Волжск Хазариясының археологиялық ескерткіштері

Мазмұны:

Кіріспе

1. Хазарлар мемлекеті жайлы сипаттамалар
2. Х ғ. Хазар қағанаты
3. Хазарияның жаулары
4. Волжск Хазариясының археологиялық ескерткіштері

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Тақырыптың маңыздылығы:

Хазарияның  құрамында камалық балғарлар,буртастар,суварлар,мордва-эрзя,черемистер,вятичтер,солтүстіктегілер және славяндар болды. Шығыста бұл  хандық Хорезммен шекараласты,яғни оның құрамында Манғышлақ  пен  Үстірт болды. Оңтүстіктегі шекаралас  аймағы Дербент қаласы болды. Батыста  Солтүстік Кавказ жері, Қырым және Днестр мен Қарпат тауына дейін созылған қаратеңіздік жайылымдар Хазар хандығына   бағынса да, сол аймақтарда хазарлар емес аландар, черкестер, печенегтер мен  венгрлер қоныстанған. Негізінен  хазар  халқы тұрған жерлер жоғарыда айтылған террияторияға сәйкес келмейді. "Хазарлар" атауы тарихи әдебиетте бұрыннан айтылып жүрсе де, хазарлардың  басқа халықтардағыдай ата бабалары болмады. Сондықтан да олардың шығу тегі нақты жоқ. Хазар қағанатының  орналасқан жері жақсы зерттелгенімен, бірақ олардан бірде бір  археологиялық  ескерткіш табылмаған. Хазарлар жайлы  көптеген мәліметтерді көршілес халықтар қалдырған: Византиялық гректер  хазарлармен одақтар құрып,оларға православиялық миссионерлерді жіберген; Парсылар мен арабтар хазарлармен  соғысты, бірақ мұсылман саудагерлерінде  хазарлардың астаналарында өздерінің  кварталдары болатын; Киев пен Черниговтың  орыстары хазарларға алым салық төледі, бірақ 965 жылы күш жинап, Хазарияға  қарсы шығады. Сонымен қатар хазарлар жайлы армян мен грузиндер  жазды. Бірақ хазарлар жайлы нақты  дерек беретін құжаттар Х ғ. ортасында  хазар ханы Иосифтің Испанияға халиф  Абдрахман III, Хасдаи ибн Шафрутқа жазған хаты болатын. Саяхатшылардың жазулары бойынша Хазария оңтүстікте  Парсы  елімен, Хорезммен және Византия империясымен, солтүстікте Русь елімен, Ұлы Болгариямен  және Перммен сауда саттық қатынастарын жасады. Соңғы рет хазарлар туралы дерек XIII ғ. Батый ханға бағынған халықтар арасында таралады.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Л.Н.Гумилевтің «Хазарияны ашу» кітабын оқу барысында мынадай міндеттер қойылады:

• Хазарлар жайлы сипаттамаларды ашып көрсету;
• Х ғ. өмір сүрген Хазар қағанатының тарихына шолу жасау;
• Хазарияның соғыс жүргізу қимылдары, әскери тактикасы жайлы айтып кету;
• Волжск Хазариясының әрбір табылған ескерткішіне сипаттама беріп, қорытынды шығару.

Жұмыстың құрылымы:

• Кіріспеден;
• Тақырыпшылардан;
• Қорытындыдан;
• Пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралады.

 

 

         

