Компьютердің қосымша құрылғылары

Кіріспе.

Қазақстан  Республикасының  бәсекеге  қабілетті  ел  ретінде  даму  стратегиясы  ҚР  Президенті  Н. Ә. Назарбаевтың  Қазақстан  халқына  жолдауларында  атап  өтілгендей,  қоғамымыздың  басым  міндеттерінің  бірінің  жүзеге  асырылуы – халықтың  компьютерлік  сауаттылығын  қалыптастырумен  байланысты. 

Ақпараттық – коммуникациялық  технологиялар  және  ғаламдық  Internet  желісінің  дамуы  еліміздің  халық  шаруашылығының  барлық  салаларындағы  қызметтің  тиімділігін  недәуір  арттыруға  мүмкіндік  беріп  отыр.

Компьютерді  және  басқа  да  ақпараттық – коммуникациялық  технологияларды         ( АКТ )  пайдалану  дағдыларын  меңгеру  қазіргі  өмірдің  ажырамас  бөлшегіне  айналып  отыр.  Халықтың  мүмкіндіктерін  күшейтуге  және  компьютерлік  сауаттылығын  арттыруға  бағытталған  Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2006 – жылғы  13 – қазандағы  №995  қаулысымен  бекітілген  Қазақстан  Республикасында  ақпараттық  теңсіздікті  төмендетудің  2007 – 2009  жылдардағы  арналған  бағдарламасы  қабылданды.  Бұл  Бағдарламаның  мақсаты 2007 – 2009  жылдар  аралығында  Қазақстанда  халықтың және  Internet  желісін  пайдаланушылардың 20Ғ   компьютерлік  сауаттылығына  қол  жеткізу  болып  табылады.  Бүгінгі  таңда  Қазақстанда  қалыптасып  отырған  ақпараттық  біртұтастығының  жоқтығымен,  ақпараттың  біркелкі  таратылуымен,  халықтың  Internet – ке  қол  жеткізудегі,  АКТ  қолдану  дағдыларын  меңгерудегі  теңсіздігімен  сипатталуда.  ХIХ – ХХ ғасырлардағы  телеграфтың,  телефонның,  радионың  шығуы  информацияны  кез-келген  қашықтыққа  жарық  сәуле  тарату  жылдамдығымен жеткізуге  мүмкіндік  береді.

Компьютердің  қосымша  құрылғыларына  бейнекарта,  дыбыстық  карта,  модем  және  т.б.  жатады.  Дыбыстық  карта  компьютерге  жоғарғы  сапалы 

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

дыбыс  тудыруға  және  оны  компьютерге  жазуға  мүмкіндік  береді.  Дыбыстық  тақта  ұсынатын  дыбыспен  жұмыс  істеудің  кеңейтілген  мүмкіндіктері  компьютерлік  ойындарда  және  басқа  қазіргі  заманғы  бағдармаларда  талап  етіледі.  Бейімдеуіш  және  бейнетақшаның  кескіндерді  сақтау  үшін  ғана  пайдаланатын  меншікті  оперативті  жадысы  бар.  Тұрғылықты  желі  бойынша  бұл  жады  көбінесе  бейнежады  деп  аталады.  Бейне  жады  көлемі  неғұрлым  үлкен  болса,  компьютер  кескіндер  мен  бейнероликтерді  соғұрлым  үлкен  ажыратымдылықпен  және  түрлі  түстермен  бейнелейді.

Модем – компьютерлерге  телефон  желілер  немесе  байланыс  желілері  арқылы  өзара  мәлімет  алмасуға  мүмкіндік  беретін  құрылғы.  Модемнің  негізгі  сипаттамасы  мәліметтерді  жеткізу  жылдамдығы  ( бит / секунд ).  Недәуір  кең  тарағандары  стандартты  Dial – Ир  модемдер  ( 56 кбит / сек. дейін ),  DSL  модемдер  ( 128 кбит / сек.  дейін )  және  кабельдік  жолдарға  арналған  модемдер  ( 30 мың  кбит / сек.  дейін ).

Модемдер  ішкі  және  сыртқы  болып  бөлінеді.

Желілік  тақша  компьютерді    компьютерлер  желісіне  қосуға  мүмкіндік  береді.  Ең  танымалы  Ethernet  және   сымсыз  желілер.

Порттар – корпустың  алдыңғы  немесе  артқы  тақтасындағы  ажыратқыштар,  оларға  әдетте  кабель  арқылы  әр  түрлі  құрылғылар  қосылады.  Порттарға  қосуға  болатын  құрылғылардың  саны  мен  түрі  компьютер  порттарының  саны  мен  түріне  тәуелді  болады.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Компьютердің ішкі құрылысы

Компью́тер (ағылшынша: computer — «есептегіш»), ЭЕМ (электрондық есептеуіш машина) — есептеулерді жүргізуге, және ақпаратты алдын ала белгіленген алгоритм бойынша қабылдау, қайта өңдеу, сақтау және нәтиже шығару үшін арналған машина. Компьютер дәуірінің бастапқы кезеңдерінде компьютердің негізгі қызметі — есептеу деп саналатын. Қазіргі кезде олардың негізгі қызметі — басқару болып табылады.

Негізгі принциптері: Өзінің алдына қойылған тапсырманы орындау үшін компьютер механикалық бөліктердің орын ауыстырылуын, электрондардың, фотондардың, кванттық бөлшектердің ағынын немесе басқа да жақсы зерттелген физикалық құбылыс әсерлерін қолданады. Көбімізге компьютерлердің ең көп таралған түрі — дербес компьютер жақсы таныс.

Компьютер — жай ғана машина, ол өзі көрсетіп тұрған сөздерді «түсінбейді» және өз бетінше «ойламайды». Компьютер тек қана бағдарламада көрсетілген сызықтар мен түстерді енгізу-шығару құрылғыларының көмегімен механикалық түрде көрсетеді. Адам миы экрандағы көріністі қабылдап, оған белгілі бір мән береді.

Дербес компьютердің «дербес» деп аталуының себебі - компьютер тек қана бір адамның жұмыс істеуіне арналған. Яғни бір мезгілде компьтерді бір ғана адам басқарады деген сөз. Бұл компьютерлердің үлкен ЭЕМ-дерге қарағанда сипаты мен мүмкіндіктері басқаша болғанымен, осыған ұқсас операцияларды орындай алады. Дербес компьютерлердің үстел үстіне қоятын, портативті және қалтаға салып жүретін түрлері кездеседі. Алдағы уақытта біз үстел үстіне қойылатын(desktop) компьютердерді қарастыратын боламыз. Өйткені дербес компьютердің осы түрі басқаларына қарағанда кең таралған.

Компьютердің  жұмыс  істеу  кезінде  барлық  мәлімет  аналық  плата  арқылы  өңделеді.

Аналық тақша – бұл компьютердің барлық құрауыштары қосылатын күрделі көп қабатты баспалық тақша. Аналық тақша мыс өткізгіштер-жолдар желісімен қапталған – олар бойынша тақшада құрастырылған

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

микросхемалар мен компьютердің басқа құрылғылары қосылатын слоттарға мәліметтер келіп түседі. Әрбір құрылғы белгілі бір слотқа қосыла алады.

Аналық плата – дербес компьютердің ең маңызды құрылғыларының бірі. Аналық платада процессор мен оперативті жадты байланыстыратын ақпараттық кеңарна – басқаша айтқанда «шина» орналасады. Шина сонымен қатар компьютердің басқа да ішкі құрылғыларын бір-бірімен байланыстырып тұрады. Аналық платаның жұмысын микропроцессордың микросхемалар жиынтығы – чипсет басқарып отырады.

Чипсет (Chipset) — ұқсас міндет атқаратын микросхемалар жиыны. Мысалы, орталық процессордың шалғай құрылғылармен мәліметтер алмастыру жұмысын жасақтайтын (аналық тақшада орналасқан) микросхемалар жиыны. Атқаратын міндеттері бір микросхема ретінде жүзеге асыруға болмайтындыктан бірнеше бөлікке бөлінетін жүйелік тақшалар, бейнесызбалық контроллерлер сияқты күрделі бөлшектерде кеңінен қолданылады.

Шина - процессор компьютердің басқа құрылғыларымен, соның ішінде ең алдымен жедел жадпен шина деп аталатын өткізгіштер тобы арқылы байланысқан. Шиналардың негізгі үш түрі бар: мәліметтер шинасы, адрестік шина және командалық шина.

Аналық  плата  элементтері.

Аналық   тақша    дербес   компьютердің   негізгі   тақшасы   болып табылады. Онда келесі құрылғылар орналасады:

•    процессор;

•    шина;

•    жедел жад;

•   тұрақты жад;

•   слоттар   (қосымша   құрылғыларды   қосуға   арналған   қосқыш тарақшалары).
Процессор — көптеген жартылай өткізгішті элементтерден тұратын және компьютерде барлық есептеулер мен ақпарат өңдеу жұмыстарын орындайтын

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

электрондық микросхема. Қазіргі компьютерлерде бір немесе бірнеше процессорлар жұмыс істейді.

Процессор тікелей компьютердің класын анықтайды. Егер екі процессордың командалар жүйесі бірдей болатын болса, оңда олар программалық деңгейде толығымен үйлесімді болады. Бұл бір процессор үшін жазылған программа екіншісі үшін де орындалатынын білдіреді.

Шектелген үйлесімділікке ие болған процессорлар тобын процессорлар топтамасы деп атайды. Мысалы, барлық Іntel Pentium процессорлары х86 топтамасына жатады. Бұлардың негізін қалаушы 16-разрядты Іntel - 8086 процессоры болып табылады. ІВМ РС компьютерінің ең алғашқы моделі осы процессордың негізінде құрастырылған. Кейінірек Іntel 80286, Іntel 80386, Іntel

80486, Іntel Pentium 60,66,75,90,100,133; Іntel Pentium ММХ, Іntel Pentium Рrо, Іntel Pentium II, Іntel Сеleron, Іntel Pentium III процессорлары шығарыла бастады. Бұрын дербес компьютерлер үшін процессорлар шығаратын тек Іntel фирмасы болса, кейінірек АВМ, Сугіх фирмалары да процессор шығарумен айналыса бастады.

Процессордың бір-бірінен өзгешелігі олардың типтері (модельдеріне) мен ырғақтық жиіліктерінде. Ырғақтық жиілік — олардың жұмыс жылдамдығының көрсеткіші. Ол мегагерцпен өлшенеді. Мысалы, Іntel Pentium типтегі процессорлар 75, 90, 100, 120, 133, 150, 166, 200 және 233 МГц жиілікпен жұмыс істейді.

Компъютердің жады

Компьютердін жады — оның құрамына міндетті түрде енетін элементтердің бірі. Ол бірнеше түрге бөлінеді және бір-бірінен өлшеміне, ақпаратты сақтау мерзіміне және т.б. параметрлеріне қарай ажыратылады.
Жадтың көлемі байтпен өлшенеді. Бір байт сегіз биттен тұрады. Бит деп 0 мен 1 мәндерінің біреуін ғана қабылдай алатын ақпарат өлшемінің ең кіші бірлігін айтады. Сонымен 1 байт көлемдегі жадқа бір символ сақтауға болады. Қазіргі кездегі компьютерлердің жадының көлемі миллиондаған байтқа жетеді, сондықтан оны килобайт, мегабайт, гигабайт арқылы қысқаша

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

өрнектеген ыңғайлы:

•    1Гбайт=1024Мбайт

•    1Мбайт=1024Кбайт

•    1 Кбайт = 1024 байт.

Оперативті жады – процессор жұмыс істеп тұрған кезде пайдаланылатын барлық бағдарламалар мен деректерді cақтауға арналған негізгі жады.

Оперативті жадыны осы бағдарламалар мен деректерді сақтау үшін қолданылатын ұяшықтардың жиынтығы десе де болады. Компьютер жұмыс жасап тұрған кезде процессор өзіне қажетті деректерді осы ұяшықтардан алып отырады. Оперативті жадыда деректерді сақтау үшін оны үздіксіз электрмен қоректендіріп отыру керек. Компьютерді ажыратқанда – оперативті жадыдағының бәрі өшеді, ал компьютерді қосқанда – барлық бағдарламалар мен деректерді процессордың өңдеуі үшін оперативті жадыға қайта жүктейді. Сондықтан да оперативті жадыдағы дүниелеріңіз өшіріліп кетпейді.

Қазіргі операциялық жүйелер бірнеше бағдарламаларды қатар орындауға мүмкіндік береді және әрбір бағдарлама немесе деректер файлдар жадының өзіне бөлініп, арнайы бөлігіне жүктеледі. Оперативті жадының көлемі неғұрлым үлкен болса, соғұрлым көп бағдарламаны қатар орындауға болады. Компьютер жұмыс жасап тұрған кезде қолданылатын барлық деректер мен командаларды оперативті жадыны қолданбай-ақ, неге қатқыл дискінің өзінде сақтамасқа деген тағы бір сұрақ тууы мүмкін. Алайда бұл мүмкін емес, өйткені процессор қатқыл дискінің жадымен салыстырғанда оперативті жадының ұяшықтарымен мыңдаған есе жылдам байланысады.

Жедел жад (ОЗУ) немесе жедел есте сақтау құрылғысы ақпараттың кез-келген бөлігіне лезде қатынауды камтамасыз етеді. Бірақ компьютерді өшірген кезде жедел жадтағы барлық ақпарат бірден жойылады. Дербес компьютерлердің жедел жадының өлшемі жылдан жылға өсіп келеді. Pentium типтес компьютерлердің жедел жадынын көлемі 8 Мбайттан 256 Мбайтқа жетеді. ОЗУ-дың құрылысы оны үнемі ұлғайтып отыратындай етіп

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

жасалынған. Компьютердің жедел жадының көлемі өскен сайын оның есептеу жылдамдығы артады.

