Несие теориясы және оның дамуы

 

 

Кіріспе

 

   Қазақстан  егемендік алғаннан кейін Н.Ә.Назарбаев  мемлекеттік тілдің қоғам дамуының  әр түрлі салаларында – сыртқы  дипломатиялық, ішкі әлеуметтік  – экономикалық, педогогикалық,  кәсіпкерлік және басқа көптеген  бағыттарда білікті мамандарды  даярлау ісінде кеңінен қолдану және тнереңдете меңгерудің алғы шарттарының іргелі түрде жүргізу бүгінгі таңда кезек күттірмес мәселенің бірі. Ақша.Несие.Банктер – қазіргі өркениетіліктің өзінен ажырағысыз белгілері. Олардың қызметі қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды пайдаланбай ешбір шаруашылық субьектісінің ісі тынбайды, ал кез келген адам үнемі немесе анда – санда банк қызметін пайдаланады. Банктер уақытша қолданылмаған ақша қаражатын жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, сайын келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.

   Ипотекалық  несие. Ақша.Несие.Банктер бағдарламасына сәйкес дайындалып, логикаға сай 4 бөлімнен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Несие

 

   Несие  – нарықтық экономиканың тірегі  ретінде экономикалық дамудың  ажырамас элементін білдіреді.Оны  барлық шаруашылық субьектілермен  қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.

   Несиенің  пайда болуын өнімдері өндіру  сферасынан емес, олардың айырбас  сферасынан іздеу қажет.Тауар  айырбастау бұл тауардың бір  қолдан екінші қолға өтуін  білдіреді десе, шынымен де осындай  айырбас кезінде несиеге байлықты қатынас туындайды.

   Құнның  қозғалысы – бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.Несиелік қатынастардың пайда болуын экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады.

   Көбіне  несиені ақша ретінде түседі.Бір  жағынан қарағында бұған негіз  де бар сияқты.Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде беріледі.Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.

   Сонымен  қатар, несие мен қаржы категорияларын  бір санайтындар да аз емес, несие – бұл ақшалай қаражатының екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы – сол қаражатының бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.

   Несие-бұл  пайыз төлеу және қайтару шартында  уақытша пайдалануға берілетін  ссудалық капитал қозғалысы.

   Несие  ақшалай капиталдың ссудалық  капиталға өтуін қамтамасыз ете 

отырып, несие  берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді.Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстарды экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізінде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға айналады.

   Несие  мен ссуданың арасында өзара  айырмашылық бар.Несие – бұл  банктің қаражатын құрайтын көзі  ретінде барлық несиелік қатынастарды  ұйымдастырудың әр түрлі формаларының  болуын және сондай-ақ олардың  жұмсалымдарының бір формасын  білдіретін кең ұғымды сипаттайды.Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.

   Экономикалық  категория ретінде несие –  кәсіпорындар, ұйымдар және 

бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие  қорын құру және оларды қайтарылуы, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.

   Зерттеу  заты сияқты несие құрылымы  бір-бірімен өзара байланысты  элементтерден тұрады.Мұндай элементтерге ен алдымен несиелік қатынастар субьектілері жатады.Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар субьектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.

   Қарыз  беруші – қарызды беретін несиелік  қатынастардың бір жағы.Қарыз  беруші – бұл уақытша пайдалануға  қарыз беруші субьектілер болып табылады.Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекеттік шаруашылық субьектілері және халық жатады.

   Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті,

несиелік қатынастың екінші жағы.Борышқор және қарыз әр түрлі.Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды.Борыш – бұл өте ауқымды ұғым.Ал қарыз алушы – бұл қосымша қаражатқа деген сұранысты бар тұлға.Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымның элементіне берілетін обьекті де жатады.Беру обьектісі бұл құнның ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды білдіреді.

 

 

I тарау.  Несие теориясы және оның дамуы

 

   Несие  зерттеу барысында таным әдісі  ретінде теорияның рөлі ерекше.Несие  туралы ғылым әлі жас.Ол саяси  экономиканың қалыптасуымен пайда  болды.Несиенің ұдайы өндіріс процесімен құндылықтың қайта айналымның және айналысының Маркстік тұрғыдан тандануы несиенің қажеттігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі болып табылады.