Хазарлар мемлекеті жайлы сипаттама

Ұлы Еуразия  континентiнiң орталық бөлiгiнің елдері бедеу және жабайы болып тек қана сырттай қарағанда солай көрiнедi. Батыста батыс еуропалық полуконтинентінің ежелгi мәдениетiмен, шығыста Қытай өркениетiмен, солтүстiкте өте алмайтын қалың орманды Ұлы даламен шектелген. XX ғ. бiрiншi жартысында этнографиялық бүтiндiктердiң болуы әлi күмәнге тірелді, өйткенi ғылымда оларды болмыс ретiнде қабылдауға мүмкiндiк беретiн дәлел жеткiлiксiз болды. Көрмеуге де оларды мүмкiн емес еді, сонда академик Н.И.Конрад көрсеткен шығыс және батыс абстракциялар орын алатын болды. 
Шындығында, материалды екi бөлiмге бөлу есептi әрдайым ықшамдайды, бiрақ бұл әрдайым дұрыс шешiм бола бермейді.  
           Жер бедерлердің де нәсiлдермен қатар өз тарихы болады. IIIге дейiнгі Едiл дельтасы бүгiнгіге мүлдем ұқсамады. Едiл сол кездері майда су болатын, қазiргi алап бойынша емес, шығысқа таман  Ахтуба және Бузан арқылы ағып, Каспиймен қосылған Орал ойығына құйды. Осы кезеңнен сармат – алан тайпаларының, яғни турандықтардың мәдениетiнiң ескерткiштерi қалды. Хазарлар сол уақыттарда Теректің төменгi жақтарында мекендеді. II-III ғ. атлантикалық циклондар құйылатын өз жолдарын солтүстiкке қарай жылжытты. Жауын шашын осы аймақтарда уақытша тоқтап, шөлдi дала орнайды да, Едiл-Октық өзен аралықта және Кама су жинағышы кеңдiктерiнде жауын мөлшері көбейді.

           Едiл барлық лай суларды тасыды, бiрақ оның төменгi жақтарындағы мұндай ағындар  тар болды. Сондықтан оңтүстiктегі Бозашы түбегiне(Маңғыстаудан солтүстiкте қарай ) дейiн дерлiк қазiргi түрдiң дельтасы жайылды. Тұщыланған таяз сулар балықтардың үлкен жақтауларын асырай бастады. Жағалауларда  ну орман бой көтерді, ал дөңдердiң арасындағы жазықтықтар көк майсаларға айналып кеттi. Тек қана төбелерде (тiк зоналық)  қалған сахаралық шөптер батыс және шығысқа қарай шегiндi де(бүгінде сол жерде Бахтемiр және Қиғаш тармақтары орналасқан), пайда болған азондағыш жер бедерлi ядрода лотос гүлдедi, құтан және шағала ұя сала бастады. Ел өз келбетін өзгерттi. Сонда орналасқан оның нәсiлi де өзгердi. Далалық - сарматтар малға маса маза бермегендіктен және дымқыл шөптерге үйренбегендіктен сол жерлерді тастап кетеді. Ал Хазарла рболса Каспий теңізінің деңгейінен 6 м төмендегі жағалау сызығы бойына орналасты. Олар бэров баурайларында аттары үшiн жайылымдар, құсы және аңы көп, бай балық аулау қоныстарын тауып алды. Хазарлар жүзiм черенкаларын өздерімен бiрге әкелдi және осы жүзімді оларға қан төгіссіз кездейсоқ табиғаттың қайырымдылығы бойынша қолдарына түскен жерлерінде отырғызды. Жүзiм өте боранды қыстарда қурап, бiрақ қайта-қайта дагестандық сорттармен толытырылды, өйткенi Терск және Волжск хазарияның аралығында байланыс тоқтамады. Каспий маңы даласында иелік еткен жауынгер аландар және ғұндар хазар үшiн қауiптi болмады. Дельтадағы тармақтар кез келген жат елдiк адам жөн таба алмайтын лабиринт болады. Тармақтардағы ағым тез, жағалары бойынша қамыс өседі, сондықтан жағалауға шығып кетуге барлық жерде мүмкін емес. Хазарияға кiруге талаптанған кез келген атты әскер тоғай қоршаған тармақтарды жылдамдатуға жылдам iстей алмас едi. Атты әскер нақ сол жерде өзінің басты артықшылығынан маневрлiктен айрылып қалады, яғни лабиринттағы тармақтардың жолдарын сол жерде тұратын тұрғындар ғана білгендіктен жауларына күтпеген жерден соққы беріп, ұсталмайтындай бола келтiріп, бастамашылықты өзiне алатын. 
Қыста қиындау болды. Мұзы нәзiк және сирек өзендерде тіпті суық қақаған аяздарда да мұз ат және сауытты шыдай алмады.