Тұрақты жад (ПЗУ) — стандартты программаларды, өзгермейтін мәліметтерді және жүйелік ақпаратты (ВІОS, таңба генераторларының кестесін және т.б.) энергиядан тәуелсіз сақтауға арналған жад. Компьютер жұмысы кезінде бұл жадтан мәліметтерді тек оқуға болады, ал оған ақпарат

жазу арнаулы құралдар (программалауыштар) арқылы жүргізіледі. Жадтың өзгермейтін түрін құрады. Мұнда компьютер құрылғыларын басқаруға арналған жүйелік программалар орнатылған. Компьютерді іске қосқаннан кейін жабдықтарды біртіндей тестілеу процесі басталады. Процессор мен бейнеадаптерді тестілеу процесі аяқталған соң мониторға диагностикалық хабарлама шығарылады. Содан соң компьютердін бастапқы жүктелу процесін басқаратын программа орындалады.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Бейнеадаптер.

Монитормен бірігіп бейнекарта дербес компьютердің ішкі бейнежүйесін кұрайды. Бейнені даярлаумен тығыз байланысты амалдардың барлығын бейнекарта (бейнеадаптер) деп аталатын басқару блогы атқарады.
Қазіргі кезде кең тараған бейнеадаптер SVGA. Ол 16,7 миллион түстерді экранға шығарып беруді қамтамасыз етеді. Экранның шешуі бейнекартаның негізгі параметрлері болып табылады. Әр монитор үшін өзіне сәйкес тиімді экран шешуі анықталған. Мысалы, өлшемі 14 дюйм болатын монитордың экран шешуі 640x480, ал 19 дюймдік экрандар ушін 1280x1024 шешу пайдаланылады. Мәтіндік кұжаттармен жұмыс істеу үшін 640x480 шешулі мониторлар жеткілікті. Көптеген қолданбалы программалармен жұмыс жасау үшін шешуі 1024x768 болатын мониторлар қажет болады.

Монитордағы бейнені баскару үшін бас тақшаға орнатылған немесе кеңейтуге арналған қосқыштарға жалғанатын схемалық тақша. Ол монитордың графикалық және түрлі түстілік мүмкіндіктерін анықтайтын VGA (video graphics adapter) немесе EGA (enhanced graphics adapter) бейнестандарттарының біріне жатады;

мәтін мен бейнесызбаны монитор бетіне шығаруға мүмкіндік беретін адаптер. Қазір оларды бейнесызбалық адаптерлер деп дөлірек атайды.

Бейнебейімдеуіш немесе бейнетақшаның (сызбалық бейімдеуіш) кескіндерді сақтау үшін ғана пайдаланылатын меншікті оперативті жадысы бар. «Тұрғылықты жері» бойынша бұл жады көбінесе бейнежады (videoRAM немесе VRAM) деп аталады. Бейнежады көлемі неғұрлым үлкен болса, компьютер кескіндер мен бейнероликтерді соғұрлым үлкен ажыратылымдықпен және түрлі түстермен бейнелейді.

Бұл күнге дейін бейне тақта шығаратын ең мықты екі мекеме бар Nvidia және AMD (ATi).

    Бейне тақтаның өзінің меншікті оперативті жадысы бар. Басты міндеті өткен суреттерді және өзгермелі суреттерді жадыда сақтау. Бейне жады одан басқа экранда көрінбейтін элементермен басқада ақпараттарды сақтайды.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Бейне жады жылдамдығына карай бірнеше түрге бөлінеді:
DDR, DDR2, GDDR3, GDDR4 и GDDR5.

Бейне тақта алар кезде басты назарды бейне жадыға аударған дұрыс. Ойын үшін 1024мб немесе оданда жоғары, ал жұмыс үшін 512мб жарап қалады..

Аса көп тараған порттар:

1. HDMI - жоғарғы сападағы мультимедиялық бейнелерді өндеуге арналған порт.
2. VGA - бастап ең бірінші шыққан портардың бірі.Электронды сәулелі трубкалы (электронно-лучевых трубках (ЭЛТ)) мониторға арналған порт.
3. DVI - VGA-дан кейін шыққан, сұйықкристалды мониторлар мен проекторларды қосуға арналған порт.

Видеоконтроллер (мониторға сигнал жіберетін графикалық плата)

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Дыбыстық  адаптер

Дыбыстық тақша (дыбыстауыш) компьютерге жоғары сапалы дыбыс тудыруға және оны компьютерге жазуға мүмкіндік береді (1.10-сурет). Дыбыстық тақша ұсынатын дыбыспен жұмыс істеудің кеңейтілген мүмкіндіктері компьютерлік ойындарда және басқа қазіргі заманғы бағдарламаларда талап етіледі.

Адаптер, дыбыс қабылдағыш - 1) Жазылған дыбысты қайта шығаруға пайдаланылатын электромагнитті прибор. 2) Граммофон пластинкасына жазылған дыбысты радиоқабылдағыштың репродукторы арқылы өткізетін аспап. Ол граммофон пластинкасынын дыбыс жолы арқылы жүретін ине тербелісін электрлік тербеліске айналдырады. Электрлік тербеліс төменгі жиілік күшейткішінде күшейтіліп, дауыс күшейткіш көмегімен дыбысқа айналады. Дыбыс қабылдағыштың электромагниттік және электродинамикалық түрлері бар.

Дыбыстық тақша (дыбыстауыш) компьютерге жоғары сапалы дыбыс тудыруға және оны компьютерге жазуға мүмкіндік береді (1.10-сурет). Дыбыстық тақша ұсынатын дыбыспен жұмыс істеудің кеңейтілген мүмкіндіктері компьютерлік ойындарда және басқа қазіргі заманғы бағдарламаларда талап етіледі.

Аудиадаптер (SoundBlaster немесе дыбыстық тақша)-бұл дыбысты жазуға және оны микрофон, құлаққаптар, динамиктер, құрамдас синтезаторлар және басқа жабдықтардың көмегі арқылы бағдарламалық құралдармен жаңғыртуға және әзірлеуге мүмкіндік беретін арнайы электрондық тақша.

 Аудиадаптердің өзінде ақпаратты түрлендіргіштің екеуі бар: үзіліссіз дыбыстық сигналдарды (сөз, әуен, шу) сандық екілік кодқа түрлендіретін және оны магниттік тасуышқа жазып алатын аналогтық сандық түрде сақталған дыбысты аналогтық сигналға кері түрлендіруді орындайтын және содан кейін акустикалық жүйенің дыбыс синтезаторының және құлаққаптың көмегі арқылы қайта жаңғыртатын сандық-аналогтық аудиадаптер.
Дыбыстық тақшаларды қолдану саласы-компьютерлік ойындар, білім беретін бағдарламалық жүйелер, жарнамалық таныстырылымдар, компьютерлер арасындағы "дыбыстық почта" (Voice mail), компьютерлік жабдықта болатын

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

әр түрлі процестерді дыбыстау, мысалы принтерде қағаз болмай қалған кездегі, тағы да басқа қателер шыққандағы және т.б.

Дыбыстық адаптер (дыбыстық карта, музыкалық тақша деп те аталады.) Дыбыстық адаптер компьютерде дыбыспен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Алғашқы пайда болған IBM PC дербес компьютерлері дыбыстық құралдармен жабдықталған жоқ. Дербес компьютерлер алғаш пайда болғаннан кейін он жылға жуық офистік техника ретінде қолданылып, дыбыстық құрылғылардың онша керегі де болған жоқ. Ол кезде компьютерде дыбыс шығаратын жалғыз құрылғы - компьютерде ақау туралы хабар беретін динамик болатын. Қазіргі кезде дыбыстық құралдар стандартты болып есептеледі. Ол үшін аналық тақшада дыбыстық адаптер орнатылады. Дыбыстық адаптердің аналық тақшаға жеке құрылғы ретінде қосылатын түрлері болады, оларды дыбыстық карта деп атайды. Дыбыстық картаның қосқыштары жүйелік блоктың артқы жағында орналасады. Дыбысты есту үшін осы қосқыштарға дыбыс колонкаларын немесе құлаққаптарды жалғау керек. Осы қосқыштардың біріне дыбысты жазу үшін қолданылатын микрофонды жалғауға да болады.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Микропроцессорлар.

Микропроцессорды компьютердің «миы» десе де болады. Микропроцессор аналық платаның орта тұсында орналасады. Жұмыс кезінде қатты қызатындықтан оны салқындату үшін бетіне кішкене желдеткіш орналастырылады. Қазіргі кездегі процессорларда кремнийдің өте кішкене кристалында ойып жасалған миллиондаған транзисторлар бар. Оның өлшемі қолдың үлкен саусағының тырнағындай-ақ. Процессордың негізгі сипаттамасы – оның тактілік жиілігі. Тактілік жиілік мегагерцпен және гигагерцпен өлшенеді. 1 мегагерц - процессор секундына 1 миллион операция орындайды деген сөз. Микропроцессордағы транзисторлардың саны неғұрлым көп болған сайын оның тактілік жиілігі, сәйкесінше оның жылдамдығы да соғұрлым жоғары болады. Мысалға, қазіргі ең танымал процессорлардың бірі Pentium 4 процессорында 42 миллион транзистор орналасады.

Компьютер жұмыс істеп тұрған кезде процессор оперативті жадпен бірігіп үздіксіз жұмыс істейді. Оперативті жадтың микросхемасынан процессор өзіне қажетті ақпаратты алады және өз жұмысының нәтижесін қайтадан жадқа жібереді. Компьютерлердің көбінде процессор (ең кішкене бөліктерінің бірі) ең қымбат құрауыштарының бірі болып табылады. Қазіргі жүйелердегі процессордың құны ол өзі орнатылған аналық платаның құнынан екі, тіпті он есе де қымбат болуы мүмкін. Оперативті жад (ОЖҚ) – процессор жұмыс істеп тұрған кезде пайдаланылатын барлық бағдарламалар мен деректерді cақтауға арналған негізгі жад. Оперативті жадты осы бағдарламалар мен деректерді сақтау үшін қолданылатын ұяшықтардың

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

жиынтығы десе де болады. Компьютер жұмыс жасап тұрған кезде процессор өзіне қажетті деректерді осы ұяшықтардан алып отырады. Оперативті жадта деректерді сақтау үшін оны үздіксіз электрмен қоректендіріп отыру керек. Компьютерді ажыратқанда – оперативті жадтағының бәрі өшеді, ал компьютерді қосқанда – барлық бағдарламалар мен деректерді процессордың өңдеуі үшін оперативті жадқа қайта жүктейді. Қазіргі операциялық жүйелер бірнеше бағдарламаларды қатар орындауға мүмкіндік береді және әрбір бағдарлама (немесе деректер файлы) жадтың өзіне бөлініп, арнайы бөлігіне жүктеледі. Оперативті жадтың көлемі неғұрлым үлкен болса, соғұрлым көп бағдарламаны қатар орындауға болады. Компьютер жұмыс жасап тұрған кезде қолданылатын барлық деректер мен командаларды оперативті жадты қолданбай-ақ неге қатқыл дискінің өзінде сақтамасқа деген сұрақ тууы мүмкін. Бұл мүмкін емес, өйткені процессор қатқыл дискінің жадымен салыстырғанда оперативті жадтың ұяшықтарымен мыңдаған есе жылдам байланысады.

Процессор немесе микропроцессор компьютердегі орталық мәліметтер өңдеу құрылғысы болып табылады. Процессор микросхема ретінде ұсынылған және оперативті жадымен қатар аналық тақшада орналасады. Процессорлар бағдарламалар жұмысына қажетті есептеулерді орындайды. Процессор неғұрлым шапшаң болса, компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы соғұрлым жоғары болады.

Процессордың жылдамдығы мегагерцпен (МГц) немесе гигагерцпен (ГГц) өлшенетін оның ырғақтық жиілігімен анықталады.
Процессордың үстіне радиатор, радиаторға процессорды салқындатуға арналған желдеткіш (кулер) орнатылады.

Микропроцессорлар. Есептеу техникасының дамуы орталық процессорлардың жетілдірілуімен бірге жүзеге асады.Процессорлардың жаңа модульдері тек өнімділіктің өте жоғарылығымен ғана емес,сонымен қатар жаңа мүмкіндіктерімен де ерекшелінеді (жаңа регисторлар, архитектурадағыжаңа компьютерлік жинақтар және жаңа өзгертулер).

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Процессорлардың жаңа модульдерін жасаушылар қайтарымды сыйымдылық принципіне негізделеді, яғни процессорлардың жаңа моделі қолданыста бар архитектура негізінде жасалады.Дербес компьютерлердіңорталық процессорлар нарығында қазіргі уақытта басты орынды Intel фирмасының х86 түрлегі моделі иеленуде.1993жылы Pentium процессоры пайда болды. Ол х86 архитектурасының процессорларының көптеген қасиеттерін игерумен тығыз байланысты. Процессор логикалық және арифметикалық операцияларды орындайды, операциялардың орындалу тәртібін анықтайды, дерек көздері мен нәтижелері қабылдаушыларды көрсетіп береді. Процессор жұмысы программалардың басқаруымен жүзеге асады. Дербес компьютермен алғаш танысқанда процессордың төрт құрылғыдан тұратынын байқаймыз: арифметикалы-логикалы құрылғы (АЛҚ, басқару құрылғысы (БҚ), жалпы тағайындалуының регистрлері (ЖТР) және бүркеме жад ( кэш – память) Алқ деректеріндегі арифметикалы логикалы операцияны орындайды. Аралық нәтижелер ЖТР-да сақталады. Бүркеме – жад (кэш память) жұмыссыз бос тұрып қалудың уақытын қысқарту жолымен процессордың жылдам әрекет етуін арттыруға қызмет етеді. БҚ кезекті команда адресінің қалыптасуына, яғни программадан тұратын команданың орындалу тәртібіне жауап береді.

Микропроцессор — жүйелік тақтаның ең маңызды құраласы, ол деректерді тікелей өңдейді, атап айтқанда, бөлектелген деректермен арифметикалық және логикалық амалдарды орындайды. Микропроцессор - бір немесе бірнеше үлкен интегралды кестеде орындалған, берілісті өңдейтін бағдарламалық құрылғы; көліктердің автоматты басқару агрегатында қолданылады.[1]

Микропроцессор бір мезгілде қатарынан 8, 16 немесе 32 биттік деректерді өңдей алады. 8 биттік процессор бір мезгілде небары бір бит дерекпен ғана жұмыс істей алады. 16 биттік процессор бір мезгілде 2 байт, ал 32 биттік процессор — 4 байт өңдейді.