   Ғалымдар  бүгінгі таңда экономика ғылымның  алдында бір жағынан теориялық  талдау қорытындыларын белсендірек  жүргізіп, екінші жағынан банк  ісін дамытып, жетілдіруің керек  екенін айтуда.

         Теориялық тәжірибеден оқшау қарастырмау керек екенін               түсінікті.Барлық теориялық проблемалардың соңы тек тәжірибелік

әдістермен  шешілетіні кездейсоқтық емес.Теория мен тәжірибе арасында диалектикалық  бірлік бар.

   Экономикалық  әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтері  мен заңына қатысты саясат орын алуда.Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалады.

   Натуралистік несие теориясы XVIII ғасырдың екінші жартысында пайда болды.Бұл теорияның негізін салушы А.Смит пен Д.Рекардо болды.Одан әрі оны француз экономистері Ж.Сэй, Ф.Бастия және американдық Д.Мак-Куллах дамытты.Бұл теорияның негізгі идеялары не-ие мәнінің натуралистік түсінігіне үйлесті, яғни несие заттай игіліктің қозғалысын көрсетті.Сондықтан, бұл тек аталмай қоғамда бар материалдық құндылықтарды бөлу әдісі ғана.Бұл жағдайда несие обьектісі табиғи заттай емес игіліктер болып табылады.Несие капиталы өндірістік капиталға тең.Бұл жерде натуралдар несиені несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырылады.Несинің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсініс өнеркәсіп капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып отыр.Несие капиталының мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.

   Бұған  қарамастан натуралистік теорияның  маңызын несиенің қазіргі заманғы  теорияның қалыптасуы мен дамуына  байланысты еш кемітуге 

болмайды.Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын.Несие  нақты капиталды құрмайды, - деп дұрыс есептеді.Олар несиенің рөлін өсірмей, несие пайызының түсетін табыстың көлемін өзгерістеріне тәуелді екенін дәлелдеді.

   Несиенің  капиталдық жасампаздық теориясы  натуралистік қарама-қарсы идеяны  ұстанады.Оның тұжырымдамасы бойынша  несиеге экономиканың дамуында шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады.Несие ақшамен және байлықпен теңістіріледі.Бұл теорияның негізін салушы ағылшын экономисі Дж.Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталының жиналуына себеп болады.Ол банктерді дәлдалдар ретінде емес, капитал жасаушылар деп қарастырады.

   Бұл теорияның қолданушылары ағылшын экономистері Г.Макмед, Дж.Кейнс, Ф.Хаутри, И.Шумпетер, А.Ган болды.Олар ақша мен несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді.Несие пайда әкеледі, сондықтан, ол “өндіргіш капиталы” болып табылады, ал банктер – “несие фабрикасы”.Бұл екеуі де несиені, яғни капиталды жасайды деп пайымдайды.Сондай-ақ олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды деп есептейді.Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің, экономикалық дамудың қозғаушы күші екенің ұйғарып, экономиканың тұрақты дамуына әсер етеді.Сондықтан, олардың теориялары “өткемпаздық теориясы”деген атауға ие болды.Олар несиенің шегін, несие ауқымының шексіз кеңеюі

инфляция мен  оның зардаптарына әкелетінін ұмытып кетті.

   1929-33 жылдары  әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық  жампаздық теорияның абыройын  жоққа шығарады.Алайда, оның оңтайлы  нәтижелері болмай қалған жоқ.Оны Дж.Кейнс пен оның ізбасарлар оларды дағдарыстың және екінші дүниежүзілік соғысының зардаптарын жою үшін пайдаланады.Олар экономиканы несиемен реттейтің принциптерін негіздеді: экономикаға несие салымдарының инвестициясын кеңейту жолмен несие пайызын төмендетуге болады.Дж.Кейнстың тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы пайызға, пайыз – инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс – табысқа, табыс – бағаға әсер етеді.Сондай-ақ, ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға әсер ететінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін мойындайды.

