Инвестициянын экономикалык маниси

          Инвестициянын экономикалык маниси

Экономикада инвестициянын  ойногон ролу, ээлеген орду, ошондой  эле анын мааниси жана манызы эбегейсиз зор деп айтууга болот. Инвестиция чарбалык жашоодогу негизги элементтердин катарына кирет.

Инвестицияга байланыштуу  маселелер дайыма экономика илиминин окулдорун кызыктырып, конулун буруп  турат, анткени инвестиция туздон-туз  чарбалык ишмердуулуктун негиздерие таасирин тийгищип бутундой экономикалык осуу процессин аныктайт.

Экономикалык адабияттарда инвестициянын маанисин жана маныздын изилдеп, оздорунун эмгектеринде чагылдырып, тушундурууго умтулган или илимпоздордун  аныктамаларына кайрылсак.

Белгилуу англиялык экономист  Адам Смит топтоо нормаларынын инвестициялык  идеясын сунуштаган. Анын концепциясы  боюнча топтоо норммаларынын туздолушун инвестициялык банк аркылуу жургузуу мумкун. А. Смиттин оюу боюнча экономиканын туруктуу онугуп турушу учун топтоо нормасы 12-15%ды тузуусу зарыл. Эгерде ал норма 10%га тушкон болсо – булл жакырчылыктын  белгиси. А. Смит мындай деген: «Баардык сактоолор автоматикалык турдо  инвестицияга айланат, ал эми инвестициянын  натыйжасында ишкерлер кирешеге ээ болуп  кайрадан керектоого жумшашат».

Карл Маркс инвестициянын  манызын изилдеп чыгып инвестицияга «капиталды топтоо» деген аныктама берген. Оз учурунда К. Маркс 3 тенденция мыйзамын чыгарган: индивидумдардын керектоолорунун кобойуп туру мыйзамы (оздук керектоо); топтоо мыйзамы (инвестиция); сактоо жана резервдоо мыйзамы.

20чы кылымдын Бийик  теоргия мезгилинин 20-30 жылдары инвестиция  тармагында коптогон санда жаны  теоретикалык концепциялар пайда  боло баштаган. Инвестициянын манызын  жана маанисин тушундуруудо коптогон  тлаш тартыштар чыккан. Инвестициянын  теориясына чон салымын кошкон  экономист Джон Мейнард Кейнс  рынктук экономиканы жонго салуунун  экономикалык моделин ойлоп тапкан. Кейнстин тыянагы боюнча капиталдын орто жана чектуу коэфициенти азайа баштаганда инвестициялардын эфективдуулуг осо баштайт. Дж.М. Кейнс инвестицияны капиталдык салым маанисинде колдонуп инвестицияга, болуп жаткан мезгилдеги кирешенин бир болугу деген аныктама берген. Ал болук керектоого колдонулбайт.

         Кыргыз Республикасандaгы  инвестициялык иш-аракет                                              

          Инвестиция процессинин жандануусу  инвестиция коломунун жогорулашына  байланыштуу. Кыргыз Республикасынын  финансалык каражаттары, экономиканын  онугуусуно жана анын туруктуу  болушу учун жетишсиз бойдон  калууда. Ошондуктан Кыргыз Республикасындагы  рыноктук мамилелердин онугуусундогу  негизги факторлордон болуп чет  элдик инвестициялардын агымы  саналат.

Кыргыз Республикасында  эконмикада жузоого ашырылуучу инвестициялык  иш-аракеттин максаты инвестициялык  климаты жакшыртуу жолу менен  олкодогу инвестиция коломун жогорулатуу, анын натыйжасында экономикалык онугууго жетуу болуп саналат.