Жалпы алғанда 16 биттік компьютер 8 биттік жүйеден жылдамдырақ жұмыс

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

істейді, ал 32 биттік компьютер 8 және 16 биттік үлгілерден жылдамырақ. Микропроцессор, жады және периферия құрылғылардың арасында дерек беру үрдісі шина арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі заманғы процессорлардың көпшілігінде 32 биттік шина қолданылады, яғни бір мезетте 32 биттік дерек беруге болады. 64 биттік шиналы компьютер де болады, бірақ олар әлі кең тарай қойған жоқ.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Иілгіш диск (Гибкий диск; floppy disk (FP) — магниттік қабыршағы бар иілгіш диск түрінде жасалған компьютердің алмалы-салмалы сыртқы сақтауыш құрылғысы. Кең таралған иілгіш дискеттерге: картон қорапқа салынған диаметрі 5,25 дюймдік (133 мм) және қатқыл пластмасса қорапқа салынған 3,5 дюймдік (88 мм) түрлері жатады.

Иілгіш диск (дискета). Иілгіш магниттік дискіге (дискета) 1,44 Мбайт көлемінде ақпарат сыйғызуға болады. Кейбір ақпарат түрлерін сақтап, тасымалдау үшін бұның жеткіліксіз екені айтпаса да түсінікті. Дегенмен бұл ақпарат тасымалдаушылар 1970,1980-жылдары және 1990-жылдардың басына дейін қолданылып келді. (Қазір оларды flash-тасымалдаушылар ауыстырды) Иілгіш магниттік дискідегі ақпаратты арнайы дискжетек оқып жазады. Дискжетек дегеніміз – ақпаратты дискетаға жазуға мүмкіндік беретін құрылғы. Дискетаның ақпарат тасымалдау сенімділігі төмен. Егер дискетаға механикалық зақым тисе, электромагниттік өріс әсер етсе немесе т.б. факторлар әсер етсе дискетадағы мәліметтің жоғалып кетуі әбден мүмкін. Қарапайым мәтіндік құжаттарды, шағын программаларды сақтау үшін қазірдің өзінде дискеталар жиі қолданылады. Өйткені дискетаның бағасы flash-тасымалдаушыдан ондаған есе арзан. Үлкен көлемде ақпарат тасымалдау үшін CD-ROM компакт-дискілерін қолданған тиімді. CD-ROM («Compact Disk Read Only Memory» - жады оқылатын компакт диск) ақпаратты сақтау үшін кең көлемде қолданылатын ақпарат тасымалдаушылардың бірі. Компакт дискінің ақпарат сыйымдылығы 650-700 МБайт шамасында. Компакт-дискілерде барлық мәлімет иілгіш дискілердегідей магнитті емес, оптикалық принциппен сақталады. Дискідегі барлық мәлімет лазерлік сәуленің көмегімен оқылады. Компакт-дискідегі мәліметтерді оқу үшін CD-ROM дискжетегі қолданылады. CD-ROM дискжетегінің негізгі параметрі – оқу жылдамдығы. Оқу жылдамдығының өлшем бірлігі ретінде 80-жылдары музыкалық компакт дискілердің (аудиодискілер) оқу жылдамдығы ретінде белгіленген өлшем бірліктер қолданылады. Қазіргі заманғы CD-ROM дискжетектерінің оқу жылдамдығы

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

40х – 52х. Компакт-дискілердің CD-R (Compact Disk Recordable) және CD-RW (Compact Disk ReWritable) деген түрлері болады. CD-R дискілерге ақпаратты бір рет, ал CD-RW дискілерге бірнеше рет жазуға болады. Коммуникациялық порттар. Жүйелік блокты принтер, сканер, тышқан, пернетақта секілді сыртқы құрылғылармен байланыстыру үшін осындай порттар қолданылады. Порт дегеніміз – жай ғана сыртқы құрылғыны қосатын шұңғыл тесік емес, олардың кейбіреулерінде шағын микросхемалар орналасып, программалық басқарылады. Порт түрлері · COM (тізбекті порт) · LTP (параллель порт) · USB (жоғары жылдамдықты тізбекті порт) · PS/2 (тышқан мен пернетақтаны жалғайтын әмбебеп порт).

Иілгіш (гибкий) диск (FDD- floppy disk drive) және қатты диск (HDD- hard disk drive) дисководтары. Алғашқыда иілгіш дискілер дисководы сыйымдылығы 160 КБайт болатын 5.25 дюймдік дискеталармен жұмыс істеді. Нәтижесінде көрсетілген дискета сыйымдылығы 1.2 МБайтқа жетті және олар 3.5 дюймдік дискеталармен алмастырылды. Одан кейін сыйымдылығы 720 КБайттан 1.44 МБайтқа дейін өсті. Бұлар қазір де тұтынылуда. Қазіргі таңда барлық ПК-лер 3.5 дюймдік дисководтармен қамтылған. ПК қатты дискілермен 1984 жылдан, яғни ІBM өзінің алғашқы PC/XT моделін шығарғаннан бастап қамтылған. Қатты дискілер ПК-дың кез-келген ішкі бөлігінен орын алуы мүмкін. Олар қара немесе күміс түстес сұр ленталық кабель жалғанған 1 дюймдік қалыңдықтан аспайтын корпустан тұрады. Қатты дискілер әдетте ПК-дың ішінде орналасады және сырттан көрінбейді, табақша пішінді, бетінде қабыршық түрінде магниттік қоспа жағылған иілгіш диск. Дискеттің пластмассадан жасалған қапшығында оған мәлімет жаздырмауға болатын кішкене тік төртбұрышты ойық бар және мәлімет жазу – оқу кезінде дискінің бетімен байланыс жасайтын магниттік бас тиектің жылжитын орны пластмасса қабықша ашық болады. Дискеттің негізгі параметрі – оның диаметрі, қазіргі шығарылатын

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

дискеттер үшін бір ғана стандарт бар – ол диаметрі 3,5 дюймдік дискеттер, яғни дискеттің диаметрі 89 мм болады.

Иілгіш дискідегі (дискеттегі) жинақтауыштар бір компьютерден екінші компьютерге мәлімет алмастыру үшін, қазір жұмысқа қажет емес ақпаратты сақтап қою үшін қатты дискідегі мәліметтердің архивтік (тығыздалған) көшірмесін алу үшін керек.

Жұмыс процесінде әр адам өзінің мәліметтері мен бағдарламаларының дискіде алатын көлемін білуі тиіс және дискідегі қанша бос орын қалғанын қадағалап, дискінің көлемін тиімді пайдалануға тырысу қажет.

Қатқыл диск

Компьютердегі бағдарламалар мен деректерді ұзақ уақытқа сақтау үшін қатқыл диск немесе винчестер қолданылады. Компьютерді өшіргенде қатқыл дискідегі ақпарат ешқайда жоғалмайды. Қатқыл диск бір емес, сырты магнитпен қоршалған айналмалы бірнеше дискілерден тұрады. Қатқыл дискінің басты параметрі ретінде оның ақпарат сыйымдылығын айтуға болады. Қатқыл дискідегі ақпарат гигабайтпен (1 гигабайт = 1024 мегабайт) өлшенеді. Қазіргі қатқыл дисклерде 80-160 гигабайтқа дейін ақпарат сыйғызуға болады. Қатқыл дискіге «винчестер» деген атау әуелі қалжың ретінде берілген болатын, өйткені бұл құрылғының кейбір техникалық сипаттамалары шынында да осы бір американдықтардың сүйікті мылтығына ұқсас келетін. Кейін бұл атау үйреншікті болып кеткендіктен, винчестер деп тек қана мылтықты емес қатқыл дискіні де атайтын болды. Қатқыл дискінің «қатқыл» деген атауына қарамастан, бұл құрылғы аса күтімді қажет етеді. Қатқыл дискіні қатты соққылардан, вибрациядан, магниттік өрістерден және суық пен ыстықтан қорғау қажет. Қатқыл дискіні басқа жерге тасымалдағанда аса ұқыпты, абай болу қажет. Видеоадаптер (графикалық карта, видеокарта) – процессордан немесе оперативті жадтан мониторға келіп түсетін ақпаратты өңдеу үшін қолданылатын ішкі құрылғы. Аналық тақша қосқыштарының біріне орнатылады.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Қатқыл диск үлкен көлемдегі мәліметтер мен программаларды ұзақ уақытқа сактауға арналған негізгі құрылғы. Шындығына келгенде ол бір диск емес бірнеше дискілердің жинағынан тұрады. Қатқыл дискінің негізгі параметрлеріне оның сыйымдылығы мен жұмыс өнімділігі жатады. Қазіргі кезде қатқыл дискінін көлемі 40 Гбайтқа жетгі және ол одан әрі ұлғайтылуда.
Иілгіш дискілерге арналган дискжетек

Иілгіш дискілер бір компьютерден екінші компьютерге ақпарат алмастыру үшін, әзір жұмысқа қажет емес ақпаратты сақтап қою үшін қажет. Иілгіш магниттік дискілер (дискет) арнаулы дискжетек деп аталатын тасуышқа салынады. Дискжетек жүйелік блокта орналасқан.
Қазіргі дербес компьютерлерде 3,5 дюймдік дискеттер колданылады. Оған 1,44 байт көлеміндегі ақпарат жазылады.

Жинақы-дискіге арналган дискжетек

1994-1995 жылдары аралығында дербес компьютерлердің құрамына кіретін диаметрі 5,25 дюймдік дискілерге арналған дискжетек алып тасталынып, оның орнына өлшемдері тура осындай болатын СО-RОМ тасуыштарын енгізді. СО-RОМ (Compact Disk Read-Memory) сөзінің қазақша аудармасы жинақы-дискіге негізделген тұрақты есте сақтау кұрылғысы. Кәдімгі жинақы-диск көлемі 650 Мбайтқа жуық мәліметті сақтай алады. Мәліметтер көлемінің үлкен болуы мультимедиялық ақпараттарға (графиктік, музыка, бейне) тән, сондықтан СО-RОМ дискжетегін мультимедия аппараттық құралдар қатарына жаткызады. Лазерлік дискіде таратылатын программаларды мультимедиялық басылымдар деп атайды.

Оперативті  жад.

Оперативті жад компьютердің ең маңызды элементтерінің бірі. Дәл осы жадтан процессор программаларды және өңдеуге шығыс ақпараттарын алады, осыған барлық алынған қорытындыларды жазып отырады. “Оперативті” жад атауын бұл жад өте тез жұмыс жасауынан, яғни жадтан ақпараттарды оқу кезінде немесе жадқа жазу кезінде процессор тәжірибе жүзінде күтпейді.Оперативті жад –барлық қолданбалы программалар және жұмыс

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

жасап жатқан ақпараттар жүктелетін энергияға тәуелді орта. Жұмыс аяқталған кезде ақпарат оперативті жадтан жойылады. Егер де дискіде ақпараттарға сәйкес жаңарту қажет болғанда олар қайта жазылады. Бұл автоматты түрде орындалуы мүмкін, бірақ көбіне орындаушыдан команданы талап етеді. Компьютер сөндірілген кезде барлық ақпараттар оперативті жадтан жойылады. Осыған байланысты оперативті жадтың барлық мағынасын бағалау қиын. Осы кезге дейін компьютерлік индустрия облысы тәжірибе жүзінде дамыған жоқ. Видео, аудио жүйелерді процессордың өнімділігін алу керек еді. Дамулар болды, бірақ басқа компоненттердің (бөліктердің) даму ырғағы сәйкес болмады және бұл дамулар тке таңдау уақыты құралсыз кэш жады модуліне толықтырылды, ақпаратты енгізі басқарушы сигналдар өзгерді, бірақ ресурстарын жұмсаған өндіріс технологиясы сол қалпында қалды. Жад жіңішке орын болып қала берді, жүйенің жылдам орындауы ең жай элементінің жылдам орындауымен анықталатыны белгілі. Және де көптеген жыл бұрын технология дамуының толқыны оперативті жадқа келді.
Оперативті жадтың тез дамуы оның дамуымен қоса, оның бағасын айтарлықтай төмендетті.
Жад айтарлықтай арзандағанымен, бұрынғы жылдарға қарағанда жиірек дамыту керек болды. Қазіргі уақытта жадтың жаңа типтері жылдамырақ игерілуде, осыған сәйкес жаңа компьютерлерге жаңа жад типтерін орнатуға болмайтыны белгілі.

Компьютерде орнатылған жадтың сандары сіздің қандай программалармен жұмыс жасауыңызға тікелей тәуелді.

Оперативті жады үшін көбіне RAM мағынасы қолданылады, яғни туынды рұқсатты жад. Бұл оперативті жадта сақталған ақпараттар жадтың орналасу ретіне тәуелді еместігін көрсетеді. Компьютер жады туралы айтқанда, біз көбіне оперативті жадты, процессорде қолданылатын активті бағдарламалар мен ақпараттар сақталатын жадтың микросхемасы және модельдерді қолданамыз.
Қазіргі кезде толық оперативті жад статикалық ОЗУ (SRAM) және

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

динамикалық ОЗУ (DRAM) болып бөлінеді.

Оперативті жадының көлемі мегабайтпен (Мб) өлшенеді. Қазіргі заманғы қосымша бағдарламалардың көпшілігі жұмыс істеу үшін 64 Мб оперативті жады көлемі қажет және іске қосылған бағдарламаның әрбірі жады алап етеді. Пәрмендерді пайдаланылатын бейнелік және дыбыстық үлкен бағдарламалар (мысалы, компьютерлік ойындар) одан да көбірек жады көлемін қажет етеді. Қазір компьютерлерге ең аз дегенде 256 Мб оперативті жады орнатылады.

Егер компьютерде  орнатылған жадыдан үлкен жадыны талап ететін бағдарламаны іске қосатын  болсақ, онда оның жұмыс істеу жылдамдығы бірден құлдырайды, тіптен компьютер мүлдем тұрып қалады. Өнімділік тұрғысынан, компьютерде неғұрлым үлкен жады орнатылса, соғұрлым жақсы.

Оперативті  жады ішкі жады болып саналады  да, сыртқы жадыға мысал бола  алатын тұрғылықты диск немесе ықшам дискіден ерекшеленеді. Тіпті компьютер өшірілгеннен кейін де ақпарат сыртқы жадыда сақталады. 

Оперативті жад (ОЖҚ) – процессор жұмыс істеп тұрған кезде пайдаланылатын барлық бағдарламалар мен деректерді cақтауға арналған негізгі жад. Оперативті жадты осы бағдарламалар мен деректерді сақтау үшін қолданылатын ұяшықтардың жиынтығы десе де болады. Компьютер жұмыс жасап тұрған кезде процессор өзіне қажетті деректерді осы ұяшықтардан алып отырады. Оперативті жадта деректерді сақтау үшін оны үздіксіз электрмен қоректендіріп отыру керек. Компьютерді ажыратқанда – оперативті жадтағының бәрі өшеді, ал компьютерді қосқанда – барлық бағдарламалар мен деректерді процессордың өңдеуі үшін оперативті жадқа қайта жүктейді. Қазіргі операциялық жүйелер бірнеше бағдарламаларды қатар орындауға мүмкіндік береді және әрбір бағдарлама (немесе деректер файлы) жадтың өзіне бөлініп, арнайы бөлігіне жүктеледі. Оперативті жадтың көлемі неғұрлым үлкен болса, соғұрлым көп бағдарламаны қатар орындауға болады. Компьютер жұмыс жасап тұрған кезде қолданылатын барлық деректер мен командаларды оперативті жадты қолданбай-ақ неге қатқыл дискінің өзінде сақтамасқа деген сұрақ тууы мүмкін. Бұл мүмкін емес, өйткені процессор

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

қатқыл дискінің жадымен салыстырғанда оперативті жадтың ұяшықтарымен мыңдаған есе жылдам байланысады.

Компьютердегі бағдарламалар мен деректерді ұзақ уақытқа сақтау үшін қатқыл диск немесе винчестер қолданылады. Компьютерді өшіргенде қатқыл дискідегі ақпарат ешқайда жоғалмайды. Қатқыл диск бір емес, сырты магнитпен қоршалған айналмалы бірнеше дискілерден тұрады. Қатқыл дискінің басты параметрі ретінде оның ақпарат сыйымдылығын айтуға болады. Қатқыл дискідегі ақпарат гигабайтпен (1 гигабайт = 1024 мегабайт) өлшенеді. Қазіргі қатқыл дисклерде 80-160 гигабайтқа дейін ақпарат сыйғызуға болады. Қатқыл дискіге «винчестер» деген атау әуелі қалжың ретінде берілген болатын, өйткені бұл құрылғының кейбір техникалық сипаттамалары шынында да осы бір американдықтардың сүйікті мылтығына ұқсас келетін. Кейін бұл атау үйреншікті болып кеткендіктен, винчестер деп тек қана мылтықты емес қатқыл дискіні де атайтын болды. Қатқыл дискінің «қатқыл» деген атауына қарамастан, бұл құрылғы аса күтімді қажет етеді. Қатқыл дискіні қатты соққылардан, вибрациядан, магниттік өрістерден және суық пен ыстықтан қорғау қажет. Қатқыл дискіні басқа жерге тасымалдағанда аса ұқыпты, абай болу қажет. Видеоадаптер (графикалық карта, видеокарта) – процессордан немесе оперативті жадтан мониторға келіп түсетін ақпаратты өңдеу үшін қолданылатын ішкі құрылғы. Аналық тақша қосқыштарының біріне орнатылады.

Ішкі  жад.

Жедел жад ішкі жад болып саналады да сыртқы жадтың мысалдары бола алатын қатқыл дискі немесе жинақы-дискіден ерекшеленеді. Тіпті компьютер ағытылғаннан кейін де ақпарат сыртқы жадта сақталады.
Жедел жадтың көлемі мегабайтармен (Мб) өлшенеді. Қазіргі заманғы қосымша бағдарламалардың көпшілігі жұмыс істеу үшін, ең шекті өлшемде, іске қосылған бағдарламалардың әрбір данасы 64 Мб жедел жад талап етеді. Пәрменді пайдаланылатын бейнелік және дыбыстық үлкен бағдарламаларға (мысалы – компьютерлік ойындарға) оданда үлкен жад талап етіледі.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Жаңа компьютерлерге қазір ең аз дегенде 256 Мб-тық жедел жад орнатады. Егерде компьютерде орнатылған жадтан үлкен жатты талап ететін бағдарламаны іске қосатын болсақ, онда оның жұмыс істеу жылдамдығы бірден құлдырайды, тіптен компьютер мүлдем «тұрып қалады». Өнімділік тұрғысынан, компьютерде неғұрлым үлкен жад орнатылса, солғұрлым жақсы.

 Оперативті есте сақтау құрылғысы немесн ЭЕМ-нің жедел жады (RAM), сондай-ақ тұрақты есте сақтау құрылғысы (ROM) компьютердің ішкі жадын құрайды, осы екеуімен процессор жұмыс кезінде мәлімет алмасып отырады. өңделуге тиісті кезкелген мәлімет алдымен компьютердің сыртқы жадынан (магниттік дискілерден) жедел жадына жазылады.

Компьютердің жедел жадында осы мезетте дереу өңделуге тиіс мәләметтер мен программалар сақталады. Информация керек кезінде магниттік дискінен жедел жадқа көшіріліп, өңделген соң олар қайта сыртқы жадқа жазылып қойылады. Жедел жадта информация тек жұмыс сеансы кезінде сақталып, ондағы мәлімет ЭЕМ сөндірілгенде немес еэлектр торабында ақау болып, ток өшкен шақтарда ізсіз жоғалады. Осыған байланысты әрбір адам өзіне ұзақ уақыт керек болатын информацияны жоғалтып алмауы үшін оны оқтын-оқтын магниттік дискіге жазып отыруы керек.

Компьютердің жедел жадының көлемі өскен сайын оның есептеу жылдамдығы да артады. Информация көлемін өлшеуде сегіз биттен (бір мен нөл тізбегі) тұратын байт бірлігі қолданылатыны белгілі. Осы өлшем бірлігі арқылы жедел жадтағы не мегниттік дискеттегі сақталатын информация 360кб, 720кб немесе 1,44 Мб болып жазылуы мүмкін. Мұнда 1кб (1 килобайт)=1024байт, 1Мб (1 мегабайт)=1024кб, ал венчестер деп аталып жүрген қатты дискіде 1000-10000Мб (1-4 Гигабайт) және одан да көлемді информация жазылып сақталады.

Әдетте IBM PC XT (бұрынғы модель) компьютерлерінің жедел жадының көлемі 640 кб, IBM PC AT үшін – 1 Мб-тан жоғары, ал олардың жоғарғы модельдері 1-ден 16Мб-қа дейін, бірақ оның көлемі 32 Мб не одан да жоғары бола береді – жедел жадтың көлемін оның негізгі тақшасына микросхема қоса

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

отырып үлкейтуге болады.

Компьтердің жедел жадынан өзгеше оның тұрақты жады бар, ол өзгертілмейтін

информацияны сақтайды, ешкім оны өшіріп қайта жаза алмайды, оны тек оқуға болады. Әдетте тұрақты жадтың көлемі шағын 32-64кб шамасында. Тұрақты жадқа керектеі программалар оны шығаратын заводта жазылады, олар көбінесе компьютерді ток көзіне жалғаған кезде оны тексеріп іске қосу үшін қажет.

Сыйымдылығы 1Мб немесе одан жоғары болып келетін компьтерлердің жедел жады екі бөлімнен тұрады – алғашқы 640кб қолданбалы программалар мен операциялық жүйе үшін, ал қалғаны төмендегідей мақсаттарға пайдаланылады:
- операциялық жүйенің алғашқы жүктемесін және компьтердің жұмысқа жарамдылығын тексеретін операциялық жүйенің бөлігін сақтауға, сондай-ақ төменгі деңгейдегі қарапайым енгізу-шығару жұмыстарын орындау үшін;
- экранға кескіндерді беру үшін;

- компьютердің қосымша құрылғылары мен бірге жүктелетін операциялық жүйелердің әртүрлі кеңейтілген мәліметтерін сақтау үшін қажет болады.
Жедел жадтың көлемі туралы сөз болғанда, оны бірінші бөлігі туралы айтылады, ал ол кейбір программаларды орындауға жеткіліксіз болып қалады. Міне, осындай сәттерде компьютердің жедел жадының кеңейтілген бөлігі (extended) мен қосымшасы (expanded) пайдаланылады.

INTEL фирмасының 80286, 80386SX және 80486SX сияқты процессорларды 1-16Мб жедел жад көлемімен, ал 80386 және 80486 процессорлар - 4-8Мб көлемімен жұмыс істей алады. Бірақ операциялық жүйе үлкен көлемді жадты толық пайдалана алмайды. Қосыша жадты пайдалану үшін арнаулы программалар – “драйверлер” жасалынады, олар қолданбалы программадан тапсырма алады да, процессордың “қорғалған режим” жүйесіне көшеді. Тапсырманы орындаған соң, драйвер алғашқы режимге көшуді қамтамасыз етеді де, микропроцессор жұмыстың қалыпты режиміне ауысады.
 

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Процессордың өте жылдам істейтін тағы бір шағын көлемді жады бар, оны кэш-жад (Cash) немесе бүркеме-жад деп атайды. Ол жедел жад пен процессордың жұмысын жылдамдату үшін аралық дәнекер жад ретінде пайдаланылады.

Процессордан бөлек компьтер құрамында:

- ЭЕМ құрамына кіретін (дисплей, диск және т.с.с.) әртүрлі құрылғылар және олардың жұмысын басқаратын электрондық схемалар (контроллерлер);
- Енгізу-шығару порттары, олар жүйелік блокқа әртүрлі принтер, графиксызғыш, тышқан тетігі тәрізді шеткері құрылғыларды тіркейтін көпразрядты байланыс құрылғылары түрінде болады.
Енгізу-шығару порттары ішкі негізгі құрылғылары мен байланыс жасайтын арнайы порттан және шеткері құрылғыларымен (принтер, тышқан тетігі т.с.с.) байланыстыратын жалпы мақсаттағы порттардан тұрады. Жалпы мақсаттағы порттар LPT1-LPT3 деп белгіленетін параллель және COM1-COM3 болып белгіленетін тізбекті бөліктерге жіктеледі. Параллель порттар жұмысты жылдам істейді, бірақ байланасу үшін көбірек сым шоғырларын керек етеді (принтермен жалғасатын порт параллель, ал модеммен телефон желісі арқылы байланысатын порт тізбекті түрге жатады).

Сыртқы жад

Сыртқы жад (қосалқы жад) (Внешняя память (вспомогательная память); external storage; external memory) — ақпаратты машинадан тыс сақтауға арналған құрылғы; магниттік диск, иілгіш магниттік, оптикалық диск, стример және т.б. мәліметтерді ұзак уақыт сақтауға арналған мәлімет жинақтауыштар.

              Компьютер жұмыс жасауда қолданылатын барлық ақпарат файл түрінде сақталады. Файл- бұл жадтағы орын, оған әдетте бірдей атау беріледі. Файлдар оның жедел немесе сыртқы жадысында орналса алады.

              Сыртқы жады- бұл біріншіден, винчестер, екіншіден- иілгіш және компакт диск. Сондықтан ақпаратты жазу мен оқу айтпай тұрып, ақпарат тасушылар не екенін білуіміз керек.

              Ақпарат тасушы- ақпарат сақтау ортасы болып табылады. Олар сыртқы түрі

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

бойынша  не дискілік, не таспалық, жадтау принципі бойынша- магнитті, магнитті оптикалық жазу, оқу әдістерін қолданады. Дискілік тасушы қатқыл немесе иілгіш негізі болады.

              Сыртқы жад- бұл компьютерді өшіргеннен кейін де енгізілген ақпаратты сақтайтын жады.

Чипсет

Чипсет (Chipset) — ұқсас міндет атқаратын микросхемалар жиыны. Мысалы, орталық процессордың шалғай құрылғылармен мәліметтер алмастыру жұмысын жасақтайтын (аналық тақшада орналасқан) микросхемалар жиыны. Атқаратын міндеттері бір микросхема ретінде жүзеге асыруға болмайтындыктан бірнеше бөлікке бөлінетін жүйелік тақшалар, бейнесызбалық контроллерлер сияқты күрделі бөлшектерде кеңінен қолданылады.

Chipset – микросхема жиыны. Бұл бір немес бірнеше микросхемалар, таймерлері, микропроцессорлардын “байланысуына” арналып жасалған басқару жүйесі.

Олар үзіліс конттролерлерінен, жадыға тікелей байланысқан, жады және шинадан құралған – бұл компоненттердің барлығы IBM PC түпнұсқасында жеке микросхемалардан құралған. Кей-кезде жиынтықтың бір микросхемасына CMOS – пен жад жәнеде кейде пернетақталық контроллер кіреді,бірақ бұл блоктарды жеке чиптер түрінде де қосуға болады. Кейінгі зерттемелерде микросхемалық жиынтықтарға сыртқы құрылғылар контроллерін енгізе бастады.

