Мемлекеттің инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету жолдары

2002 жылы Қазақстан Республикасындағы  инвестициялық қызметтің нәтижесі- қаржы емес активтерге жұмсалған  1307.2 млрд. теңге инвестицияны игеру  болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы  негізгі капиталға жұмсалған.  Қаржы емес активтерге жұмсалған  инвестициялардың жалпы көлеміндегі  негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың үлесі 84.2% құрады. Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялар көлемі 2001 жылғымен  салыстырғанда 10.6 %-ға (2001 жылы-44.7%-ға; 2000 жылы – 48.5%-ға ; 1999 жылы –  33.0%ға ) өсті.

Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялар көлеміндегі ірі  кәсіпорындар дың үлесі – 47.0%, орташаларынікі -27.9%, шағындарынікі – 23.9% , халық  үлесі – 1.2% құрады.

Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес тұрғын емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45.0% құрады, бұл 2001 жылғы көрсеткіштен 9.6пайыздық пунктке артық. Тұрғын үйлерге салынған салымның үлесі 0.6 пайыздық пунктке  өсіп, 4.8% құрады.

Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек- жарақтарға кеткен шығындардың  үлесі 1.6 пайыздық пунктке төмендеді.

Негізгі капиталға жұмасалған басқа шығындар 131 млрд. теңгені құрады, оның 89.1% геологиялық барлауға жұмсалған.

Өңдеу өнеркәсібі салалары арасында металлургия өнеркәсібінің  үлесіне ғана негізгі капиталға  жұмсалған инвестициялар көлемінің 44.4%тиеді.

Көлік және байланыста негізгі  капиталға жұмсалған инвестициялардың елеулі үлес салмағы құбырлармен  айдауға (42.3%) әуе көлігіне (15.4%) және электр байланысқа (19.8%) келеді.

Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың көлемі ауыл шаруашы- лығында бұрынғысынша мардымсыз (1.3%).

Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың көлемі де табиғат  қорғау шараларына мардымсыз болды.

Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың жалпы көлемінде  үйлер мен ғимараттарды күрделі  жөндеуге кеткен шығындар үлесі 13.3%құрады,бұл 2001 жылғы көрсеткіштен 4.2 пайыздық пунктке  артық. Күрделі жөндеуге кеткен шығындардың  жалпы көлемінен үйлер мен  ғимараттарға – 52.3%, машиналар мен  жабдықтарға кеткен шығындар 47.7% құрады.

1.2 Экономиканы  мемлекеттік реттеудегі негізгі  инвестициялық бағыттар.

Республиканың әлеуметтік –  экономикалық дамуын басқарудың түпкілікті жаңа жүйесіне көшу осы процестің  басты мәселелерін анықтауға  себепші болады. Олардың бірі болып  инвестициялық қамсыздандыру мәселесі табылады. Көшудің алғашқы кезеңінде  заң шығаратын негіздер мен ұйымдық  құрлымдарды құру, сондай-ақ, республиканың  қаржылық ресурстарын пайдалану  мен шетел инвестицияларын тарту  жөніндегі өзіндік саясатты құру қажет болды.

Қазақстандағы мемлекеттік  инвестициялар жүйесін оңтайландыру мақсатымен инвестицияларды басқарудың заң шығаратын негізі мен органдары  құрылды. Осы мәселе бойынша шаралардың біртұтас кешені қабылдануда. Соның  ішінде, “Шетел инвестициялары туралы ”Заң (1991ж.);

“Инвестициялық жекешелендіру  қорлары жөніндегі Ереже” (1993ж.) ;”Қазақстан Республикасының шетел  инвестициялары бойынша ұлттық агенттігін құру туралы ” ҚР Президентінің  Жарлығы (маусым 1992ж.); “Инвестициялар бойынша ҚР Мемлекеттік комитетін  құру жөніндегі ” ҚР Президентінің  Жарлығы (қараша 1996ж.); “ Қазақстан  Республикасындағы инвестициялық  қорлар туралы ”ҚР-ның Заңы (наурыз 1997ж.) және жекеленген жылдарға арналған инвестициялық бағдарламалар қабылданды.