Экономиканын онугушу  калктын турмуш денгээлинин жакшырышына  алып келет. Ошондуктан экономиканы  онуктуруу ар бир мамлекеттин  эн маанилуу маселелеринин катарына кирет. Анткени экономика адамдын  турмунушун баардык тармагын камтып, олкодогу социалдык, саясий жада калса  маданий туруктуулуктун аныктоочу  фактору болот. Ал эми экономиканы  онуктуруу ар жылкы сапаттуу экономикалык осуш менент тыгыз байланышта. Бул жерде айта кетуучу нерс, экономикалык осуш ар дайым эле экономикалык онугуу дегенди билдирбей тургандыгы. Анткени экономиканы номиналдык турдо остуруу, мисалы табигый ресурстагы таянып ресурстарды сатуу жолу менен, же болбосо бизде болуп жаткандай реалдуу ондурушту жогорлатууну колго албастан кызмат, сода тармактары менен экономикалык осушту камсыз кылуу мумкун. Бирок чыныгы эномикалык осушту камсыз кылуу мумкун Биро чыныгы экономикалык онугууго реалдуу ондуруш коломун жогорлатуу аркылуу гана жетуу мумкун.

Реалдуу ондуруш коломунун  артышы болсо, биз билгендей экономикалык потенциал менен байланышкан. Экономикалык потенциал – булл олкодогу топтолгон  капитал жана ал капиталды иштете турган адис ишчи. Солоунун осуш моделине карай турган болсок, кайсыл бир  олкодо экономикалык осуштун болушу, ал олкодогу капитал менен куралданууну осушунон коз каранды. Бир ишчиге тура келген капиталдын санын коргозгон  капитал менен куралдануу кобойгон сайын экономикада ондумдуулук  жогорулап, ондуруш колому артат. Себеби бул учурда ондурушто эмгек капитал айкалышы жакшы жолго коюлат. Демек машина , жабдык, курулмалар, жана имараттарды катыган капиталдын кобойушу экономикалык осуштун ачкычы катарында кабылданат. Эгемендуу олкобуздун экономикасына карай турган болсок реалдуу ондуруштун болбой жаткандыгын жана капиталыбыздын чектуу экендигин байкайбыз. Капиталдык запастардын кобойушу ар жылы капиталга кошулган кошумча капиталдын осушу менен ишке ашырылат. Капиталдык запстарды кобойткон ар жылкы кошумча капитал – негизги капиталга жасалган инвестиция деп аталат. Жогоруда айтылгандай, бир олконун экономикалык онугуусун анализ кылууда жалпы эле инвестицияны карай бербестен, озгочо мани негизги капиталга болгон инвестицияга берилет.

Биз булл болумдо олкобуздогу  инвестициялык иш-аракетти негизги  капиталга болгон инвестицияны жана олкого кирген чет элдик инвестицияны анализ кылуу аркылуу коргозууго аракет кылабыз. Негизги капиталга  болгон инвестиция жалпы финансалык эмес активдерге жасалган инестициялардын 80% ашуун болугун ээлейт. Олкобуздо  колдонулган методология боюнча финансалык эмес активдерге болгон инвестиция беш турдо каралат:

1. Негизги капиталга болгон инвестиция – негизги каражатка ээ болу, тузу жана кайра курууга кеткен чыгымдар.
2. Негизги капиталды ондоо менен байланышкан чыгымдар – ондоо зарыл болгон машина, жабдык, транспорттук каражат, имарат жана курулмаларды капиталдык ондоо жана оз калыбына келтирууго багытталган чыгымдар.
3. Материалдык эмес активдерге инвестиция – компьютердик жана программалык камсыздоо программаларын иштеп чыгуу же сатып алуу, автордук укууа ээ болу, консультациялык ж.б менен байланышкан чыгымдар.
4. Ондуруштук эмес материалдык активдерге инвестиция. Табигый булактарга ээ болууга байланышкан чыгымдар. Мисалы: жер, жер кыртышы, суу жана токой байлыктары.
5. Материалдык обороттук каражаттарды толуктоо байланышкан инвестиция – обороттук каражаттарды сатып алууга кеткен чыгым менен обороттук каражаттын иштен чыгышы ортосундагы айырма.

    Кыргыз Республикасынын  инвестициялык саясаты

Жагымдуу инвестициялык климатты тузуу Кыргыз Республикасынын инвестициялык  саясатынын негизги максаты болуп  саналат. Ошондуктан инвестицияларга  жакшы шарттарды тузуп берүүдө  координацияланган мамлекеттик  саясат талап кылынууда. Бул шарттардын компоненти болуп инвестициялык  камсыздоо жана кызмат сыяктуу ыңгайлуу шарттарды тузуу каралган. Ал эми  бул шарттардын ишке ашырьшышы учун сервистик борборлордун тузулуусу  маанилуу болуп эсептелинет. Бул  борбор дуйнөлүк рьнокто чет өлкөлүк  жана жергиликтуу инвесторлорго  Кыргыз Республикасында кантип бизнести уюштуруудан баштан проекттердин менеджментине  чейин темаларда маалыматтарды  берет.