           Хазария жаулармен қоршалған табиғи бекiнiс болды. Үйінде күшті әрі сенімді хазарлар оларға iске жарайтын далаға шығуға тәуекел етпедi.  
Хазарлар далаларда өмiр сүрмедi, демек олар  көшпелiлер болмады. Бірақ олар керiсiнше табиғаттан тек қана молдық алды: балық, жүзiм және бақтардан жемiстер. Қысқаша айтқанда, Едiлдің төменгi жақтарының нәсiлдерi сол кездері гомеостаздың фазаларында болды, яғни  табиғатпен және бiр-бiрiмен тепе-теңдiк сақтау. Өмiрлік бұл жүйеде нәсiлдер сирек араласты, өйткені соғысу тиімсіз еді, ал егер басқа этностан қыз алса, олар басқа дәстүрге үйренген сондықтан күйеуінің үйінде қиналады деп ойлады.

   Х ғ. Хазар қағанаты   
          III ғ. дейін скифтердi қырған,  парфяндарға жасағы бар көсемдi сыйға тартқан, қаталдығымен ерекшеленген сарматтардың ұрпағы аландар мың жыл ішінде мәдени, байсалды нәсiлдерге айналып кеттi. Бұл айналуға ғұндарға бағынудан құтылу үшiн 371 жылдан бастап Испанияға кеткен өте белсендi және көндiрiлмейтiн Аланның бiр бөлiгi себеп болды. Бiз тұқым қуалау белгiсi арқылы пассионарлықты бiле аламыз. Демек, пассионарлы Аландардың нәсiлдерiн солтүстік Кавказда емес, Кастилияда iздеу керек. Угрлар, соның iшiнде мадьярлар ІІ-V ғ. ғұндардан пассионарлық энекцияны алған ежелгі этнос. Көбінесе гуздар пассионарлы болды, өйткені олар тәуелсіздікті түркілерден де, ғұндардан да сақтай алды. Византиялық этноста ұрпақ болмады. Бірақ бұл олардың питекантроптардан пайда болмады дегенді бiлдiрмейдi, бiрақ нәсiл адамдардың мал басы емес, ол ескi мәдениеттің орнын басатын тарихи уақытта пайда болатын динамикалық жүйе. Жерорта теңізі мағында ертеде Лациум және финикиялық қалалар өзiне өрлеу кезiнде қосқан бiртұтас эллинистикалық мәдениет бар болды. Ол этникалық тұрғыда батыс еуропалықты еске салады, өйткенi негiзгi эллиндiк ядро жан-жақты эллинистикалық мәдениеттiң барлық варианттары бiтiрмейдi. Әрине, Рим, Карфаген және Пелло этностары өз ерекшелiктерiне ие болды және  дербес нәсiлдер болды, бiрақ суперэтникалық мағынада эллинистикалық мәдениеттiң кең шеңберлерiне кiрдi. Римдiк өктемдiлiк этникалық нивеляцияны туғызды, ал грек тiлiнiң латын тілімен теңдесуі жерорта теңiздiктiң барлық дерлiк тұрғындары бiр нәсiлге бiрiгiп кеткенiн келтiрдi. Бiрақ б.з.д. I ғ. Римдiк империяда жаңа бүтiндiктi келесi екi ғасыр құрастырған жаңа адамдар құрады. Пайда болуларының басында өздерін анотомиялық немесе физиологиялық белгiлер бойынша емес мiнез-құлықтың сипаты бойынша басқаша көрсетті.Олардың өміріндегі мақсаттары өзгеше, думандап көңіл көтерулері өзгеше, бір бірімен қарым қатынастары да өзгеше  болуы тұстастарына мағнасыз көрiнетiн. Бөтен аскетизм жаңа адамдарды Эллинистикалық әлемге Фиваидуларды жасауға итермеледі; гректер және сириялықтар театрларда кештерді өткiздi және «Ара билерімен» сүйсiндi,ал бұлар болса әңгiмелер үшiн жиналып, бітісімен үйлеріне ақырын тарқады; бiрнеше ғасырлар бойы эллиндер және римдiктер өз құдайларын әдеби персонаждар деп санады. Эллиндар және римдiктер Митрамен, Исидпен, Кибеламен, Гелиоспен ұрыспай, тек қана Христоспен аралары суыған болатын. Идеологиялық немесе саяси белгiні емес, этологиялық белгіні айтқан дұрыс . Дегенмен, ол римдiктер мен гректерге қосыла алмаған иудейлерге де жат еді.