   XX ғасырдың  екінші жартысында ақша-несие  реттеудің мектебінің пайда болғанын  белгілі.Бұл мектептің өкілдері  американдық ғалымдар П.Самуэльсон, С.Харрис, Э.Хансен, Л.Ледокер, Дж.Гелбрейт болды.Олар Дж.Кейнстің “несиенің көмегімен шаруашылық процестерге мемлекеттің белсенді араласуы” туралы идеясын дамытты.

   Олардың  ойынша мемлекеттік экономиканы  Орталық банк бюджеті мен қаржыларының  ақша-несие тетіктерінің көмегімен  реттеуі керек.

   АҚШ ғалымдарының басқа бір тобы( Р.Голделлий, С.Кузнец, К.Дугел, Д.Кример) бұл тұжырымдаманы дамыта отырып, несие капиталдарының нарығын және оның сегменттерін, олардың экономикамен өзарам әрекетін, қызмет ету параметірлерін зерттеді.

Бұл нарықтың негізгі қатысушылары мыналар:

• алғашқы инвесторлар, яғни уақытша бос ақша ресурстарының иелері: уақытша бос ресурстары бар заңды және жеке тұлғалар,мемлекет.

          уақытша бос ресурстарды шоғырландыратын несие қаржы               институттары ретіндегі тұлғалық мамандандырылған дәлдалдар.

• қаржы ресурстарына уақытша мұқтаж қарыз алушы-заңды және жеке тұлғалар, сондай-ақ мемлекет.

Несие капиталының  нарығы төменде көрсетілгендерге сараланады:

• ақша нарығы – айналым қаражаттарының қозғалысына қызмет көрсететін қысқа мерзімді несиенің жиынтығы
• капитал нарығы – орташа мерзімді несиеленудің жиынтығы
• ипотека нарығы – жылжымайтын мүлікпен байланысты немесе операцияларының жиынтығы
• қор нарығы – бағалы қағаздармен байланысты несие операцияларының жиынтығы

   Несие  капиталы нарығының даму деңгейіне: ел экономикасының дамуы, елдегі өндірістік және қаражат қорларымның және халықтың әл-ауқат деңгейі соған сәйкес оның жинақ ақшасы тікелей әсер етеді.

   Әлемде  экономикалық дамудың 

   Орталығы бар.Олар: АҚШ, Батыс Еуропа, Жапония.

   Төртінші орталық болып – Шығыс Азия қатарға қосылып келеді.

   Бұл орталықтарда  несие капиталының қуатты нарықтары  бар.АҚШ-ң несие капиталдар нарығы  олардың ең қуаттысы болып 

есептеленеді.Ол барлық төрт сараланымның тармақталуымен және дамығандығымен ерекшеленеді және әлемдік капитал нарығына маңызды әсер етеді.

   Батыс  және Еуропаның жиырма төрттен  астам дамыған елдерін қамтитын Еуропа Одағы АҚШ-тан капитал қорларымның кіші көлемімен және несие нарығының жеке сараланым операцияларының жеткілікті дамымауымен ерекшеленеді.Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.

   Егер  Қазақстанның несие нарығына  тоқталатын болсақ, онда оның  сараланымдары әр түрлі деңгейде  екенін, сондай-ақ ол енді-енді  қалыптасып келе жатқанын атауға  болады.Мысалы, Қазақстанда ақша және капитал нарығының сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің жақсы дамымағаныма байланысты едәуір жетілді.

   Ипотека  нарығы алғашқы даму сатысында,  оның инфрақұрылымы мен заңдық  базасы жасалуда.Бірақ, бұл нарықты әзірге даму сатысында деп айтуға болмайды, ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр.

   Қор нарығы  кенжелеп қалған.Оның заңдық базалары  мен ифрақұрылымы әлдеқашан әзірленіп,  биліктің ынтасы болса да, ол әлі даму тұрғысынан енді-енді оянып келе жатыр.Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал корпорациялық бағалы қағаздар түрлі обьективті себептерге байланысты мүлде дамымаған.