Экономикага чет өлкөлүк тике инвестицияларды  тартуу максатында өкмөт тарабынан  жургузулгон улуттук инвестициялык  саясаттын мааниси өтө зор. Кыргыз Республикасынын улуттук инвестициялык  саясаты кош тараптуу, башкача  айтканда, экономикалык өнүгүүдө маанилүү ролду ойногон жеке сектор инвестициялар  жана тике тышкы инвестициялар болуп  жүргүзүлөт. Бул инвестицияларды  өлкөнүн региондоруна барабар денгээлде  бөлүштүрүү, ошондой эле аларды экономиканын ар бир секторуна оптималдуу турдо  тартуу, кепилдикке алуу, инвесторлордун стратегиялык кызыкчылыктарын коргогон мыйзам жана нормаларды карап чыгуу, экономикалык иш - аракеттердин бюрократиялашуусуна  бөгөт коюу, ыңгайлуу инвестициялык климат менен экономикалык эркиндик жаратуу инвесторлордун ишенимге ээ болууларына мумкундук берүү болуп саналат.

Өлкө экономикасынын өнүгүүсүндө  мамлекеттик инвестиция саясаты  маанилүү инструмент бойдон калууда. Тике тышкы инвестициялык кээ бир  экономикалык чөйрөлөрдө чектелген  же коммерциялык эмес спецификасы боюнча мумкун эмес болуп саналат. Кыргыз Республикасынын  улуттук инвестициялык саясаты  төмөнкү секторлорго багытталган:

Илим технологиясы жана коммуникация;

Курулуш жабдуулар;

Сырьё иштетүү;

Транспорт менен жүк ташуу;

 Энергия өндүрүү

 Жер астындагы булактарды  иштетүү менен кен байлыктарды  казып

алуу.

Мамлекет тарабынан мумкун болушунча  ички жана тышкы инвестицияларга  мыйзамдык чөйрөнүн камсыз кьшынышы каралат. Өлкөдөгу инвестициялык саясатты жургузуу учун жоопкерчилик Кыргыз Республикасынын  Каржы министирлигине жуктөлгөн. Каржы  министирлиги башка министирлик  жана мамлекеттик комитетер менен  биргелешип иш алпаруу менен чет  өлкөлүк инвесторлор учун приоритеттуу чөйрөлөрдү жана мамлекеттик инвестициялык  программаларды аныктайт. Мамлекеттик  инвестициялык программалардын  булагы болуп мамлекеттик бюджет эсептелинет. Мамлекеттик инвестициялык  программанын (МИП) негизинде мамлекеттин  инвестициялык саясаты, мамлекеттик  секторлордогу багыты белгиленет. Кыргыз Республикасындагы МИПнын 2010-жылга  чейинки өнүгүү тарыхын карап  чыктык.

1995-жылы биринчи МИП документи  даярдалган. Ал учурда мамлекеттин  чарбалык, ошондой эле инвестициялык функциялардын өзгөрүүсүнө жана башкаруу ыкмаларын киргизуу боюнча кеңири масштабдагы экономикалык реформалар жургузулгөн. МИП Кыргыз Республикасынын өкмөтүнүн мамлекеттик инвестицияларды региондор арасында жайгаштыруу боюнча, жакынкы үч жыл мөөнөт ичинде жайгаштыруу программасынын иш аракеттерин көрсөтүп программа жыл сайын жаңыланат.

Алгачкы эки жылда МИП Мамлекеттик  инвестициялык комитет тарабынан  даярдалып, эл аралык финансы уюмдардын  жана донор өлколордөн каржыланган  капиталдык салымдардын башкарылуусу, пландалышы, ишке ашырылышы жана эффективдуу  көзөмөлгө алынуусу максатталган.