Chipset-нің сыртқы микросхемасының түрі, процессордан кейінгі ең үлкен бірнеше ондықтан екі жүздікке дейінгі шығару санымен бейнеленеді. Жиынтықтың аты басты микросхеманың маркировкасынан шығады – OPTi495SLC, SiS471, UMC491, i82C437VX т.б. Сонымен қатар микросхема коды тек ішкі серияда қолданылады: мысалы, толық атауы - SiS471-SiS85С471. Кейінгі жинақтарда өзінің аты қолданылады, басқа жағдайларда ол – фирмалық атаулар (Neptun, Mercury, Triton, Viper), немесе үшінші фирмалық

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

(ExpertChip, PC Chips) чиптардың жеке өзіндік маркировкасы.
Жиын түрлері негізінде тақшаның функционалды қызметтерін анықтайды: процессорлардың түрін қолдайтын, КЭШ-тің құрылысы мен көлемі, жадтын модулінің көлемімен түрінің бірге қолданылу мүмкіндігі, энерго үнемдеу режимдерін қолдау, өлшемдерді бағдарламалық қосылу мүмкіндігі. Сол бір жинақты жүйелік тақшаның бірнеше түрлері шығарылуы мүмкін, ең жай түрінен күрделілеріне дейін – порттар, дисктер, видео т.б.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Монитор

Монитор немесе дисплей – ДК-ге міндетті түрде қажет шеткері құрылғы, ол компьютердің жедел жадында өңделетін информацияны экранда көру үшін қажет. Экран түстеріне қарай дисплейлер монохромды (ақ-қара) және түрлі түсті болып, ал экранға шығарылатын информация түрлеріне байланысты символдық (тек символдық информация) және графиктік (символдық және оған қоса графикті информация) болып бөлінеді.
ЭЕМ-нің бейнелік құрылғысы екі бөлшектен: монитор мен адаптердан тұрады. Біз тек мониторді көреміз, ал адаптер ЭЕМ қорабының ішінде орналасқан мониторды басқару блогы. Монитордың өзінде тек электрондық-сәулелі түтікше бар. Ал, адаптерде бейне сигналдарын беретін логикалық схемалар орналасқан.
Электрондық сәуле экранда секундтің 1/50 бөлігінде жүріп өтеді, бірақ экран бейнесі одан жәй өзгереді. Сондықтан экранның бір көрінісі үшін бейне сигналды бірнеше рет қайталап беріп отыру керек. Адаптерде бейнелер көрінісін сақтауға арналған бейнелік жад бар.
Экрандағы кескін көрінісінің сапасы графикалық адаптердің типіне қарай өзгеріп отырады. Кең тараған адаптерлерге мыналар жатады: EGA, VGA және SVGA. Қазіргі кезде VGA және SVGA (Super VGA) кеңінен қолданылады, SVGA-ның көрсету қабілеті өте жоғары. Адаптердің бейнелеу қабілеті оның графикалық режимде экранда көрсетіле алатын жолындағы нүктелер (пиксельдер) санына байланысты.

Монитор – мәліметердің бейнесін шығаруға арналған құрылғы. Компьютерден кез – келген мәліметті монитордың экранына шығаруға болады. Монитор негізгі шығару құрылғыларының бірі болып табылады. Оның негізгі тұтыну параметрлері: экранның мөлшері, экран қалқасының қадымы, бейнені жаңартудың максимальдық жиілігі, қорғау класы. Экранның мөлшері оның диагоналінің өлшемімен анықталады. Өлшеу бірлігі ретінде дюйм қабылданған.
Кейбір мониторлар бейненің айқындылығын күшейтетін тік сымдардан

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

тұратын қалқамен жабдықталған. Осы тік сымдар арасындағы қадым (экран қалқасының қадымы) неғұрлым кішкене болған сайын, алынатын бейне соғұрлым анық болады. Қалқа қадымы милиметрмен өлшенеді. Қазіргі кездегі ең көп тараған мониторлардың қалқа қадымы 0,25 – 0,27 мм.

Монитор (monіtor) – 1) компьютер жадындағы мәтіндерді, бейнелерді экранда көрсететін құрылғы; оны дисплей, экран, ал кейде бейне-блок деп те атайды. Монитор электронды-сәулелік түтікшеден, бейнекүшейткіштен, жайма генераторы, қоректендіру бөлшегі және оларды басқару сұлбаларынан тұрады. Монитордағы кескінді құрастыру бөлшегі дербес компьютердің негізгі қорабында – жүйелік блогінде орналасады. Кейбір тұрмыста қолданылатын компьютерлерде Монитор орнына қосымша модуляторлық құрылғымен толықтырылған үйдегі телеэкранды пайдалануға болады. Мониторлар мәтіндік және график. режимде жұмыс істей алады. Мәтіндік режимде – Монитор экранына тек символдар шығарылып, олар таңбалық генератормен қалыптастырылатын ASCІІ-кодтарының ұлттық әріптермен кеңейтілген символдар жинағынан тұрады. Графикалық режимде – экранда өте майда мозаик. бейнелер шығарылады. Монитордың график. режимі аса қажетті болып саналады және оның айқындылығы пиксельдер мөлшерімен анықталатын экранның айқындау қабілетіне байланысты. Соңғы кезде VGA және SuperVGA типті Мониторлар қолданылып келеді. Олар мәліметтерді мәтіндік және график. режимдердің екеуінде де экрандағы пиксельдік нүктелер санына байланысты кез келген ақпарат түрлерін сапалы түрде бейнелейді. Монитордың мәліметті жақсы көрсетіп, оларды айқындау қабілеті экрандағы нүктелер санына байланысты, мыс., горизонталь бағытта 200 нүктені, ал вертикаль бағытта 640 нүктені бейнелейтін (640*200), сондай-ақ 800*600, 1024*768 (SuperVGA) және айқындау қабілеті одан да жоғары Мониторлар бар. Экрандағы нүктелер саны артқан сайын, яғни нүкте көлемі кішірейген сайын (0,2 – 0,31 мм) Монитор сапасы да, бағасы да арта түседі. Түрлі түсті Мониторларда нүктелер көлемі 0,24 мм болады. Нүктелер көлемі 0,39 мм-ден үлкен Мониторларда экрандағы бейне анық көрсетілмейді.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Мониторлар монохромды (ақ-қара түсті) және түрлі түсті болып ажыратылады. Монитордың негізгі сипаттамасына экран диагоналының дюйммен (1 дюйм=2,54 см) берілген қашықтығы жатады, мыс., 14 дюйм, 15 дюйм, т.б. Алып жүруге ыңғайлы компьютерге (note-book) арналған Монитордың электронды-сәулелік түтікшесіз сұйық кристалды және сенсорлық экранды түрлері бар. Сұйық кристалдар электр кернеуінің әсерімен өз құрылымын, түсін және оптик. қасиеттерін өзгерте алады. Сұйық кристалдар құрамына басқа түсті ерітінділерді қосып және электр өрісін өзгерте отырып, жоғары сапалы 15 млн-нан аса түстерді бейнелей алатын экрандағы нүктелер саны 1024*768 немесе 1280*1024 болатын Мониторлар жасауға болады. Бұлардың салмағы жеңіл, көлемі кіші және денсаулыққа зиянды электро-магниттік толқындары болмайды; 2) Компьютердегі мәліметтерді өңдеу жүйесінде орындалатын операцияларды бақылайтын, реттейтін немесе тексеретін машиналық бағдарлама. Бағдарламалау тілдерінде – бөлінбейтін мәліметтік қорлармен (ресурстармен) байланыс ұйымдастыратын жоғары деңгейдегі әрекеттесу ісін жүзеге асырады.

Оның негізгі тұтыну параметрлері – экран қалқасының (маска) мөлшері мен қадамы, кескінді қайта өндірудің (регенирация изображения) ең көп шамадағы жиілігі, қорғаныс класы. Монитордың мөлшері диогональ бойынша кинаскоп құбырларының қарама-қарсы бұрыштардың арасымен өлшенеді. Өлшем бірлігі – дюйм. Қазіргі таңда 9-дан 42 дюймге дейінгі (23-тен 107 см.-геейін) экранды монитор шығарылады. Стандартты мөлшерлері 14”, 15”, 17”, 19”, 20”, 21”. Бүгінгі таңда 15 және 17,19, 21 дюймдер мөлшеріндегі мониторлар ең әмбебап (универсальный) монитор болып табылады. Монитор экрандағы куескін ваккумдық колбаға тығындаоған, өткір бағытталған элертрондар шоғырын люминфорлық жабуды сәулеге түсіру, яғни сәуле арқылы қарап байқау нәтижесінде пайда болды. Түрлі-түсті кескінді алу үшін люминфорлық жабуы қызыл, жасыл және көк түті боп жанатын үш тұрпаттыжолаққа немесе нүктелерге ие болады. Барлдық үш сәуле экранда бір нүктеге тоғысып, кескін анық көрінуі үшін люминформның алдына ұдайыв саңылау қалдаралатын

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

қалқа-панелін қояды(перед люминформом ставят маску-панель с регулярно рамположенными отверстями или щелями). Монитордың бір бөлігі вертикалдық сыммен (проволочек) жарақтандырылған, бұл кескіннің анық та қанық әрі жарық болуымен күшейтеді. Саңылаулар (отверстия) арасындағы (қалқа қадамы-шагмаски) қадам неғұрлым қысқа болса, кескін соғұрлым дәл әрі нақты болады. Қолқа қадамы миллиметрүлгісімен өлшенеді. Қазіргі уақытта 0,25 -0,27 мм. Қалқа қадамындағы монгиторлар кеңінен таралған. Кескінді қайта өндіру (жаңарту) жиілігі (частота) монитордың бір секунд ішінде кескінді қанша рет толық ауыстыра алатынын көрсетеді.(сол себепті де оны кадрлар жиілі деп те атайды). Кескінді қайта өңдеу жиілігі герцпен (Гц) өлшенеді. Ол неғұрлым жоғары болса, кескін соғұрлым дәл әрі тұрақты болып, көз аз талады. Ең аз шамадығы мән 75 Гц, қалыптысы – 85 Гц, ал ең қолайлысы (жайлы тиетіні) 100Гц және одан көп мәндер. Монитордың қорғаныс класы қауіпсіздік техника талаптарына монитордың сәйкес келетін стандарттарымен анықталады. Қазіргі уақытта мына халықаралық стандарттар жалпыға бірдей, яғни баршасына ортақ саналады: MPR–II, TCO–92, TCO–95, TCO–99. MPR–II стандарты адамға қаіп төндірмейтін, яғни қатер тудырмайтын шекке дейін электромагниттік сәуленің деңгейін шектейді. TCO–92 стандартында бұл норма сақталған, ал TCO–95 және TCO–99 стандарттарында бұл норма күшейтілген. Эргономикалық және экологиялық нормалар ең алғаш рет TCO–95 стандартында пайда болды, ал TCO–99 стандарты кескіннің сапасын (жарықтығын, қанықтығын, жыпыылқтауын, жабудың антибликтік өзгешелігін) анықтайтын параметрлер бойынша ең қатқыл нормаларды белгіледі.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Пернетақта  және  оның  түрлері

  Пернетақта компьютерге ақпарат енгiзу және басқару сигналдарын беру үшiн қолданылады. Онда алфавиттi-цифрлiк стандартты пернелер мен қосымша – басқару және функционалдық, курсорды басқару пернелерi және кiшi сандық пернелiк тақта бар.

Курсор – монитор экранында жанып тұратын символ, ол пернелiк тақтадан енгiзiлетiн кезектi белгiнiң позициясын көрсетедi.

Пернелiк тақтада терiлетiн символдан бiрден мониторда курсор позициясында бейнеленедi.
Қазiргi кезде QWERTY (“кверти”) реттi 101 пернесi бар пернетақта кең таралған. Оның QWERTY деген аты алфавиттi-цифрлiк бөлiгiнiң жоғарғы сол бұрышында орналасқан пернелер атынан шыққан.
Мұндай пернетақтаның жоғарғы шетiнiң бойымен орналасқан 12 функционалдық пернесi бар. Функционалдық перненi басу компьютердiң бiр ғана символ емес, символдар жинағын жiбередi.

Пернетақта iшiне арнайы қойылған буфер бар, ол дегенiмiз енгiзiлген символдар орналасатын шағын өлшемдi өтпелi жад. Буфер толып кеткен жағдайда перненi басқанда дыбыстық сигнал естiледi, бұл символдың енгiзiлмегендiгiн бiлдiредi.

Пернетақтаның жұмысын BIOS-қа “тiгiлген” арнайы программалар, сондай-ақ пернетақта драйверi қолдайды, ал орысша әрiптердi енгiзу мүмкiндiгiн, пернетақта жұмыс жылдамдығын басқаруды және т.б. қамтамасыз етедi.

Пернетақта – дербес компьютерді басқаратын пернелік құрылғы. Ол алфавиттік – цифрлық мәліметтерді енгізуге арналған. Монитор мен пернетақтаның бірігіп қызмет атқаруын қолданушы интерфейсі деп атайды.
Пернетақта дербес компьютердің стандартты құрылғыларының қатарына жатады.
Пернетақтаның құрылғысы. Стандартты пернетақта жүзден аса пернелерден тұрады. Олар бірнеше функционалдық топтарға бөлінген.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

  Алфавиттік – цифрлық пернелер тобы символдардан тұратын ақпаратты енгізуге арналған.

Функционал пернелертобына пернетақтаның жоғарғы бөлігінде орналасқан он екі перне кіреді (F1 – F12). Бұндағы әрбір перне қандай да бір функционалдық қызмет атқарады.

Қызметтік пернелер алфавиттік – цифрлық пернелер тобының маңайында орналасқан.

