Бұқаралық ақпарат құралдары
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан
алынған мәлімет
Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) -
арнайы лық құралдардың
көмегімен, кез келген тұлғаларға әртүрлі
мәліметтерді ашық жариялауға арналған
әлеуметтік меке- мелер. Сарапшылар олардың
мынадай ерекше белгілерін атап көрсетеді:
жариялылық, яғни тұтынушылардың шексіздігі;
арнайы техникалық құралдардың,
аппаратуралардың болуы; ақпарат таратушының
(коммутатор) қабылдаушыға біржақты ықпалы;
тұтынушы аудиторияның тұрақсыз әркелкілігі.
Қоғамның өмір сүруін қамтамасыз етудегі
БАҚ-тың рөлі зор. Наполеон:
"Жауға қарсы жүздеген мың қол әскерден,
төрт газеттің ойсырата соққы беру мүмкіндігі
зор", - деген. 1840 ж. француз жазушысы
О. де Бальзак баспасәзді
«төртінші билік» деп атады. Билік институтында
БАҚ-тың тура мағынасындағы орны болмағанымен,
оның саяси процестегі орнын асыра бағалау
мүмкін емес. Қазіргі кезде электронды ақпарат
құралдарының пайда болуымен бүл әлеуметтік
институт бүгінгі қоғамның, сая- сибиліктік
қатынастардың барлық қырларын түбірімен
түрлендіріп жіберді.
- БАҚ-тың
атқаратын қызметі әртүрлі, сарапшылардың
пікірінше олардың аса маңыздыларына
мыналар жатады: ақпараттық, білімдік,
әлеуметтендірушілік, мүдделерді тоғыстырушы,
саясат субъектілерінің ықпалдасуы,
жұмылдыру және т.б.
- БАҚ-тың
ақпараттық қызметі азаматтарға, билік
органдарына, қоғамдық институттарға
аса маңызды жалпы оқиғалар, құбылыстар, процесстер жайлы
мағлұматтарды таратудан тұрады. Бұл қызметсіз
кез келген қоғамның толыққанды өмір сүруі
мүмкін емес.
- БАҚ-тың
білімдік қызметі азаматтарға әртүрлі
ғылым саласынан - қоғамдық-гуманитарлықтан
жаратылыстану ғылымдарына дейінгі танымдық
хабарларды дайындап, таратуынан көрінеді.
Әрине ол толыққанды, жүйелі, арнайы оқу
орындарында берілетін ғылымды қамтамасыз
ете алмайды. Дегенмен де, қазіргі қоғамда
адам өз өмірінің әр кезеңінде білімнің
басым көпшілігін осы БАҚ арқылы алады.
- БАҚ-тың
әлеуметтендіруші қызметі адамдардың
әлеуметтік ережелерді, құндылықтарды
сіңіріп, мінез-қылықтарын қалыптастыруға
септігін тигізеді. БАҚ-тың жүйелі түрде
күнделікті қалың қауыммен қауышуы оны
жеке түлғаны әлеуметтендіруші алғашқы
институттар - отбасы, дін, мәдениет ошақтарымен
қатар бір орынға қойды. БАҚ арқылы адамдар
өздерін жалпы әлеуметтік, жал¬пы әлемдік
процестердің бір бөлшегі ретінде әрі
өзінің қоғамға, мемлекетке, саясат әлеміне
қатысы барлығын сезінеді. Саяси журналистердің
шабыттанған үгітнасихатының арқасында
азаматтар әлеуметтік-саяси процестердің
белсенді қатысушыларына айналады.
- БАҚ-тың
мүдделерді тоғыстырушы қызметі - БАҚ
қызметінің міндетті түсы. Саяси мүдделер
тек БАҚ арқылы ғана емес, сонымен қатар
азаматтық қоғамның басқа да институттары
(мысалы, партиялар,
қоғамдық бірлестіктер) ар¬қылы жүзеге
асырылады. Бірақ кейбір жағдайларда тек
бүқаралық баспасөз бен теледидар ғана
алғашқылардың бірі болып қоғамдағы өзекті
мәселелерге назар аударады, ықтимал әлеуметтік
және саяси қақтығыстар жайлы дабыл қағып,
билік қүрылымдарын жағдайды саралап,
арнайы шешім қабылдауына итермелейді.
- БАҚ-тың
жүмылдырушы қызметі адамдарды нақтылы
бір іс-әрекеттерге немесе саналы әрекетсіздікке
шақырады. БАҚ-тың осы қызметі саяси қатынастар
саласында аса маңызды болып табылады.
Азаматтардың белсенділігін ынталандыра
отырып, БАҚ сайлау кампаниялары мен дауыс
беру қорытындыларына айтулы ықпал етеді.
Олар қоғам мен билікте дағдарыс туғызатын
жаппай наразылық немесе саяси жанжалға
апарып, арандатулары әбден мүмкін. Сондай-ақ
олар қоғамға өмірлік маңызы бар міндеттерді
шешуге азаматтарды жүмылдыруда биліктің
тиімді одақтасына айнала алады.
- БАҚ-ты
саналы түрде саяси алдап- арбау мақсатында
қолдану азаматтарға және қоғамға аса
қауіпті болып табы¬лады. Оған өз мүдделеріне
қайшы келетін әрекеттерге баруға мәжбүрлеу
үшін адамдардың санасы мен мінез- құлқын
жасырын басқару жатады. Алдапарбау БАҚ-та
таралатын, шын мәнінде жалған ақпараттарға
адамдардың сенуіне негізделеді. Оған
тапсырыс берушілер үшін ол пайда, ал қоғам
үшін орны толмас өкініш. Осы орайда қазіргі
кезде өз қызметінің тиімділігін арттырғысы
келетін қоғам қандай да бір жолмен БАҚ-тың
қызметін реттеуге тырысады. БАҚ-тың жағымсыз
салдары оның қоғамдық үйымдарымен шектелуі
мүмкін. Қазіргі қоғамдарда БАҚ-ты үйымдастырудың
үш негізгі жүйесі қолданылады: жеке (коммерциялық),
мем¬лекеттік және қоғамдық-қүқықтық. АҚШ-та
қолданылатын бірінші жағдайда бүқаралық
ақпарат қүралдары жекеменшік нысанда
және тек жарнамадан, жеке жәрдем берушілердің
есебінен қаржыландырылады. Алайда бүл
елде жекелеген азаматтар мен жалпы қоғамның
мүддесі сотпен қорғалады, БАҚ- тың онымен
келіспеуге еш шарасы жоқ. Екінші жағдайда,
бұқаралық ақпарат құралдары негізінен
мемлекеттің қарамағында. Олар парламентке,
үкіметке бағынышты, ол үшін арнайы қызметтер
құрылады. Электронды бұқаралық
ақпарат қүралдарын үйымдастырудың үшінші
түрі Германияда басым.
Бүл жерде радио мен теледидар азаматтардан
жиналатын арнайы салық есебінен қаржыландырылады.
Олардың заңдық тұлға құқы және өзін-өзі
басқару құқы бар. Алайда, бүл аталған
ұйымдастыру, бақылау түрлерінің ешқайсысы
да әмбебап әрі мінсіз деп айтуға келмейді.