1997-жылы МИП каржы министирлигинин  жоопкерчилигине өткөрүлүп берилген. Өткөрүлүшү менен бирге МИПнын эффективдуу башкаруусунун системасы тузулген. 2001-2003 жылдардагы Кыргыз Республикасынын МИПсы 1996-жылдан баштап жаныланып келуучу МИПньш биринчи версиясы болуп эсептелинет. Документтин негизги милдети мамлекеттик секторго келуучу инвестициялык ресурстардьш жардамы менен ишке ашырылуучу экономикалык, саясий кадамдар жана чаралардын рсетулушу саналат.

Эл аралык финансылык уюмдардын  жана донор өлкөлөрдүн каржылоосунун  жардамы менен реалдуу инвестициялык  проектгерди ишке ашыруу МИПнын стратегиялык багыты жана приоритеттеринен болуп  эсептелинет. МИП мамлекеттик бюджеттик  системадан каржылануучу инфраструктура объекттеринин өнүгүүсү, мамлекеттик  мекеме жана коомдук кызмат боюнча программаларды өзүнө камтыйт. МИПнын башкы максаты жана приоритета өнугуунун комплекстуу негиздеринин (0KH) негизги максаттары менен дал келет. МИПнын негизги стратегиялык максаттары төмөнкүлөр:

Жакьгрчылыкты жеңүү менен социалдык коргоо;

• Туруктуу экономикалык өсүү;
• Мамлекеттик башкаруудагы реформаларды жүргүзүү;
• Экономикалык абалды жакшыртуу

1-сентябрь 2006-жылдан баштап Кыргыз Республикасыньш президентинин буйругу менен КРнын экономика жана каржы министирлигинде мамлекеттик инвестициялык саясатты кучотуу жана тике инвестицияларды тартууга багытталган тике инвестицияларды башкаруу саясаты ишке ашырыла баштаган. Тике инвестициялыарды башкаруу саясатыньш ишке ашыруу максаты Кыргызстанда бизнести өнүктүрүүгө жардам берүү, бир кыйла акысыз кызматтарды көрсөтүү жана мамлекеттик уюмдар менен жергиликтүү инвесторлор арасында мамилелерди жакшыртуу. Бул максаттарга төмөнкү иш -чаралар аркылуу жетүү мүмкүн:

• Кыргызстандагы рьшоктор, мыйзамдар жана инвестициялык мумкунчулуктор женунде консультация беруу;
• Республика боюнча кецири маалыматтарды колдонуунун негизинде ендуруш талаптарына жооп беруучу шериктерди издее;
• бндуруш мумкунчулуктерду жана рыноктогу талапты аныктоого, ички жана тышкы рьшоктордо товарларды жана кызматтарды сатууга, тиешелуу персоналды, ендуруш аянттарын, шериктерди ж.б. издееге багытталган маркетингтик изилдеелерду жургузуу;
• Мыйзам чыгаруучу жана аткаруучу бийлик органдарына инвесторлордун кызыкчылыктарын жактоо.

Тике инвестицияларды башкарууга кемек керсеткен 2002-жылы февраль айында 1Сыргыз Республикасьшьш екмету тарабьшан « One Stop Shop» белуму ачьшган. Бул белум «Бирдиктуу терезе» принцибине таянып инвесторлорго уруксаат алууларын жецилдетет. Айрьпсча башка компаниялар менен тыгыз байланышта иш алпарылып Кыргыз Республикасына тиелешуу документацияга, кептеген елкедегу ишканалар жана мыйзамдар женунде маалыматтардын жыйындысы топтолгон. Бул маалыматтар инвесторлорго жумушчуларды, поставпщктерди издееге жардам берип жергиликтуу ишканалар менен мамилелерди тузууге жардам катарында. Андан сырткары тиешелуу министирликтер жана ведомстволордун макулдугу менен «К.Рнын экономикасына тике инвестицияларды тартуу жана алдыга жылдыруу боюнча ыйгарымдуу мамлекеттик орган женунде»гу К.Р.ньш екметунун проекта, «Тике инвестицияларды алга жылдыруу жана тартуу боюнча тышкы маркетингтик стратегия» жана инвестициялык маселелерди чечууге багытталган тике инвестицияларды башкаруу саясатынын пландары экономика жана каржы министирлигинин алдына коюлган.

Өлкеге инвестицияларды тартуу боюнча сода - онер жай палатасы иштейт. Бул палатанын теменкудей артыкчылыктары бар: