Инвестициялық ресурстарды қолдану негіздері мен оның экономикалық мәні

Тақырып 1 Инвестициялық ресурстарды қолдану негіздері мен оның экономикалық мәні

1.  Инвестициялық қызметтің  экономикалық жүйедегі экономикалық  мәні .

2. Инвестиция терминінің  жалпы түсінігі.

3. Кеңейтілген өндіріс  жүйесіндегі инвестициялар. Инвестициялар және кірістер

1.Нарықтық экономикаға  көшумен қатар «инвестиция», «инвестициялық  қызмет нысаналары» деген санаттардағы  түсініктер мазмұны кеңейе түсті.  Инвестиция дегеніміз табыс (пайда)  алу және әлеуметтік нәтижеге  қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік  нысаналарға салынатын ақша қаражаты, мақсатты банк салымдары, жарналар, акциялар мен өзге де құнды қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауарлық белгілерге берілетін лицензиялар да бар, несиелер немесе өзге мүлік не мүліктік құқықтар, зияткерлік құндылықтар.

Инвестициялық қызмет нысаналары болып жаңадан құрылған және жетілдіріліп жатырған негізгі қорлар мен айналымдық қаражат, құнды қағаздар, мақсатты ақша салымдары, ғылыми-техникалық өнім, меншіктің  өзге нысаналары, сонымен қатар мүліктік құқықтар мен зияткерлік меншікке берілетін құқықтар табылады.

Бұл анықтамалардан инвестициялар  жеке капиталды ұлғайтуға (дивиденттер  алу мақсатында акциялар сатып алу  және жарна салу, процент алу үшін банктер есепшоттарына салымдар салу және акциялар сатып алу), өзгелері - өндірістік базаны күрделі құрылыс үшін жабдық және жер сатып алу арқылы ұлғайтуға бағытталатынын көреміз.

  Бұл сала капитал салымдарын жүзеге асыру қажеттігін негіздеу тұрғысынан алғанда да, сонымен қатар қажетті қаржылық ресурстардың тиімділігі мен оларды тартуды бағалау тұрғысынан алғанда да  мейлінше күрделі.  

Негізгі қорларды құру және ұдайы өсіру төмендегілердің  есебінен қаржыландырылуы мүмкін:

• инвестордың жеке қаржылық ресурстары мен ішкі шаруашылық резервтерінің (табыс, амортизациялық ақша аударулар, ақша жинақтары мен азаматтардың және заңды тұлғалардың жинақтары, сақтандыру органдарымен төленетін апат, табиғат апаттары ысыраптарын қалпына келтіру түріндегі қаражат және т.б.);
• инвесторлардың қарызға алған қаражаты (банк және бюджет несиелері, облигациялық қарыздар және т.б.);
• инвесторлардың тартқан қаражаты (акция сатудан түскен қаражат, еңбек ұжымдары мүшелерінің, азаматтардың, заңды тұлғалардың пайлық үлестері және өзге жарналары);
• мекемелер бірлестіктерімен (одақтарымен) белгіленген тәртіпте орталықтандырылатын ақша қаражаттары;
• мемлекеттік бюджеттерден және бюджеттен тыс қорлардан инвестициялық ассигнованиелер;
• шетелдік инвестициялар.

Негізгі қорларды құру және ұдайы өсіруге инвестициялау  жұмыс жасап отырған өнеркәсіптер мен субъектілерді кеңейту, қайта жаңарту және техникалық қайта жарақтандыру, жаңа мекемедар салу түрлеріндегі  капитал салымдары арқылы жүзеге асырылады.

Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу, яғни инвестициялық  саясат мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларға сәйкес келесі жолдармен жүзеге асырылады:

• мемлекеттік инвестицияларды тура басқару;
• сараланған салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктері бар салықтық жүйені енгізу;
• жекелеген аумақтарды, салалар мен өндірістерді дамытуға дотациялар, субсидиялар түрінде қаржылық көмек беру;
• әйкесті қаржылық және несиелік саясатты, баға құрылымын, амортизациялық сасатты жүргізу (соның ішінде, бағалы қағаздарды айналымға шығару);
• нормалар мен стандарттарды қолдануды, сонымен қатар, міндетті сертификаттау ережелерінің сақталуын бақылау және т.б.

Мемлекет Қазақстан  Республикасындағы қолданыстағы заңнамаға  сәйкес инвестицияларды, олардың меншік түріне қарамастан, соның ішінде шетелдік инвестицияларды да,  қорғауға кепілдік береді.

Мекеме инвестициялардың көлемін, бағыттарын, мөлшерлерін және тиімділігін дербес анықтайды. Ол өз білгенінше конкурстық келісім негізінде өзіне инвестицияларды жүзеге асыру үшін қажетті жеке, заңды тұлғаларды тартады.

Салымдардың бір бағытын  таңдау көптеген жағдайларға байланысты анықталады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы елдегі инвестициялық климат, өнеркәсіптік мекемелердің өндірістік-техникалық базасының жайы, несиелік саясат, ұдайы өндірістік нарықтық инфрақұрылымның және капитал салымдарын тарту және меңгеру жүйесінің даму деңгейі, салық салу жүйесі, инвестициялық қызмет саласындағы заңнамалық базаның даму деңгейі болып табылады.

Әдетте, мекемелердің өндірісті  динамикалық түрде дамып жатырған нарық талаптары деңгейінде ұстау  үшін жеткілікті қаржылық ресурстары болмайтындықтан, барлық кезде олардың алдында екі жақты міндет тұрады: бір жағынан, болашақ инвесторлардың алдында жаңа негізгі қорларды енгізу мен жетілдірудің тартымдылығы мен қажеттілігін негіздеу; екінші жағынан, инвестициялық жобаны жүзеге асырудың тартымдылығын оның тиімділігі негізінде бағалау арқылы дәлелдеу. Бұл міндетті шешу инвестициялық

Жобаға қатысушыларға  қатысты шығындар мен нәтижелердің ара қатынасын көрсететін көрсеткіштер жүйесін пайдалануды көздейді:

• жобаға қаражат салудан күтілетін табыстық көрсеткіштері, сонымен қатар, жобаны іске асырудан олардың тікелей қатысушылары үшін күтілетін қаржылық салдарын ескеретін коммерциялық (қаржылық) тиімділік көрсеткіштері;
• жобаны іске асырумен байланысты шығындар мен нәтижелерді ескеретін экономикалық тиімділік көрсеткіштері;
• әлеуметтік және экологиялық салдарлар көрсеткіштері, сонымен қатар, әлеуметікк шараларға және қоршаған ортаны қорғауға қатысты шығындар көрсеткіштері.

Тақырып 2. Инвестициялық  қызметті іске асыру қағидалары

1. Инвестициялар және инвестициялық қызмет түсінігі.
2. Инвестициялық қызмет субъекттері.
3. Инвестициялық қызмет объекттері.
4. Инвестициялық қызметті іске асыру негізгі қағидалары.

1.Біздің жағдайымызда «инвестиция» терминінің кең колданыла бастағанына оңшақты жылдай болды, өйткені шаруашылық жүргізудің бұрыңғы социалистік жүйесіне «күрделі қаржы» түсінігі ғана тән болатын. Ал, инвестиция соңғы түсініктен көрі аңағұрлым ауқымды категория ретінде ұлттық есеп санақ жүргізудің маңызды тетегі мен көрсеткіші болып табылады.