Пернетақта (Клавиатура; keyboard) — 1) компьютерге мәліметтер мен командаларды енгізуге арналған құрылғы. Ол пернелерден тұрады, оның көмегімен сандық және мәтіндік ақпараттарды немесе түрлі командаларды енгізуге болады. Пернені басқанда, осыған сәйкес жазылған символ немесе басқа амал орындалады. Қазіргі кезде көптеген компьютердің пернетақталары 101 пернеден, бірнеше жарық индикатордан тұрады. Олар перненің жұмыс режімдері туралы хабар беріп отырады. Пернетақтада мыналар бар: а) жазба машиналарының стандартты цифлары бар пернелер, латын және орыс әріптері мен тыныс белгілері; ә) кішкене цифрлық пернетақта; б) редакциялайтын пернелер; в) меңзерді басқару пернесі; г) қызметтік пернелер; ғ) арнаулы пернелер. Әріптік-цифрлық пернелер негізінде операциялық жүйелердің командалары мен мәтіндерін енгізу үшін пайдаланылады. Кіші цифрлық пернетақталар негізгі пернетақталардағы цифрларды қайталайды және ол сандық мәліметтерді енгізу үшін ыңғайлы. Редакциялайтын пернелер мен меңзерді басқару пернелері экранға шыққан ақпараттармен жұмыс істеу үшін пайдаланылады. Қызметтік пернелер есептеу жүйесінің түрлі міндеттерін немесе жеке программаларды басқаруға арналған. Арнаулы пернелер компьютерлерді басқару және пернетақта режімдерін орындау үшін қажет; 2) түрлі операцияларды басқару және мәліметтерді енгізу мен редакциялауға пайдаланылатын белгілі бір тәртіппен орналасқан пернелер жиынтығы. Компьютердің пернетақтасы — үлгіқалыпты қосқыш орны бар және жүйелік тақшамен байланысқан тізбекті интерфейсі бар біркелкіленген құрылғы. Оларда 83 (84), 101 (102), 104 (105) немесе 122 перне болады.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

  Пернетақтада бірнеше түрлі пернелер бар. Оларды мынадай санаттар бойынша жіктеуге болады:

Әріптік-цифрлық пернетақта : бұлар әріптер мен сандар пернелері.

Тыныс белгі пернелері: бұлар қос нүкте (:), нүктелі үтір (;), сұрақ белгісі (?), дәйекше (') және тырнақшалар (") сияқты пернелер.

Арнайы пернелер: оларға, мысалы, жүгіргі пернелер, Control пернелері мен қызметтік пернелер (F1–F12) жатады. Бұл пернелер қолданылу мақсатына байланысты әр түрлі іс-қимыл жасайды. Мысалы, мәтін өңдегіште ENTER пернесін басқаннан кейін жаңа жол басталады, ал іздеу жүйесінде ол қажетті мәтін енгізілгеннен кейін іздеу үрдісін белсендіреді.

Қызметтік пернелер – бұл белгілі бір тапсырмалар орындауға арналған арнайы пернелер. Олар былайша белгіленеді: F1, F2, F3 және F12 пернесіне дейін. Бұл пернелердің мақсаты бағдарламаға байланысты болады. Мысалы, F5 пернесі әдетте бейнебетте көрсетілетін деректерді жаңарту қызметін атқарады.

QWERTY — қәзіргі таңдағы ағылшын тілінде қолданылатын латын пернетақта жаймасының ең кең тараған түрі. Осының негізінде басқа да көптеген тілдерде пернетақталар жарық көрген. Бұл пернетақта жаймасының атауы оның жоғарғы сол жақ қатарындағы 6 әріптің тіркесінен пайда болған.

Пайда болу тарихы

1867-1971 жылдары аралығында жасалған Кристофер Шоулздың алғашқы тәжірибелік жазба машиналары әліпби тәртібі бойынша орналасқан пернелердің екі қатарынан тұрған. Бұндай тәртіп иіндердің бір-бірімен жиі соғылуына әкеліп соқты. Осы мәселені шешу барысында Кристофер Шоулз пернелердің орналасуын өзгерте отырып, бірнеше рет тәжрірибе жасаған. Нәтижесінде ол Ремингтон 1-ді жарыққа шығарды. Бұл өндірістік мақсатта шығарылған алғашқы жазба машинасы еді, пернетақтада QWERTY тәртібі қолданылған. Пернетақта нарықта орнын тауып, бес жыл бойы сатылымда болды, тұтынушылар QWERTY-ге уйреніп те үлгерді.

Көрмей теру тәсілінің 1888 жылы Франк Макгурриннің ашуы Ремингтон-2 жазба машинасының кең тарауына көмегін тигізді. Макгурриннің таң

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

қалдырарлық жеңісімен аяқталған 1888 жылы орын алған пернетақтада тез теру сайысы QWERTY пернетақталарының кең қолданысқа ие болуына тағы да оң әсерін тигізді. Осы кезеңнен бастап жазба пернетақталарын өндірушілер QWERTY тәртібіне көше бастады.

Қазіргі уақытта QWERTY - ең көп тараған пернетақта түрі және оны ары қарай дамытудың қажеттілігі жоқ.

Балама пернетақта түрлері

QWERTY пернетақта жаймасы осы уақытта мынадай анахронизммен сипатталады: QWERTY-дің пайда болуына әкеліп соққан қажеттіліктер қазір жойылды. Оны өзгертуге тырысқан бірнеше талпыныстар бар.

Дворактың қарапайым пернетақтасы

1936 жылы Вашингтон университетінің профессоры Август Дворак пернелердің стандартты тәртібіне оралып, жаңа перне тәртібінің қажеттілігін ғылыми түрде дәлелдеуге тырысты. Оның зерттеулерінің нәтижесі автордың атымен аталған жаңа пернетақтаны дүниеге әкелді. Оның негізгі мақсаты - қолданушыға сөз теруді барынша ыңғайлы ету. Дворак пернетақтасының барлық талаптарға сай, кез келген Windows нұсқасына қолдануға болатынына қарамастан, онымен компьютер қолданушылардың тек 2%-ы ғана қолданады. 1943 ж. желтоқсан айында Дворак жазған еді:

Аса көп еңбектенбей-ақ, кем дегенде Шолулздың әмбебап пернетақтасынан кем болмайтын ондаған пернетақталар шығаруға болады. Шоулз пернетақтасының төменгі үш қатарындағы әріптер мен таңбаларының орнын кездесоқ ауыстырсақ, қол мен саусақтарға түсетін күшті біркелкі сейілтетін қолайлы пернетақтаның пайда болуы ықтимал. Сонымен қатар, Шоулз пернетақтасымен салыстырғанда, бір қолмен терілетін сөздер және теруге қолайсыз әріптер тізбегінен құралған сөздер саны азаяды.

Colemak пернетақтасы

Colemak теру тәртібін[1] 2006 жылы Шай Коулман ағылшын әріптерін теру үшін шығарған. Атауы Coleman және Dvorak сөздерінің тіркесуінен шыққан. Заманауи компьютерлерге бейімделген пернетақта Коулманның айтуына

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

қарағанда мынадай мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:

QWERTY-ден әлдеқайда тез және Дворактан бірнеше рет тез - Colemak-та шынашақтарға аз күш түседі, оң және сол қол жиі ауысады.

QWERTY және Colemak пернетақталарының ішінара ұқсастығына байланысты QWERTY-де, мысалы, жұмыс кезінде, ал Colemak-пен үйде қолдануға болады. Дворак пернетақтасы QWERTY-ге мүлдем сәйкес келмейді.

Маңызды пернетақта командаларын (Ctrl+Z, Ctrl+S т.с.с.) қол оңай жететіндей өз орнында қалдырады.

Дворак пернетақтасына қарағанда Colemak пернетақтасында бағдарламалау оңайырақ, нүктелі үтірден басқа тыныс белгілері QWERTY-дегі орындарында қалдырылған.

Бір қызығы, Colemak пернетақтасында Caps Lock батырмасының орнында екінші Backspace батырмасы орналасқан.

Тінтуір

Тінтуір (ағылш. mouse — тышқан) — бейнебетте көрсетілген белгілі бір тілдесу элементтерін меңзеп, оларды бөлектеу үшін пайдаланушы қолданатын құрылғы.

Тінтуірдің бір қолмен ұстауға арналған, жайпақ табанды қаптамасы, үстінде бір немесе бірнеше батырмасы, түп жағында көп бағытты бергіш құрылғысы (әдетте кішкентай шар) және оны компьютерге жалғайтын сымы болады.

Тінтуірді қозғай отырып, пайдалану бейнебеттегі жүгіргіні басқарады. Бейнебетте элементтер мен әмірлер таңдау үшін пайдаланушы тінтуір батырмаларының бірін басып, тінтуір нұқымын жасауы керек.

Айналдырғыш тінтуір немесе дөңгелекшелі тінтуір, оның сол жақ және оң жақ батырмаларының арасында дөңгелекшесі бар. Ол бейнебет құрамын біртіндеп қарап шығуға мүмкіндік береді.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

  Оптикалық тінтуір – меңзейтін құрылғының соңғы жаңа түрі, онда жұмыршақтың орнына жарық шығаратын элемент орнатылған. Ол жарық шығаратын элемент шағылыстыратын жарық ағынының өзгеруіне жауап ретінде жылжуды тіркеп отырады.

Тінтуір төсемі (Mouse pad) - тінтуірдің астына төселетін төсем, әдетте бұл – матамен қапталған төрт бұрышты резеңке (үстелдің ағаш немесе шыны бетіне қарағанда тінтуір табанының жақсырақ ұстасуын қамтамасыз етеді).

Тінтуір – өзін тегіс бетте қозғалтқанда бейне беттегі жүгіргіні (курсорды) жылжытатын шағын манипулятор (1.15-сурет).
Тінтуір – компьютермен әдетте сым арқылы жалғанатын және тұрпаты кәдімгі тышқанға ұқсайтын, 2-3 батырмасы бар қорапша. Оны басында қалжыңдап «mouse» – «тышқан» деп атағанмен, кейіннен осы сөз ресми атауына айналып кетті. Тінтуірді үстел бетінде немесе басқа да жазықтық бетінде қозғалтқан кезде компьютер бейне бетінде тінтуір көрсеткіші – жүгіргі сол ретпен қозғалады. Жүгіргі орындалып отырған амалға қарай өз түрін өзгерте алады. Қандай да бір әрекетті орындау қажет болғанда пайдаланушы тінтуір пернелерінің бірін басады. Тінтуірдің сол жақ пернесін бір рет шерту – нысандарды ерекшелеу үшін қолданылады. Тінтуір жүгіргісін нысанның үстіне апарып, бір рет шерту (басып, қайта жіберу) қажет. Екі рет шерту – терезені, құжатты ашу үшін немесе бағдарламаны іске қосу үшін қолданылады және <Enter> пернесін басқанмен бірдей қызмет атқарады. Жүгіргіні нысан үстіне апарып, екі рет жылдам шерту қажет (тінтуір орнынан қозғалмауы тиіс). Сонымен қатар, тінтуірдің сол жақ пернесі бейне беттегі нысандардың орнын ауыстыру үшін қолданылады. Тінтуір көрсеткісін нысанның үстіне апарып, пернені басып ұстап тұрып, нысанды басқа жерге апарып, содан кейін пернені жібере салу керек. Тінтуірдің оң жақ пернесі мәтінмәндік мәзірді шақыру үшін қолданылады (мәзірде осы бағдарламада немесе бейне беттің осы аумағында жұмыс істеу кезінде рұқсат етілген әмірлер қамтылған), бұл көптеген әмірлердің орындалуын жылдамдатады. Тінтуір жүгіргісін нысанның үстіне апарып, тінтуірдің оң жақ пернесін бір рет шерту қажет.
 

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Кей кездері тінтуір орнына текбол, сезімтал тақта немесе трекпойнт қолданылады. Қызметі жағынан бұл құрылғылардың бәрі тінтуірге пара-пар.

"Тышқан'" ("Мышь"; mouse) -

1.      белгілі бір бет бойынша орын ауыстыруы нөтижесінде қызмет етілетін жеке-дара ықшам күрылғы; графикалық ақпаратты енгізу манипуляторы; үстел бетімен жыл- жытқанда экрандағы меңзерді қозғал- татын, қолмен басқарылатын кішкене тышқан төріздес қүрылғы. Оның екі (үш) батырмасы болады, белгілі бір әрекет орындау үшін соларды бір рет немесе қатарынан екі рет басу қажет. Мысалы, меңзерді меню командасына алып барып, сол жақ батырманы бір рет басу сол команданы тандау өрекетін орындайды. Тышқан деген атау компьютерге осы қүрылғыны жалғайтын үзын сымның тышқан қүйрығына үқсастығынан шық- қан;

2.      дисплей экранында нүсқағыш орнын анықтауға арналған қүрылғы.

Тышқан меңзері

Тышқан меңзері (Курсор мыши; mouse cursor) — тышқан арқылы дисплей экраны бойынша орын ауыстыратын графикалық символ.

Тышқан нүсқағышы

Тышқан нүсқағышы (Указатель мыши; mouse pointer) — егер тышқан компьютерге қосылса және тышқан драйвері жүктелсе, онда тышқан нүсқағышы өрқашан экранда түрады. Мөтіндік режімде нүсқағыш кәдімгі тіктөртбүрыш пішінінде болады. Графикалық режімде нүсқағыштың стандартты пішіні солға қарай жоғары бағытгалған жебелікке үқсас, алайда көбінесе орындайтын операциясына карай нүсқағыш басқа пішінді: кос жебелікті, кресті, жақтауды жөне т.б. қабылдайды. Уақыт көбірек жүмсалатын операцияларда нүскағыш қүмсағатқа айналады. Бүл өрекетімен программа "шамалы күтіңіз, ақпаратты енгізу әзірге мүмкін емес" дегенді хабарлайды;

  Тышқан нүсқағышын мөтіндік меңзерден ажьірата білу керек.

Графиктік меңзермен басқарылдатын құрылғы. Екі немесе үш батырмасы бар жазыңқы қорапша тәріздес. Тышқанның жазық беттегі қозғалысы экрандағы тышқан нұсқағышы деп аталатын графиктік объектінің қозғалысымен

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

байланыстырылған. Компьютерді басқару үшін тышқанды жазық бетте жылжытады және оң немесе сол жақ батырмаларын қысқа уақытқа басып отырады. Осылайша басуды шерту деп атайды.

Монитор мен тышқан бірігіп қолданушы интерфейсінің жаңа түрі – графиктік интерфейсті құрайды. Тышқанның көмегімен объектілердің қасиеттері өзгертіліп, басқару элементтері әрекетке келтіріледі.