Бұл құжаттар елдегі инвестициялық  процесті басқарудың негізін қалады; жұмыс орындарын құру, инфрақұрылымды дамыту , елдің өнеркәсіптік және техникалық потенциалын дамытудың өсу қарқыны  мен әртараптандыру саласында мемлекеттік  инвестициялық саясатты жүзеге асыру  мен көптеген экономикалық мәселелерді  шешудегі органдардың дұрыс жүйесін , олардың функциялары мен міндеттерін  анықтады.

2000 жылға дейінгі кезеңнің  индикативті жоспарының жорамалы  бойынша отандық пен шетел  инвесторларының жеке капиталын  салудың басым бағыттарына төмендегілерді  жатқызу мақсатқа сай болады: жеңіл өнеркәсіптің , агроөнеркәсіптік  кешеннің өңдеуші салаларының  , машина жасаудың , құрылыс материалдары  өнеркәсібі мен мұнай , химия  өнеркәсібінің жаңа кәсіпорындарын  салу мен реформалар жүргізу.

Орталықтандырылған капитал  салымдары есебінен әлеуметтік сала объектілерінің құрылысын мақсатты республикалық бағдарламалар шеңберінде жүзеге асыру қарастырылады.

Мемлекеттік инвестицияларды  басқару 4 жеке кезеңде жүзеге асырылуы қажет:

1. Жоспарлау;
2. Бағдарламалау;
3. Бюджетті дайындау;
4. Орындау;

Жоспарлау кезеңінде әлеуметтік – экономикалық дамудың орта мерзімді бағдарламасы мен оны макроэкономикалық  деңгейде, сондай-ақ ,әрбір секторға қатысты алғанда да жүзеге асырудың стратегиясын құру мәселесі шешіледі. Бұл кзеңде инвестицияларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстарды тандау мен алдын ала бағалауға басты  назар аударылады. Бұл үшін салалық  министрліктер жобаларды қаржылық- экономикалық бағалаудың жалпы қабылданған  әдістемесі негізінде ұсынылатын жобалардың сипаттамасы мен бағалануы болуы  қажет, жуықтағы бірнеше жылға арналған инвестициялар бойынша ұсыныстарды  дайындауы керек.

Бағдарламалау кезеңіндегі  басты мақсат- жоспарда бекітілген мақсаттарды қызметтің мемлекеттік  бағдарламаларына өзгерту. Мемлекеттік  инвестициялар бағдарламасына (МИБ) инвестициялар бойынша ұсыныстарды  ұзарту бюджеттік процеске арналатын  таңданудың сол бәсекелестік қағидаларына негізделуі қажет.

Қаражат бөлу жөніндегі шешімдер мынандай факторларды ескеруі қажет:

- бюджет орындалатын , макроэкономикалық жағдай;

- инвестициялар бойынша  ұсыныстардың нақты аспектілері  , соның ішінде экономикалық аспектілер.

Егер инвестициялық жобаларды (кеңес беру мен сатып алуда  талдау) жүзеге асыру бюджеттік мекемелерінің  міндеті болып табылса, инвестициялық  жобаларды қауіпке жиі қойса, әсіресе қаражатты артық жұмсауда, мәселелерден аулақ болу үшін сақтықтың  қосымша шараларын қабылдау қажет.

Қазақстанға ең алдымен, мемлекеттік  инвестицияларды тиісті инстиутуционалдық  жүйесін құру мен жоғарыда аталған  функциялардың (жоспарлау, бағдарламалау, бюджетті дайындау және оны орындау) ұйымдық пен тиімді орындалуын қамтамасыз ету қажет.

Тікелей инвестицияларды  мемлекеттік қолдау.

Қазақстанда “Тікелей инвестицияларды  мемлекеттік қолдау туралы” Заң (28 ақпан 1997 ж.)қабылданған. Онда инвестицияның  қызметі- инвестицияларды жүзеге асыру  процесімен байланысты кәсіпкерлік  қызмет деп көрсетілген.

Тікелей инвестицияларды  мемлекеттік қолдау ең алдымен келесілерден тұрады:

- инвестициялық қызметті  қамтамасыз етудің заң шығарушы  кепілдері;

- жеңілдіктер мен артықшылықтар  жүйесін белгілеу (мемлекетті сол  немесе басқа кәсіпорындар мен  ұйымдарға олардың қызметіне  қолайлы жағдайлар жасау мақсатымен  жеңілдіктер мен артықшылықтар  беруі).

- Қазақстан Республикасының  мүддесін инвесторлар алдында  көрсетуге өкілетті, бірыңғай мемлекеттік  органның болуы.

Заңда тікелей инвестицияларды  мемлекеттік қолдаудың мақсаттары мен міндеттері белгіленген.

Бұл қолдаудың мақсаты- экономиканың басым секторларында тауар өндірісін, жұмыс пен қызмет көрсетудің жедел  дамуын қамтамасыз ету үшін қолайлы  инвестициялық климат жасау болып  табылады.

Мемлекеттік тікелей қолдаудың  ортақ мақсатына жету үшін міндеттердің бірқатарын шешу қажет:

- жаңа технологияларды  , алдыңғы қатарлы техника мен  ноу- хау енгізу;

- жоғары сапалы тауарлар  мен қызмет көрсетуге ішкі  нарықтың қанығуы;

- отандық тауар өндірушілерді  мемлекеттік қолдау мен ынталандыру  ;

- экспортқа бейімделген  және импортты алмастырушы өндірістерді  жетілдіру;

- ҚР- ның шикізат базасын  ұтымды және кешенді пайдалану;

- менеджмент пен маркетигтің  қазіргі әдістерін енгізу;

- жаңа жұмыс орындарын  құру;

- жергілікті кадрларды  үздіксіз оқытудың, олардың мамандық  деңгейін жоғарлатудың жүйесін  енгізу;

- өндірісті күшейтуді  қамтамасыз ету;

- қоршаған табиғи ортаны  жақсарту;

Басқару процесі үшін инвестициялық  жобаларды жүзеге асыруды ынталандырудың шаралар жүйесі басты мәнге ие. Соның ішінде, жеңілдіктер жүйесі : бекітілген инвесторлардың мүддесін қорғау бойынша ҚР- ның берген кепілдері, сондай-ақ , келісім шартқа отыру  мен оны бұзудың шарттары мен  тәртібі қарастырылған.

Тікелей инвестицияларды  қолдауды жүзеге асыратын мемлекеттік  орган, инвестициялар бойынша Мемлекеттік  Комитет болып табылады. Ол ҚР- на тікелей инвестицияларды тарту  жұмыстарын ұйымдастыру ; инвестициялық  жобаларды жүзеге асыру бойынша  мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру; барлық келістіруші және рұқсат құжаттарын алуды қамтамасыз ету; инвестициялық жобалардың іске асырылуын бақылауды жүзеге асыру  сияқты функцияларды атқарады.

ІІ-Негізгі бөлім: Мемлекеттің инвестициялық тартымдылығын  қамтамасыз ету жолдары.

2.1 Қ.Р-ң инвестициялық  қызметін жүзеге асыруы мен  оның маңызды мәселелері.

Ең алдымен аса маңызды  екі мәселеге ерекше көңіл бөлу керек :

біріншіден, халық шаруашылығының құрылымдық өзгерістеріне нарықтық механизм әсер ете алмайды; сондықтан  бұл өзгерістерді мемлекет тарапынан  реттеу қажет;

екіншіден, өзгерістерді инвестициялық  процестермен және шаруашылық жүргізуші  субъектілердің иенвестициялық белсенділігін  ынталандырумен тығыз байланыста қарастырмасақ  өндірістің әлеуметтік – экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында құрылымдық реттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Сондай – ақ , болашақтағы ғылыми негізделген құрылымдық өзгерістердің  қажеттілігі — әсіресе экономиканы  басқарудың жоғарғы деңгейінде инвестициялық  шешімдер қабылдауға қатысты мақсатты сипатта болады.

Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі мен  деңгейі көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мен болашақтағы  кезеңдерге белгіленген мақсаттарға  қол жеткізу жөніндегі нақтылы  макроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда , жалпы мемлекеттік  экономикалық саясат- макроэкономикалық ; салық және аймақтық деңгейлерде құрылымдық саясатты қалыптастыру негізгі болып табылады .