Нарықтық экономикаға  көшумен қатар «инвестиция», «инвестициялық қызмет нысаналары» деген санаттардағы түсініктер мазмұны кеңейе түсті. Инвестиция дегеніміз табыс (пайда) алу және әлеуметтік нәтижеге қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік нысаналарға салынатын ақша қаражаты, мақсатты банк салымдары, жарналар, акциялар мен өзге де құнды қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауарлық белгілерге берілетін лицензиялар да бар, несиелер немесе өзге мүлік не мүліктік құқықтар, зияткерлік құндылықтар.

Инвестициялық қызмет нысаналары болып жаңадан құрылған және жетілдіріліп жатырған негізгі қорлар мен айналымдық қаражат, құнды қағаздар, мақсатты ақша салымдары, ғылыми-техникалық өнім, меншіктің өзге нысаналары, сонымен қатар мүліктік құқықтар мен зияткерлік меншікке берілетін құқықтар табылады.

Бұл анықтамалардан инвестициялар  жеке капиталды ұлғайтуға (дивиденттер  алу мақсатында акциялар сатып алу  және жарна салу, процент алу үшін банктер есепшоттарына салымдар салу және акциялар сатып алу), өзгелері - өндірістік базаны күрделі құрылыс  үшін жабдық және жер сатып алу арқылы ұлғайтуға бағытталатынын көреміз.

Жалпы жағдайда инвестиция ақша құралы, банктік салымдар, пай, акциялар және т.б. бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, құрал-жабдықтар, лицензиялар,  тауар белгілері, несиелер, басқа да мүлік және мүліктік құқықтар және т.б. табыс алуға ұмтылатын қызметтер объектісіне салынатын интеллектуалды құндылықтар.

Инвестицияның қаржылық анықтамасы бойынша – ол пайда  табу мақсатында шаруашылық қызметке салынатын барлық актив түрлері. Инвестицияның экономикалық анықтамасы бойынша ол – пайда болу, кеңейту, қайта құру және негізгі капиталдың техникалық қайта жарақтануы, ал сонымен қатар айналым капиталының осымен байланысты өзгерісі. Тауарлық материалдық қор запастарындағы өзгерістер көбінесе негізгі капиталға шығының қозғалысымен анықталады.

Нарықтық экономикадағы  инвестиция табыс табумен немесе қандай да  бір тиімділікке қол  жеткізумен байланысты кез келген қаражат  салымы. Инвестиция – бұл алға қойылған нәтижеге жету үшін жұмсалатын ресурс. Осылайша инвестиция мәні инвестиция қызметінің екі жағын біріктіреді: ресурстар шығыны және нәтиже. Кез келген ресурстар шығыны, яғни инвестициялар ешқандай нәтижеге жеткізбесе, онда ол пайдасыз болады.

Ел экономикасына инвестициялық  іс-әрекетті инвестицияларды жүзеге  асыру бойынша практикалық іс-қимыл жиынтығы,  инвестициялық іс-әрекет қаржы ресурстарымен шаруашылық ішіндегі резервтер арқылы, сондай-ақ инвесторлардың қарызға алынған және тартылған  қаржы  құралдары жүзеге асырылады. Инвестициялық қоржын – бұл шығарылатын бұымды не өнімді қарауға қабылданатын нақты бағдарламалар мен жобалар жиынтығы. Инвестициялық қаржымен басқару мақсаты инвестициялық жобаларды жүзеге асу кезеңіндегі инвестициялық стратегияны тиімді түрде шығару болып табылады.

Инвестициялық қатынастар — бұлар, ең алдымен, меншік қатынастары және меншік бойынша — өндірістік қатынастар. Тауар, еңбек және капитал нарығында шаруашылық жүргізуші субъект ретінде тек капитал, еңбек және товар иелері көріне алады.

Осыдан инвестицияның  басты шарты шығады: меншік иелерінің бары, осы сферадағы мемлекеттік монополияны жою, инвестицияға қолайлы экономикалық және кұқықтық жағдай жасау.

2. Инвестициялық қызметтің  субъектілері:

• инвесторлар;
• тапсырыс берушілер;
• жұмысты орындаушылар;
• банктер;
• сақтандыру компаниялары;
• биржалар жөне инвестициялық процеске басқа да қатынасушылар.

