Уәлихановтың қазақ халқының салт-дәстүрлерi туралы ой-пiкiрлерi

Сөйлесе сөзi әдептi,

Һәм мағыналы

Күлкiсi бейне  бұлбұл құс сайрайды – деп сыртқы сұлулығына iшкi әдебi сай аруды перiштедей бейнелеп бередi. Ал бұған қарама-қарсы  ашық боламын деп тантық болған “орынсыз жыртақтаған” күлкiшiл, оспадар, дөрекi, даңғаза, парықсыз, әдеп атаулыдан жұрдай қыздарды жерiне жеткiзе сынайды.

Жар таңдаушы жiгiттерге осындай оспадар қыздардан аулақ  болуға шақырады.

Абай жiгiттерге де сын айтып, олар қандай болу керек  деген эталлон-өлшемдi айқындайды. “Арыңды  жасыңнан сақта”, “Ар ақылдың сауыты”  дегендi айта келiп:

Керек iс бозбалаға  талаптылық

Әр түрлi өнер, мiнез, жақсы қылық.

Кейбiр жiгiт  жүредi мақтан көйлеп,

Сыртқа пысық  келедi, көзге сынық, – деп, жiгiтке  қойылар талаптар: талаптылық, арлылық, өнерлiк, мiнездiлiк – адамгершiлiк  қасиеттiң биiк өлшемi дегендi айтады.

Бiр жерде  бiрге жүрсең басың қосып

Бiрiңнiң бiрiң  сөйле сөзiң тосып – деп  сыйласымды достыққа шақырады.

Абай өзiнiң  “Адасқанның алды – жөн, арты –  соқпақ” атты өлеңiнде ойын-сырын, мiнез-құлық түзелмей, сыртын түзейтiн  сымбас борбай, сидаң жiгiттердi:

Олардың ойында жоқ малын бақпақ,

Адал еңбек, мал таппақ, жұртқа жақпақ

Жалғыз атын терлетiп ел қыдырып,

Сәлемдеспей алыстан  ыржаң қақпақ – деп, жерiне жеткiзе мiнеп-сынайды.

Әкенiң тiлiн  алмай, шаруаға мойын ұсынбай, ел қыдырып, ас iшiп, үнемi ойын-сауықпен өмiр өткiзушi жастарға “қалжыңбассып өткiзген қайран өмiр, түбiнде тартқызбай ма ол бiр зарлық” деп кейiн опық жейсiң, ойлан деп ой салады. Ондай жастарға Абайдың қояр талабы:

Әсемпаз болма  әрнеге

Өнерпаз болсаң арқалан.

Сен де бiр кiрпiш  дүниеге

Кетiгiн тап  та бар қалан – деп өсиет  айту болды.

Абай жастарға оқу оқып бiлiм ал, өнер үйрен, егiннiң  ебiн, сауданың тегiн бiл… Мал жұтайды, өнер жұтамайды дегендi айтты.

Адам болам  деген жiгiттiң бойында қандай қасиеттер болуы керек дегенге  үлкен мән бердi.

Адам болам  десеңiз.

Тiлеуiң, өмiрiң  алдыңда.

Оған қайғы  жесеңiз

Бес нәрсеге  асық бол,

Бес нәреден  қашық бол…

Талап, еңбек, терең  ой

Қанағат, рақым  ойлап қой…

Бес асыл iс көнсеңiз.

Өсек, өтiрiк, мақтаншақ,

Ерiншек, бекер  мал шашпақ

Бес дұшпаның бiлсеңiз – деп жастарға жақсы, жаман қасиеттердi санамалап көрсетiп бередi.

Абайдың 41 қара сөздерiнде  де адам бойында болуға тиiстi адами  асыл қасиеттер мен оқу, бiлiм, өнердiң  пайдасы, адамды адамшылықтан аздыратын  ерiншектiк, мақтаншақтық, күншiлдiк, көрсе қызарлық, өсекшiлдiк т.б. жаман әдет, жат мiнездер жан-жақты ғылыми тұрғыда сөз еттi.

Абай өзiнiң ақындық  өнерiн де, ғақылиялық ғалымдық ой-пiкiрiн  де қазақ халқының  ғалымдық ой-пiкiрiн  де  қазақ халқының  келешегiне, iргелi, мәдениеттi,  көсегелi, берекелi, бiрлiкшiл ел болуына арнады.

 

Негізгі әдебиеттер:

1.Қалиев С., Молдабеков  Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” - Астана. 2005 ж. 

2.Әл-Фараби. Философиялық  трактаттар. – Алматы: “Ғылым” 1973 ж. Әлеуметтiк-этикалық трактаттар. А; “Ғылым” 1975 ж.

3. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томдық. – Алматы: “Рауан” 1т. 1994., 2 т. 1998 ж.

4.Қазақтың мақалдары мен  мәтелдерi. – Алматы: ҚазГосполитиздат. 1957.

5.Қожахметова К.Ж. Халық  педагогикасын зерттеудiң кейбiр  ғылыми және теориялық мәселелерi.  - Алматы; 1993 ж.