Тышқан алақанға сиып кететiн қорапша түрiнде болады. Тышқан компьютермен кабельмен арнайы блок адаптер арқылы байланысқан және оның қозғалыстары дисплей экранындағы курсордың сәйкес орын ауыстыруларына айналады. Құрылғының үстiңгi бөлiгiнде басқару батырмалары орналасқан, олар қозғалысты бастап, аяқтауға, меню таңдауға мүмкiндiк бередi.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Жүйелік блок

Компьютердің ең негізгі кұрылғысы — жүйелік блок. Ол тік қораптың ішіне салынған. Оның ішінде дербес компьютердің негізгі түйіндері орналасқан. Жүйелік блоктың құрамына процессор, жедел жад (RАМ), тұрақты есте сақтау құрылғысы, қоректендіру блогы, енгізу-шығару порттары және ақпарат тасуыштар енеді.

Жүйелік блоктың ішінде жатқан құрылғылар ішкі құрылғылар, ал сыртына қосылатын құрылғылар сыртқы құрылғылар деп аталады.

Жүйелік блок ішінде компьютердің ең маңызды компоннеттері орналасқан негізгі торапты (узел) білдіреді. Бұл тораптың ішінде орналасқан маңызды компоннеттері: • Компьютердің жұмысын басқаратын электрондық схема (микропроцессор, оперативті есте сақтау, құрылғылардың бақылаушысы және т.б.); • Компьютердің электрондық схемасына берілетін кернеуі аз тұрақты токтағы электрмен қоректендіретін желілерді қалыптастыратын қоректердіру блогы; • Икемді магниттік дискіге (дискетте) жазылуда және оқуда пайдаланылатын икемді магниттік дискісінің жинақтаушасы (немесе дискжетек-дисковот); • Алынбайтын (қозғалмайтын) қатқыл магниттік дискіге (винчестер) жазылуға және оқуға арналған қатқыл магниттік дискідегі жинақтаушы. Жүйелік блоктың ішіндегі құрылғы ішкі құрылғы, ал оған сыртан қосылтын құрылғы сыртқы құрылғы деп аталады. Деректерді енгізетін, шығаратын және ұзақ уақытқа сақтайтын сыртқы қосымша құрылғы, сонымен қатар, шалғай (периферийное) құрылғы деп аталады. Жүйелік блогы сыртқы түрі бойынша корпусының деңгейлес (горизонталь) және сатылас (вертикаль) етіп шығарады. Сатылыс етіп жасалған корпус габарит бойынша ажыратылып көрсетіледі: көп мөлшерлі, орта мөлшерлі және аз мөлшерлі. Деңгейлес етіп жасалған корпустардың ішнен тегістері және ерекше тегістері бөліп көрсетіледі. Корпус үшін формалардан басқа факторлар пішіні (формфактор) деп аталатын параметірлердің де маңызы зор. Орналастырушы құрылғыларға қойылатын талаптар параметлерге байланысты болады. Бүгінгі күні негізіне екі факторлар пішініндегі (форм-фактор) корпустар пайдаланылады: АТ, АТХ.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

  Корпустың факторлық пішіні аналық тақша (материнская плата) деп аталатын компьютердің негізгі (жүйелік) тақшасындағы факторлар пішінімен міндетті түрде келісімде (үйлесімде) болуы керек.

Жүйелік блок – енгізуді шығаруға айналдыру үшін қажет болатын өңдеуші құралдар орналасатын компьютердің негізгі бөлігі. Осы өңдеуші құрылғыларға жүйелік тақта, ішкі дискіенгізгілер және әр түрлі жүйелік жабдық, соның ішінде бейне тақта мен дыбыстауыш тақталар кіреді. Жүйелік блок (Системный блок; system block) - дербес компьютердің негізгі электрондық құрылғылары (процессор, жедел жад, дискілер жөне контроллерлер) мен қоректендіру блогы орналасқан блок. Бұның құрамында сыртқы мәлімет жинақтауыш, кейде дисплей мен пернетақта да орналастырылады; компьютердің орталық құрауыштары (процессор, жедел жад, көмекші схемалар, қоректендіру көздері және қуыс-орындар) қондырылған аналық тақша орналасқан қорап. Артқы жағында әр түрлі шалғай құрылғыларды қосуға арналған ағытпалар (порттар), ал алдыңғы бетінде жарық диодтық индикаторлар бар.

Модем туралы жалпы түсінік

Модем (ағылш. modem, modulator-demodulator) — сандық сигналдарды аналогтық сигналдарға айналдыратын және керісінше амал жасайтын электрондық құрылғы.

Деректерді әр түрлі арқаулар арқылы, мысалы телефон сымы арқылы немесе радиосигналдар түрінде беруге болады. Телефон сымы арқылы аналогтық сигналдар деп аталатын импульстарды беруге болады. Аналогтық сигналдар шуыл немесе электрлік-магнитті импульстар түріндегі кедергілердің әсеріне ұшырауы мүмкін.

Дыбыстық сигналдар дерек берудің едәуір жаңа әдісі болып табылады, онда дерек беру және қабылдау үшін екілікті пішім қолданылады (нөлдер мен бірліктер тізбегімен жұмыс істейтін кодтау/кодты ағыту жүйесі). Дерек беру мен қабылдау үшін компьютерлерде дәл осы пішім қолданылады. Алайда сандық сигналдарды телефон желісі арқылы беру мүмкін емес. Сондықтан телефон сымы арқылы дыбыстық сигналдарды берер алдында оларды аналогтық сигналдарға айналдыру керек. Және тиісінше деректі қабылдаушы жақ алынған деректі сандық сигналдарға айналдыруға тиіс. Модем осындай айналдыруды жүзеге асырады – сандық пішімнен аналогтық пішімге және керісінше.

Басқа компьютерге хабар жіберу кезінде модем шығару құрылғысы рөлін атқарады. Ал сіздің компьютеріңізге хабар келген кезде, модем енгізу құрылғысы ретінде жұмыс істейді. модем сыртқы немесе жүйелік блокқа кірістірілген болуы мүмкін. Сыртқы модемдер – бұл сым арқылы жүйелік блокқа қосылатын модемдер.

Модемдер сондай-ақ компьютердің жүйелік блогына кіріктірілген болуы мүмкін. Мұндай модемдер Ішкі модемдер деп аталады

Тарихы

AT&T Dataphone Modems компаниясы Америка Құрама Штаттарында SAGE (яғни әеуге қарыс қорғаныс) бір бөлігі болды. Ол әртүрлі әуе базаларында, радарларда және бақылау орталықтарындағы терминалдарды АҚШ пен Канада бойынша шашыраған SAGE орталықтарымен байланыстарды. SAGE бөлінген байланыс желілерін пайдаланды, бірақ осы желілердің әр соңында болған құрылғылар қазіргі заманауи модемдер секілді болды. Дербес компьютерлер үшін алғашқы модем Hayes Microcomputer Products компаниясының құрылғысы болды, ол 1979 жылы Apple II дербес компьютері үшін Micromodem II өнімін шығарды. Модем 380 доллар тұрды, және 110/300 б/сек жылдамдықпен істеді. 1981 жылы Hayes фирмасы Smartmodem 300 б/сек модемін шығарды, командалар жүйесі стандарт де-факто болды.

Модем түрлері

• Сыртқы – COM, USB порттары немесе желілік картадағы RJ-45 тіркеуіші бойынша қосылады, олардың көбінесе сыртқы қоректеу блогы болады;

• Ішкі – компьютердің ішіне ISA, PCI, PCI-E, PCMCIA, AMR, CNR слоттары арқылы қосылады;

• Кірістірілген – кез келген құрылғының, мысалы ноутбуктың немесе док-станцияның ішкі бөлігі болып табылады.

Жұмыс принципі бойынша:

• Аппараттық – сигналды айналдырудың барлық операциялары, алмасудың

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

физикалық протоколдарын қолдау модемге кірістірілген есептеуішпен жасалады (мысалы DSP, контроллер қолдану арқылы). Сонымен бірге, аппараттық модемде тұрақты есте сақтау құрылғысы бар, оның ішіне модемді басқаратын микропрограмма жазылған.

• Софт-модем, винмодемдер (ағыл. Host based soft-modem) – аппараттық модемде, алайда микропрограммасы бар тұрақты есте сақтау құрылғысы болмайды. Мұндай типті модемнің микропрограммасы компьютер жадысында сақталады, оған модем жалғанған болады. Сонымен бірге модемде аналогтық сұлба мен түрлендіргіштер болады: АСТ (аналогты-санды түрлендіргіш), САТ (санды-аналогты түрлендіргіш), интерфейс контроллері(мысалы USB). Драйверлер болған жағдайда ғана жұмыс істеуге қабілетті, олар сигналдарды кодтау бойынша, қателерге тексеру және протоколдарды басқару барлық операцияларды өңдейді, сәйкесінше программалы түрде жүзеге асырылады және компьютердің орталық процессорымен өңделеді.

• Жартылай программалы (Controller based soft-modem) – модем функцияларының бір бөлігін модем қосылған компьютер орындайтын модемдер. Қосылу типі бойынша:

• Коммутацияланатын телефондық желілер үшін модемдер – модемдердің ең тарағын түрі.

• ISDN – сандық коммутацияланытын телефондық желілер үшін модемдер

• DSL – бөлінген (коммутацияланбайтын) желілерді қарапайым телефон желісі көмегімен ұйымдасытыру үшін пайдаланылады. Коммутацияланатын модемдерден айырмашылығы – басқа жиілік диапазонын қолданады, және де телефон желелері бойынша сигнал тек АТС-ке дейін ғана беріледі. Көбінесе бір уақытта мәліметтермен алмасуды және телефон желісін пайдалануды қамтамасыз ете алады.

• Кабельдік – арнайы кабельдер бойынша ғана мәліметтермен алмасу үшін қолданылады – мысалы, DOCSIS протоколы бойынша ұжымдық телекөрсетілім кабелі бойынша.

• Радио

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Ұялы – тек қана ұялы байланыс протоколдары – GPRS, 3G, 4G және т.с.с бойынша ғана жұмыс істейді. Жиі USB-салпыншақ(брелок) түрінде келеді. Мұндай модемдер ретінде көбінесе ұялы байланыс терминалдары қолданылады.

• Спутниктік

• PLC – тұрмыстық электр желісі сымдары бойынша мәліметтерді беру технологиясын пайдаланады. Қазіргі кезде ең көп тарағаны:

• Ішкі программалық модем;

• Сыртқы аппараттық модем;

• Ноутбуктерге кірістірілген модемдер;

Құрама құралдар

1. Енгізу-шығару порттары – телефон желісі мен модем арасында мәліметтерді алмасуға арналған сұлбалар бір жағынан, және модем мен компьютер арасында мәліметтерді алмасуға арналған сұлбалар екінші жағынан. Аналогты телефон желісімен өзара әрекет жасау үшін көбінесе трансформатор пайдаланылады.

2. Сигналды процессор (Digital Signal Processor, DSP) – көбінесе сандық деңгейде қолданылып жатқан мәліметтерді алмасу протоколға сәйкес шығыс сигналдарды модульдейді және кіріс сигналдарын демодульдейді.

3. Контроллер компьютермен алмасуды басқарады.

4. Жад микросхемалары:

• ROM – энерготәуелді жад, оның ішінде модемді басқару микропрограммасы сақталады – мұнда модемді басқаратын барлық командалар мен деректер, барлық қолданылатын коммуникациялық протоколдар мен компьютермен интерфейс болады.

• NVRAM – энерготәуелді электрлі қайтапрограммаланатын жад, оның ішінде модем түзетпелері сақталады. Қолданушы түзетпелерді өзгерте алады, мысалы AT-командаларды пайдалана отырып.

• RAM – модемнің жедел жадысы, ол қабылданатын және жіберілетін мәліметтердің буферизациясын жасауға, қысу алгоритмі мен басқаға арналған

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Факс-модемдер. Планшет.

Факс-модем – компьютерге факсимильді бейнелерді басқа факс-модемге немесе факс-машинаға қабылдауға және жіберуге мүмкіндік береді. Дауыстық  модем – телефон желісіндегі сигналды сандық түрге айналдыру және еркін дыбысты желіге орындап шығару функцияларына ие. Бұл мына әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді:

• Дауыстық хабарламаларды шыңайы уақыт жағдайында басқа дауыстық модемге жіберу мен одан хабарламаларды алу, және оларды ішкі динамик арқылы дыбыстап шығару.

• Мұндай модемді автожауапқайтарғыш ретінде пайдаоану және дауыстық поштаны ұйымдастыру.

Акустикалық модем (Акустический модем; acoustic modem) — цифрлық сигналдарды сөздік ауқымдағы дыбыстық сигналдарға және керісінше түрлендіретін модем.

Факс-Модем — бір компьютердегі графикалық түрдегі құжатты (файлды) қағазға баспай-ақ, басқа жерде орналасқан факсимилді машинаға жіберетін (қабылдайтын) электрондық құрылғы. Ол ақпаратты тасымалдау үшін телефон арналарын пайдаланады. Қағазға басылған құжаттарды жіберу үшін сканер тәрізді құрылғы көмегімен құжаттар электрондық түрге айналдырылады. Мәліметтерді жөнелтудің ең төменгі жылд. 9600 бит/с.

Планшет (фр. planchette тақтайша) —

топографиялық суретке , түсіруге арналған аспаптар жиынтығына кіретін тегіс төрт бұрышты ағаш тақта және тақтаны үш аяқты мосыға бекітуге арналған құрылғы;

Далалық топографиялық суретке түсіру кезіндегі карта бетінің түпнұсқасы;

Графикалық сызбалар мен олар бойынша есептеулер жүргізуге арналған тендес көрсеткішпен қосылатын сызық торлары бар географиялық карта (сызба қағазының парағы) бекітілген тақта. Бұлар артиллериялық атыс, гидрографикалық жұмыстар жүргізуде және басқа жағдайларда қолданылады;

Әуедегі және теңіздегі жағдайларды суреттеуге, маневр жасау міндеттерін

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

  орындауға, нысананы көрсетіп беруге және т.б. арналған әскери-теңіз флоты (ӘТФ) және әуе шабуылына қарсы қорғаныс (ӘШҚҚ) авиацияларындағы басшылық пункттерінің жауынгерлік-ақпараттық постарындағы арнайы құрылғы. Координаттың тік бұрышты немесе полярлы жүйесінде орындалған ашық (мөлдір) негізді координаталық тор оның құрама бөлігі болып табылады. Бұл құрылғылар механикаландырылған немесе автоматтандырылған болуы мүмкін.