Жаңартылған хазарияның жаулары 
Соғыс әрдайым ауыр және жағымсыз іс екені белгілі. Бiрақ соғыстан да жаман нәрселер бар: құл болу, қасиеттi жерлерге тiл тигiзу, дүниенi тонау және қорлық жасау. 
Бұның бәрі шығыс Еуропаның халықтары иудей Хазариясының ықпалына түскенде байқалды. Бірақ олардың арасындағы этникалық айырмашылықтар топтаcу мүмкiндiгiн бермедi. Ал Итиль үкiметі оларды бiр-бiрiне оңай айдап сала алды. IX ғ. Вениамин патша кемеңгерлерге(осетин)  , түрiктерге (мадьяр), пайниловтарға (печенегтер ) және Македондықтарға (византиецтер) қарсы соғысты. Вениамин жаулардың коалициясын Аландардың арқасында жеңдi. Кейін Х ғ. Аарон патша түркілердің (гуздер) көмегімен аландарды жеңдi. М.И.Артамонов осы оқиғаны 932 жылмен және Аарон жеңiлген Аланды христиандықтан бас тартқанымен байланыстырады. 922 жылы Камалық болгарлардың басшысы Альмуш ислам дінің қабылдады және Бағдад халифатының көмегімен Хазариядан бөлініп кетеді. Бұдан басқа, ол ол басып алған иудейлерге қарсы бекiнiстiң құрылысы үшiн ғалифтан ақша сұрайды. Халиф өлтiрiлген визарьдің кәмпескеленген заттарын сатуды бұйырып және ақшаны елші ибн- Фадланға тапсыруға бұйрық бердi, бiрақ сатып алушы елшiлiктiң керуенiн  қуып жете алмады, сондықтан булгардағы бекiнiс салынбады, ал хорезмдiктер X ғ. Бағдад ғалифтарының бұйрықтарына ендi мән бермеді. Дiннен безушiлiк Ұлы Булгарды әлсіретті. Үш болгарлық тайпалардың бiрi - суваз (чуваштардың арғы аталары) - исламды қабылдаудан бас тартты және Волганың ар жақ ормандарына барып тұрақтанды. Жарылған болгарлық держава иудей хазариясымен бақталас бола алмады.  
Ұқсас жағдай Гуздерде де болды. Олардың көсемдерiнiң бiрі 921 жылы ислам қабылдаған болатын, бiрақ руластары оған жаңа сенiмнен безудi не болмаса өкiметтен кетуді ұсынды. Гуз ежелгi құдайларға қайтып келдi. Хазарлардың өз ақшалары болмады, олар араб диргемаларын қолданды. Бұл қазынаның қандай болса да бір бөлiгі қол астына қарайтын хазар патшаларында қалды. 883—900 жылдардағы Куфиялық жазулары бар диргемовтардың аймағы Орыс жерiнің шығыс шекарасына дейін жететін, яғни онымен Хазарияның ықпалындағы солтүстiктегілер пайдаланды. 900 жылдан бастап Орыс жерiлерінің қоймаларында диргемалар пайда болды, бұл жағдай оны хазарияның экономикалық жүйесiне енетінін көрсетті. Бұл диргемалар алапа емес, өйткенi жеңістер әрдайым жылнамаларда жазылған. Бұл 909—910 жылдары Каспий теңiзiндегі қызметтері үшін төлеулерi, яғни  914 жылы древляндарды басуға орыс батырлардың бөгде мүдделер үшiн құйылған қанына, 920 жылдағы печенегтармен соғысы үшін, 913 жылы Вениамин патшасымен жасалған сатқандық үшін, және көптеген осындай жағдайлар үшін төлем болып табылады. Олега Болжағышты мадақтау үшiн сылтаулар жоқ. Хазар иудейлерi партияларда және сұлтандықтардағы мұсылмандардан қорықпайтын, бiрақ олар өкiмет басына Македондық әулет келген Византияның күшiмен есептелуге тиіс болды. Барлық православиелiк христиандар потенциалдық Византиямен одақтас болды, олардың саны Кирилл және Мефодий арқасында өсті. 867 жылы Русьтің бiрiншi шоқынуы болды, және варягтардың жаулап алуы православиеге Русьті қосатынын тоқтататын қате жорамал болуы екiталай. Бұл кiмге керек еді? Әрине хазар еврейлерiне!

