен тыс, биліктің Алланың қолында болуы деген сөз, халықтың мемлекетке билік жүргізуінде жатыр.

Бізде діни, саясат, құқықтық негіз және зайырлылық ұстанымының функцияларының нақты анықтамасы жасалынбаған. Ал қоғамда адамдар сөз бен уәждер арқылы ойланады. Нақты мемлекеттік тәжірибе, институт болмағандықтан әр топ өзінен үстем, билікке өтімді топтың  алдында езілуден құтыла алмайды. Тарихта Омайа халифасы Хишам бин Абдулмалик Жад бин Дирхамды «Құран жаратылған» дегені үшін  бауыздатып тастаған. Бұл эгоизмнің, ұстанымсыз комментари еркіндігінің жемісі. Бүгінгі Қазақстандағы «Сопылар ісі» құбылысынан да жоғарыдағы Омайа халифаты кезіндегідей жүйесіз қисын еркіндігін көруге болады.

Дін және мемлекет байланысында мұқият болуы тиіс нәрсе – әрбір ой, теория және практиканың артында құндылықтар жүйесі мен рационалды шындық базасының жатқандығы.

Құрандағы Алланың ұстанымына назар аударайық: «Егер Алла қаласа жер бетіндегілердің барлығы бірден иманға келер еді. Олай болса мумин болсын деп адамдарды мәжбүрлеуге болмайды. Қалаған Иманға келсін, қаласа жоққа шығарсын». Бұл жерде көзқарасына қарап біреулерді жазалау, жою мәселесі жоқ. Ал екінші жақтың әрекетіне Құранда былай дейді: «Әртүрлі дін иелерінің басқаларға зиян тигізуі мүмкін емес, Аллаға да зиян келтіре алмайды. Осы оймен басқаларға қысым,  мәжбүрлеуге рұқсат жоқ. Бұл қазіргі қоғамдағы кейбір мұсылмандардың – өздерін Алланың дінінің қорғаушылары сияқты сезінулеріне жауап. Яғни Алланың дінін ешкім иелік етіп өз монополиясына ала алмайды. Алланы әркімнің өз дәрежесінде танып, құлшылық жасауына мүмкіндік берілу керек. Ал бүгінгі  «сопылар ісі» осындай. «Алла дініне деген  қамқорлықтан» туған  субъективті психологиялық топтың саяси белсенділігінің  ықыласынан  туындап отырғандығы мәлім. Бұлар теократиялық тенденцияның жетегінде кеткендер. Ал теократиялық догмада Алла атынан билік жүргізу характері болады. Бұл Ислам дінінің рухына сай емес. Сонымен қатар бүгінгі зайырлылық ұстанымымен үш қайнаса сорпасы қосылмайды.

Исламның негізгі  ұстанымы бойынша халықтың өзін-өзі басқаруы, адам құқы, ой еркіндігі қамтылған. Құран адамдардың Алла еркіне сай тіршілік етуі үшін негізгі ұстанымдар мен нормаларды көрсеткен. Ал бұл ұстаным мен нормалар әр кеңістікке қарай адам еркіне қалдырылған. Байқап қарасаңыз ислам құқығы функциялар жиынтығы сияқты. Осы жерде тарихи оқиғаны мысал үшін ескерте кеткенді жөн санаймыз. Пайғамбар Йаманға әкім ретінде тағайындаған Муаз бин Жабалға ол жерде  қай өлшеммен үкім беретіндігін сұрайды. Ол да Құранды негізгі өлшем ретінде алатындығын айтады. Ал Құранда болмаса ше дегенде, онда суннаға қараймын дейді. Құранда да Суннада да жоқ болса ше дегенде, өз тұжырымымды қолданамын деп жауап береді. Бұл оқиға пайғамбар мен сахабаларының ортасында өткен сұхбатты көрсетеді. Құранда бар ма, жоқ па? –  деген сұрақ пайғамбар кезінде әбес емес еді. Дәлелің бар ма? Құранда не бар? және т.б. сұрақтар қазіргі таңда Қазақстанда негізгі өлшемге айналды. Олардың осы сұрағының өзі олардың діни танымдық ерекшеліктерін көрсетеді. Яғни қазақ мұсылмандық түсінігінің негізіндегі Ханафи фикх мектебінің методы, ұстанымы мен идеясына сай емес деген сөз.  Болуы тиіс сұрақ, Құранда бар ма жоқ па емес, Құранға сай ма, теріс пе десеңіз, бұл нағыз Ханафи Мазхабының методына сай болғаныңыз.

Түйіндей келе, бүгінгі мәселелерді социологиялық перспектива тұрғысынан қарастыру қажет. Ислам діні де үкім бергенде қоғамдағы  құбылыс арқылы әрекет етуді ұстаным ретінде қабылдайды. Пайғамбар да әрбір құбылыстың себеп-салдар байланысын негіз ретінде алған. Мысалы, қоғамдағы келеңсіз ахуалға бірнеше болымсыз себептер үдеріс арқылы тап болса, ол егер анықталса, онда сол болымсыз себептерді өзгерту керек екендігі өздігінен ортаға шығады.

Құрандағы «қоғам өзі өзгермейінше, Алла ол қоғамды өзгертпейді» (13/11) ұстанымына назар аударсақ, қоғам моральдық, саяси құндылықтары және құрылымдық тұрғыдан қандай жағдайда болса, мемлекеттің  де, діннің де құрылымы сол қоғамға үйлесімді болады. Салдардың өзгеруі – себептің өзгеруіне байланысты. Ал мемлекет – мақсаты жағынан қоғамдық жүйенің, әділеттің, қоғамдағы игіліктердің үстемдік етуін қамтамасыз ететін саяси, әлеуметтік құрылым. Демек, мемлекет функциясы жағынан профанды, яғни осы дүниеге қатысты. Бірақ сол мемлекет өзінің құрушы азаматтарының тұлға ретінде ақиретпен қатысты сенімдерінің  осы дүниедегі көріністерімен айналысуға мәжбүр.

Сонымен қатар, мемлекет (егер ол ұлттық болса) өз құрушыларының сенімі, мәдениеті мен болмыстық құндылықтарын әлеуметтік өмірдің жүйеленуінде негіз ретінде алуы тиіс. Олай болмаған жағдайда мемлекет құрушы элементтер әлеуметтік жүйеден таба алмаған құрылымды аңсаумен, мемлекетке қарсы топ құруға бет алады. Бұл – мемлекет, құндылық және саясат теорияларында бар тұжырым. Осы психология ескерілмесе орнын мемлекеттен тыс күштер алып қоюы ықтимал.