Бұл процеске ерекше роль инвесторға тиесілі, ол объектілерді иелену, пайдалану және билік ету құқығына ие. Қалғандары инвестормен келісім-шарт арқылы қарым-қатынасқа түседі.

Мемлекет инвестициялык қызметті реттейді, тұтас - инвестициялық саясатты жасап, оны жүргізеді, ал министрліктер мен ведомстволар арқылы мемлекеттік (бюджеттік) инвестицияларды басқарады. Оның қарауында арнайы реттеуіштер жеткілікті: салықтық жеңілдіктер; территорияны, саланы басты өндірісті дамытуға субсидиялар мен субвенциялар; мемлекеттік стандарттар мен нормалар; шетелдік инвесторларды қоса алғанда инвестордың құқығын кепілдендіру және қорғау.

Кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық іс - әрекетінің маңызды  бір бөлігі өзінің өндірістік экономикалық потенциалын сақтау және әрі қарай дамыту.Кәсіпорынның бұл саладағы іс - әрекеті – инвестициялық іс - әрекет деп аталады. Қазақстан Республикасының  «Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заң бойынша» инвестициялық іс-әрекетке инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс - әрекет жатады.

Инвестициялық іс - әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар (инвестициялық  іс-әрекетті жүгізетін жеке және заңды  тұлғалар), тапсырыс берушілер, жұмысты  орындаушылар инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін қолданушылар, сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар (банкілер, қамсыздандыру ұйымдары, инвестициялық қорлар) және тағы басқа да инвестицмялық процестің қатысушылары жатады. Тпасырыс берушілерге- инвесторлар және басқа да инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.

Қазақстан Республикасында  кәсіпорындардың инвестициялық  іс-әрекеттері «Нақты инвестицияларды  мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан  Республикасы Презилентінің заң  күші бар «Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы» Заңдармен және де «Банкроттық жайлы», «Бағалы қағаздар нарығы жайлы», «Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы» Заңдармен, тағы да басқа нормативтік актілермен реттеледі.

Өндіріске инвестиция келтіру  мәселесін шешуші кәсіпорын, алдымен, өзінің даму сипатын анықтап алғанды  жөн көреді. Бұл шара бірқатар көрсеткіштерді талдау нәтижесінде ғана жүзеге асады, атап айтқанда:

• өнім шығару;
• өндірістік шығындар;
• еңбек өнімділігі;
• қор сыйымдылығы;
• қор қайтарымдылығы, т.б.

3. Инвестициялық қызметтің  объекттері келесі:

1. жаңадан қалыптасқан және модернизацияланатын негізгі қорлар және айналым қорлары;
2. құнды қағаздар;
3. мақсатты қаржы салымдары;
4. ғылымиөтехникалық өнім және жеке меншіктің басқа да объекттері;
5. мүліктік құқ және ақыл-ой меншіктік құқ.

Жалпы жағдайда инвестиция ақша құралы, банктік салымдар, пай, акциялар және т.б. бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, құрал-жабдықтар, лицензиялар,  тауар белгілері, несиелер, басқа да мүлік және мүліктік құқықтар және т.б. табыс алуға ұмтылатын қызметтер объектісіне салынатын интеллектуалды құндылықтар.

4. Инвестициялық саясаттың  әлеуметттік-экономикалық салдарын  ескере отырып, Қазақстан экономиканың  қаржылық тұрақтануы сатысына  ену кезеңінде қатаң әдістерді қолдана бастады, бұл әдістер төмендегі бағыттарды қамтиды:

• Үкіметттік несиелер мен кепілдемелерді шектеу (өйткені үкіметтік несие алдын-ала ақы төлеуді; кепілдемелерді ұсынуды және белгілі салалардың пайызымен қайтарылуын талап етеді).