Волж Хазариясының археологиялық  ескерткіштері

1. Бату хан Сарайының қалдықтары
2. Едiл - Ахтуба жайылмасында Ахтубаның оң жағасында құс фермасының жанында (Селитра ауылына қарсы) жыртылған жерде жақсы күйдірілген керамика бөліктері табылған. Бұл керамика Сарайдағы керамикаға ұқсас, және ол XIII-XVI ғ. татарларға тиесілі екені күмәнсіз.
3. Мангут тармағының Ахтубаның төменгі жағасында  ортасында қара сазбен жасалған, орташа күйдірілген, кiлегейлі керамиканың бөлiктерi табылған. Доннан Байкалға дейінгі VII-шi ғасырға дәл келеді.
4. Баста ауылының оңтүстiк шетіндегі дөңде сармат үрлеме желдер бiлдiрген жерлеулерi табылды.
5. Енотаевканың оңтүстiк шетiнде Едiлдiң үстiнгі жағалауында адамның жерден шығып жатқан сүйегі табылды. Еркек басы арқамен шығысқа қарай жатты, оң жағында жаман сақталған қамшы болды. Бас жағында - саз құмыра, оң шынтақта-балшық табақша(сармат).
6. Автомобиль жолының жол жағаларында хазар керамикаларын еске салатын керамиканың бiрнеше бөлiктерi табылған(Степан Разин дөңі).
7. Степан Разинның дөңiндегi оба.
8. Тас және Кабчик тармақтарының арасындағы төмпешiктер жүйесі. Билинг дөңінде жерлеу орны табылған. Скелет солтүстiк-батысқа бағытталған, бас оңға еңкейген, қолдары керiлген, арқаның үстiнде жатыр. Бас сүйегі езiлген, сүйектері жаман сақталған. Сүлденің айналасында керамиканың екi бөлiктерi жиналған: оң тiзеде - бұдырлау сызылған балшықтан жасылған ыдыстың қалдықтары, бас сүйектiң жанында - темiр пышағының бөлiгi жатыр. Оң тiзесінен оңға қарай - қызылдау-бурыл жасалған жерлеу құмыралары болды. Өлшемі: биiктiгі - 4,5 см, кеңiрдектiң енi - 3,0 см, ортасының енi - 5,0 см. Оң бүйiрінде - темiр бiз; Кеудесiнде – ортасында түймесі мен ұстағышы бар қола дөңгелек айнасы болды; айнаның диаметрi - 5 см;Ұстағыштың ұзындығы - 1, 2 см; Шапан немесе көйлегiнiң етегi моншақпен сәнделген.
9. Күңгір шоқысы. Көтергiш материалдар: балшықты керамиканың бөлiктерi және темiр саймандары. 
   16. Бешлық шоқысы - керамиканың бөлiктерi және аздап темір бөліктері, адамдардың сүйектері кездеседi. 
   Көтергiш материал: 1) Балшықты керамиканың бөлiктерi; 2) қырын қиылған гузді керамиканың бөлiктері; 3) Жыртынды оюмен безендірілген қара кiлегейлі керамика; 4) Қызылды қоңыр керамика; 5) Сызылған  жылтыратуы бар керамика.
10. Шикэ шоқысы. Шоқының шығыс тарабында қабырғалармен қоршалған. Бұл  кеш тұрғызылған ғимараттың бірі. Дөңнiң төбесiнде жерлеудiң қалдықтары - қабырға мен басы солтүстiкке бағытталғанын анықтауға мүмкiндiк беретiн асық сүйек. Қасында көзешi күкiрттi керамиканың және темiр саймандарының сынықтарының бөлiктері табылған.