Макроэкономикалық салада оңтайландыру ісі халық шаруашылығының салалық  құралымына да әсер етеді . Өйткені  мұнда өзгерістерді жүзеге асырудың маңызды тетігі- макроэкономикалық  жағдайға айтарлықтай әсер табылады. Республикамыздың жағдайында салалық  құрылымның тиімді жағдайын анықтау  – экономиканың шикізаттық бағытын  жою және өнеркәсіпті дамыту мәселелерімен  тығыз байланысты.

Мемлекеттің құрылымдық саясаты, ең алдымен макроэкономикалық деңгейде инвестициялық шешімдер қабылдап, жүзеге асыру арқылы, яғни құрылымдық және инвестициялық саясаттарды тығыз  байланыстырғанда ғана шынайы болатындығы  айтылды.

Инвестициялық саясат маңызды  үш бағытта жүргізіледі:

- мемлекеттік бюджттік  қорларды пайдалану арқылы;

- ішкі несие қорлары  мен жеке заңды тұлғалардың  өзіндік қаражаттарын тиімді  қолдануды ынталандыру арқылы;

- шетелдік инвестициялар  тарту мен тиімді пайдалану  механизмі арқылы;

Осы бағыттар ішінен басымдысын таңдап алу және халық шаруашылығының барынша тиімді аймақтық- салалық  құрылымын қолдау мақсатында олардың  үйлесімін қамтамасыз ету – мемлекеттің  инвестициялық саясатының негізін  құрайды. Оны қалыптастыру барысында  Қазақстан Республикасының Президенті бекітетін күрделі ұлттық бағдарламаларды  іске асыру қажеттігі де ескеріледі.

Іс жүзінде , белгілі мақсатқа қол жеткізуді көздейтін мемлекеттің  құрылымдық- инвестициялық саясатының бағыттары мен көрсеткіштері  сандық жағынан айқындалып, атқарылатын  мерзімі бойынша анықталуы тиіс.

Ал бұл, өз кезегінде , мүдделер , ресурстық база , механизмдер ,объекті  мен осы саясатты жүзеге асыру  процесінің өзі де салалардың , аймақтар мен тұтастай халық шаруашылығының орта және ұзақ мерзімдік даму жоспарларында  көрініс табатындығын білдіреді. Мысалға, нарықтық қатынастар саласы дамыған  елдердің мемлекет қызметінде келесідей  өзара байланыс анық байқалады .

Экономиканы реттеу жөніндегі  мемлекет шараларының өзара байланыстығы:

Жоғарыдағы өзара байланысты матрицалық модель түрінде көрсетуге  болады . Онда оның баланстық нәтижелерін  анықтап, экономикалық – математикалық  есептеулер жүргізу және мәліметтерді бір жүйеге келтіруге болады. Оны  қарапайым кесте түрінде , бухгалтерлік қосарланған жазу әдісі арқылы толтыруға  болады.

Қазіргі жағдайларда ҚР Үкіметінің құрылымдық саясаты біздің ойымызша келесідей мәселелерді қамтуы тиіс:

- дайын өнім шығару  арқылы экспорттық әлуетті арттыратын  салалар дамуына басымдық беру;

- ішкі нарық талаптарын  қанағаттандыратын және импортты  алмастыратын өнім өндірісін  кеңейту ;

- негізінен отандық өндіріс  есебінен халық шаруашылығы барлық  салаларының өндірістік аппаратын  жаңарту;

- халық қажеттіліктерін  қанағаттандыруға бағытталған салалар  дамуын қамтамасыз ету ;

- экономиканың аграрлық  секторының дамуын тездетуге  бағытталған қаржы және несие  қорларын арттыру және т.б.

2.2 Еліміздегі  шетел инвесторларының рөлі және  оның қызметтері.

Шетел инвестицияларын тартудың тарту арналары мен нысандары  бар.

Шетел капиталы 3 арна бойынша  түседі:

- экспорттық несиелер: инвестициялық  және тауарлық;

- дамуға ресми көмек:  қаржылық жэәне техникалық;

- инвестициялар: тікелей  және портфельдік.

Кредитор (несие беруші) –  елден тауарларды немесе қызметтерді  сатып алу шарты бар экспорттық несиелер . Инвестициялық несиелер технологияны, жабдықты және басқаны  жеткізіп беру мақсатымен, ал тауарлық несие- дайын тұтыну тауарларын жеткізіп беру шартымен беріледі.