Цифрлық планшет (Цифровой планшет; digitizing tablet - digitizing pad) — қаламұш деп аталатын арнайы аспаппен жабдықталған, үстелге орнатылған жазық тақта. Графикалық ақпаратты өндейтін есептеуіш жүйеде мәлімеггерді енгізу үшін қызмет етеді. Мөлшері үлкен осыған ұқсас құрылғылар планшеттік үстелдер деп аталады. Цифрлық планшет негізінен дайын кескіндерді (карта немесе сызбалар сияқты) цифрлык пішінге түрлендіру үшін қолданылады. Кескіндер планшетке орналастырылады немесе оған проекцияланады да, содан кейін оператор нобай бойымен қаламұшты сырғытады.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

  Қайта құру кезеңіне дейін «ақша айналымы» мен «ақша айналысы» ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал аума айналымы ұғымы бұған кең мағына бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындарын ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса қолма-қаолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлуінің қарастырады.

Ақша белгілері әртүрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-қол рубль тұтыну заттары және қызметтері жиынттығымен қамтамасыз етілсе қолма-қолсыз рубль – бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі. Мұндай жүйе мен қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтық қолында қанша ақша, қанша тауардың болатынын және олардың қандай бағада атылатыны белгілі болған.

Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылуы. Тауар айналымы процесіндегідегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақының жүзеге асыру негізінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасу-ақша айналысы деп аталады.

Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалысты, яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды. Тауар сатып алынғаннан кейін, айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналысты әрқашан жүреді.

Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының сомасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызметі тек сату-сатып алумен шектелмейтін түсінеміз.

Ақша айналысын реттеудің элементі – қолма-қол ақшаның қолдану азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысулары қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

  чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.

Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуін. Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайда түбірімен өзгертті.

Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырушыларының 25-27% - ды ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны, несиелік карточкалар, т.б. көмегімен жүргізіледі. Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды болу қажет емес. Ақша өз айналысында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банке түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.

Бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып бөлінеді.

Сондай-ақ:

өнімді өндіру және соту процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысуларымен байланысты ақша айналымы,

тауарлы емес сипаттасы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы,

ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, неше ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.

Ақшаның металдық теориясы

Бұл теориялық өкілдеріне капиталдық алғашқы қорлану кезеңіндегі меркантилистер (Томас Мэр, т.б.) жатады. Оларға қоғамның байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы металдармен бірдей деп санау тән болған. Олардың пікірінше қоғамның нағыз байлығы алтын мен күміс, яғни бұлар өзінің табиғаты бойынша нағыз ақшалар болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фетишистік сипатты, себебі бұл теориялық пайымдауынша ақшаның рөлінде алтын, күміс сияқты кез келген бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын ақша екендігі жөнінен хабарсыз. Ресейде

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

  металдық теорияның өкілі атақты мемлекеттік қызметкер М.М.Сперанский болып табылды. Ақша туралы оның теориясының барлық пайымдауларының негізі – ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты ақша материалды күміс деп санады. Ақшаның қызметтерін орындауда металдың қатысуы ХІХ ғ. теоретиктермен қолданылған. Бұл іс жүзінде тек бір тарихи кезең, яғни ақша жүйесінің жоғары және күрделі формаларына өту кезеңі болды. Алтын айналысының тар мағынада қолданылуы ХХғ. дүниежүзілік экономиканың шеңберіне сыймады.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Өндіріс  орнындағы  өрт  қауіпсіздігін  ұйымдастыру.

Қазақстан  Республикасындағы  өрттен  қорғау  жұмыстарын  ұйымдастыруды  және  қадағалауды  Қазақстан  Республикасының  төтенше  жағдайлар  министрлігі  қадағалайды.

Өрттен  қорғау  деп – мемлекетті,   жекеменшік  және  қоғамдық  мүліктерді  өрттен  қорғаудың  мемлекеттік  іс – шараларын  атаймыз.

Өрттен  қорғау  қызметінің  негізгі  міндеті  адамдарды,  мемлекеттік  мүлікті  қорғау  қызметінің  Қазақстан  Республикасының  төтенше  жағдайлар  агенттігі  басқарады  және  облыстарда  өрттен  қорғау  басқармалары,  ал  қалаларды  өрттен  қорғау  бөлімдері  жұмыс  жасайды.  Өрттің  алдын – алу  профилактикалық  іс – шаралар  болып  өрттен  техникалық  тексеру  болып  табылады.  Яғни  жүргізіліп  жатқан  құрылыстың  цехтардың,  қоймалардың,  бөлімдерінің  жылжымалы  құралдарын  өрт қауіпсіздігі  талаптарға  сай  тексеріледі.  Өртті  техникалық  тексеріс  үшке  бөлінеді:  1 –негізгі;  2 – бақылаулық;  3 – жеделдетілген.

1.      Негізгі  тексеріс – жылына  1 мәрте  жүргізіледі,  яғни  график  бойынша.

2.      Бақылаулық   тексеріс – негізгі  тексеріс  бойынша  кемшіліктерді  жою  уақыты  өткеннен  кейін  жүргізіледі.

3.      Жеделдетілген  тексеріс – айрықша  жағдайда  жүргізілетін,  тез  арада  шара  қолданылатын  тексеріс.

Мекмедегі  өрт  техникалық  тексерісті  комиссия  құрамы  мекеме  басшысымен  тағайындалады.  Комиссия  құрамына  әкімшілдік  өкілдері  мекеменің  инженерлік  техникалы  өкілдері  және  де  технологияның  ерекшелігін  білетін  азаматтар  тағайындалады.

Мекемеде  өрт  қауіпсіздігіне  жауапты  азаматтар  бұйрықпен  бекітіледі.

Темір  жол  көлігінде  һрт  сөндіру  командалары  және  өрт  сөндіру  пойызы  қойылады.

Қалаларда,  аудандарда  өртті  қадағалауды  мемлекеттік  бақылау  қалалық  өрт  сөндіру  бөлімдері  және  қалалық  төтенше  жағдай  бөлімдеріне  жүктеледі.  Ұйымдарда,  мекемелерде  де  өрттің  алдын  алудың  негізгі

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

іс – шаралары  ретінде  профилактикалық  іс – шаралар  жатады. 

Профилактикалық  іс – шараларды  жүргізу  үшін  мекемелерде,  ұйымдарда  өрт  қауіпсіздігін  қадағалайтын  комиссия  құрылады.  Мекеме  басшысының  бұйрығымен  мекеме  бойынша,  цехтар,  бөлімшелер  бойынша  жауапты  қызметкерлер  бұйрықпен  бекітіледі.  Өрт  қауіпсіздігіне  жауапты  қызметкерлер  мекемелердегі,  цехтардағы,  ғимараттардағы  өрт  қауіпсіздік  талаптарын  орындалуын  қадағалайды.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

Қорытынды.

Қорыта  келе  компьютердің  қосымша  құрылғыларына  дыбыстық  карта, бейнекарта,  модем  және  тағы  басқалары  жатады.

Саймандар мен материалдар модельдерінің компьютерлік әлемі шығармашыл тұлғаға нақтылы заттар әлеміне қарағанда өзіндік қасиеттерін шығаруда шексіз мүмкіндіктерді ұсынады. Мұндай қасиеттерді бейнелеуде дербес компьютер (ДК) мен арнайыландырылған программалық қамтаманың алатын орны зор. Дәстүрлі суретшілер әлі күнге дейін сурет салуда “түстерді” қолданса, ДК оларға “жарықпен” салуды ұсынады. Дисплей экранының жарықталуы, оның жоғарғы дәрежедегі дәлдігі, түстер диапазонының кеңдігі (16,7 млн. түстер) – осының барлығы жан түршіктірердей сезім беріп, суретті “тірідей” бейнелейді.

Функцияналдық қасиеттеріне қарай, барлық графикалық пакеттерді 2 топқа бөліп қарастыруға болады:

- болашақта өзгерту мақсатын көздеген, компьютерге нақтылы бейнені алдын ала енгізетін, бейнені өңдеуге арналған программалық құрылғылар;
- бейнелерді құруда жаңа графикалық образдарды жасау мүмкіндігі бар программалық құрылғылар;

Еске салып кететін жайт, жоғарыда қарастырылған топтар шартты ғана болып табылады, себебі бірінші топ пакеттері сурет салу құралдарын қамтыса, екінші топ пакеттері бейнелерді күрделі өңдеуде қолданылады. Бейнелерді өңдеуге арналған пакеттердің ішінен арнайыландырылған және универсалды пакеттерді айтып өтуге болады

  Қазіргі жүйелердегі процессордың құны ол өзі орнатылған аналық платаның құнынан екі, тіпті он есе де қымбат болуы мүмкін. Оперативті жад (ОЖҚ) – процессор жұмыс істеп тұрған кезде пайдаланылатын барлық бағдарламалар мен деректерді cақтауға арналған негізгі жад. Оперативті жадты осы бағдарламалар мен деректерді сақтау үшін қолданылатын ұяшықтардың жиынтығы десе де болады. Компьютер жұмыс жасап тұрған кезде процессор өзіне қажетті деректерді осы ұяшықтардан алып отырады. Оперативті жадта

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

деректерді сақтау үшін оны үздіксіз электрмен қоректендіріп отыру керек. Компьютерді ажыратқанда – оперативті жадтағының бәрі өшеді, ал компьютерді қосқанда – барлық бағдарламалар мен деректерді процессордың өңдеуі үшін оперативті жадқа қайта жүктейді. Қазіргі операциялық жүйелер бірнеше бағдарламаларды қатар орындауға мүмкіндік береді және әрбір бағдарлама (немесе деректер файлы) жадтың өзіне бөлініп, арнайы бөлігіне жүктеледі. Оперативті жадтың көлемі неғұрлым үлкен болса, соғұрлым көп бағдарламаны қатар орындауға болады. Компьютер жұмыс жасап тұрған кезде қолданылатын барлық деректер мен командаларды оперативті жадты қолданбай-ақ неге қатқыл дискінің өзінде сақтамасқа деген сұрақ тууы мүмкін. Бұл мүмкін емес, өйткені процессор қатқыл дискінің жадымен салыстырғанда оперативті жадтың ұяшықтарымен мыңдаған есе жылдам байланысады.
Компьютердегі бағдарламалар мен деректерді ұзақ уақытқа сақтау үшін қатқыл диск немесе винчестер қолданылады. Компьютерді өшіргенде қатқыл дискідегі ақпарат ешқайда жоғалмайды. Қатқыл диск бір емес, сырты магнитпен қоршалған айналмалы бірнеше дискілерден тұрады. Қатқыл дискінің басты параметрі ретінде оның ақпарат сыйымдылығын айтуға болады. Қатқыл дискідегі ақпарат гигабайтпен (1 гигабайт = 1024 мегабайт) өлшенеді. Қазіргі қатқыл дисклерде 80-160 гигабайтқа дейін ақпарат  сыйғызуға болады. Қатқыл дискіге «винчестер» деген атау әуелі қалжың ретінде берілген болатын, өйткені бұл құрылғының кейбір техникалық сипаттамалары шынында да осы бір американдықтардың сүйікті мылтығына ұқсас келетін. Кейін бұл атау үйреншікті болып кеткендіктен, винчестер деп тек қана мылтықты емес қатқыл дискіні де атайтын болды. Қатқыл дискінің «қатқыл» деген атауына қарамастан, бұл құрылғы аса күтімді қажет етеді. Қатқыл дискіні қатты соққылардан, вибрациядан, магниттік өрістерден және суық пен ыстықтан қорғау қажет. Қатқыл дискіні басқа жерге тасымалдағанда аса ұқыпты, абай болу қажет. Видеоадаптер (графикалық карта, видеокарта) – процессордан немесе оперативті жадтан мониторға келіп түсетін ақпаратты

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні

өңдеу үшін қолданылатын ішкі құрылғы. Аналық тақша қосқыштарының біріне орнатылады.

Алғашқы дербес компьютерлерде видеоадаптерлер болған жоқ. Оның орнына оперативті жадта видеодеректерді сақтау үшін кішкене ғана аймақ бөлінетін. Қазіргі видеоадаптерлердің өз есептегіш процессорлары (видеопроцессор) болады. Аналық тақшаның кейбір модельдерінде видеоадаптердің қызметін чипсеттің арнайы микросхемалары атқарады. Бұндай видеоадаптерлерді аналық тақшамен біріктірілген дейді. Ал егер видеодаптер бөлек құрылғы ретінде орналасса, оны видеокарта дейді. Видеокартаның қосқышы жүйелік блоктың артқы тақтасына шығып тұрады. Осы қосқышқа монитор жалғанады. Дыбыстық адаптер (дыбыстық карта, музыкалық тақша деп те аталады.) Дыбыстық адаптер компьютерде дыбыспен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Алғашқы пайда болған IBM PC дербес компьютерлері дыбыстық құралдармен жабдықталған жоқ. Дербес компьютерлер алғаш пайда болғаннан кейін он жылға жуық офистік техника ретінде қолданылып, дыбыстық құрылғылардың онша керегі де болған жоқ. Ол кезде компьютерде дыбыс шығаратын жалғыз құрылғы - компьютерде ақау туралы хабар беретін динамик болатын. Қазіргі кезде дыбыстық құралдар стандартты болып есептеледі. Ол үшін аналық тақшада дыбыстық адаптер орнатылады. Дыбыстық адаптердің аналық тақшаға жеке құрылғы ретінде қосылатын түрлері болады, оларды дыбыстық карта деп атайды. Дыбыстық картаның қосқыштары жүйелік блоктың артқы жағында орналасады. Дыбысты есту үшін осы қосқыштарға дыбыс колонкаларын немесе құлаққаптарды жалғау керек. Осы қосқыштардың біріне дыбысты жазу үшін қолданылатын микрофонды жалғауға да болады.

бет

Өлш

Бет

Құжат №

Қолы

Күні