Старажытнае грамадства на тэрыторыі беларусі. Фарміраванне этнічных супольнасцей

Аднак збiць рэвалюцыйную хвалю ўладам ўсё ж такi ўдалося. У пэўнай ступенi гэтаму спрыяў Манiфест 17 кастрычнiка. У партыях дэмакратычнага лагера, якiя дагэтуль дзейнiчалi нелегальна, а зараз атрымалi магчымасць свабодна весцi прапаганду сваiх iдэй, пачалi праяўляцца розныя погляды наконт далейшых дзеянняў i сродкаў барацьбы. Увядзенне палiтычных свабод з задавальненнем сустрэла буржуазiя. Яна лiчыла, што рэвалюцыя дасягнула сваiх мэт i павiнна скончыцца. Хутка пачынаюць узнiкаць буржуазныя палiтычныя партыi i арганiзацыi.

Першымi з iх сталi Канстытуцыйна-дэмакратычная партыя (кадэты) i Саюз 17 кастрычнiка (акцябрысты). Кадэты заявiлi аб сваёй апазiцыi самадзяржаўю. Яны выступалi за канстытуцыйную манархiю, за знiшчэнне саслоўных прывiлеяў i iншых перажыткаў феадалiзму, за палiтычныя свабоды i поўнае раўнапраўе. Але яны не лiчылi неабходным канчаткова лiквiдаваць памешчыцкае землеўладанне. Для нацый яны прызнавалi толькi права на культурнае самавызначэнне. Акцябрысты занялi больш “правую” пазiцыю. Яны былi поўнасцю задаволены Манiфестам 17 кастрычнiка, выступалi за падтрымку манархiчнай улады i захаванне адзiнай i непадзельнай Расii.

У Беларусi больш спрыяльнымi аказалiся ўмовы для дзейнасцi партыi акцябрыстаў. Тут яе падтрымлiвалi рускiя чыноўнiкi-манархiсты, памешчыкi, праваслаўнае духавенства. Кадэты з-за адсутнасцi на Беларусi земстваў i вышэйшых навучальных устаноў не мелi тут неабходнай сацыяльнай глебы для сваёй дзейнасцi. Яны знайшлi падтрымку толькi з боку яўрэйскай буржуазii. Па агульнапалiтычных i нацыянальных пытаннях кадэтаў на Беларусi падтрымалi польскiя памешчыкi i каталiцкi касцёл. Кадэцкую праграму, дапоўнiўшы яе прынцыпамi каталiцкай веры, падтрымала створаная ў канцы 1905 – пачатку 1906 гг. Канстытуцыйна-каталiцкая партыя Лiтвы, якая стала саюзнiцай кадэтаў на Беларусi.

Да буржуазных партый, якiя дзейнiчалi на тэрыторыi Беларусi трэба аднесцi сiянiстаў. Пасля стварэння ў 1897 г. сусветнай арганiзацыi сiянiстаў на Беларусi хутка пачалi ўзнiкаць сiянiсцкiя гурткi. Аднак сiянiсты адмаўлялi ўдзел яўрэяў у рэвалюцыйным руху краiн дыяспары i мелi на мэце стварэнне самастойнай яўрэйскай дзяржавы ў Палесціне, якая аб’яднала б ўсiх яўрэяў свету. У час рэвалюцыi 1905–1907 гг. сiянiсты падтрымлiвалi кадэтаў.

Правы ўрадавы палiтычны лагер, каб абараняць iнтарэсы самадзяржаўя ва ўмовах адкрытай палiтычнай барацьбы, таксама пачаў фармiраваць свае палiтычныя партыi. Самай уплывовай з iх быў “Саюз рускага народа”. Яго членаў рэвалюцыянеры называлi чарнасоценцамi. У канцы 1905 – пачатку 1906 г. арганiзацыi “Саюза рускага народу” былi створаны ў Мiнску, Гомелi, Вiцебску i iншых гарадах Беларусi. Да партый правага кансерватыўнага накiрунку адносiлiся таксама “Партыя рускага сходу”, “Партыя народнага цэнтра” і шэраг іншых. Усе яны займалi крайне манархiчныя пазiцыі, абаранялi iнтарэсы памешчыкаў i праваслаўнай царквы, выступалi за непарушнасць самадзяржаўнай улады, захаванне памешчыцкага землеўладання, за тэрытарыальнае адзiнства Расii.

Пасля снежаньскiх падзей 1905 г. рэвалюцыйны рух паступова iдзе на спад. Усплёскi палiтычных выступленняў у 1906 г. назiралiся ў студзенi – у сувязi з гадавiнай “Крывавай нядзелi” i ў красавiку, калi адзначалася свята 1 Мая. Адначасова ўзмацнялася i эканамiчная барацьба. Рабочых актыўна падтрымлiвалi сяляне i вайскоўцы. У лiпенi–снежнi 1906 г. даволi актыўна працягвалася толькi эканамiчная барацьба. Вясной 1907 г. рэвалюцыйны ўздым назiраўся, але ён быў найслабейшым за ўвесь перыяд рэвалюцыi.

3 чэрвеня 1907 г. Мiкалай II выдаў загад аб роспуску II Дзяржаўнай думы i аб змяненнi выбарчага закону. Паколькi па Манiфесту 17 кастрычнiка новы закон не мог дзейнiчаць без ухвалення яго Дзяржаўнай думай, то гэты крок урада з’яўляўся, па сутнасцi, дзяржаўным пераваротам. Падзеi 3 чэрвеня сведчылi аб заканчэннi першай расiйскай рэвалюцыi.

Паражэнне рэвалюцыi 1905–1907 гг. не азначала вяртання да мiнулага. У Расii, хоць i ва ўрэзаным выглядзе, iснавалi палiтычныя свабоды, былi створаны i атрымалi магчымасць легальнай дзейнасцi розныя палiтычныя партыi, засталася Дзяржаўная дума, працоўныя дабiлiся значнага паляпшэння эканамiчных умоў свайго жыцця. Рэвалюцыя аказала моцны ўплыў на рабочы i нацыянальна-вызваленчы рух не толькi ў Расii, але i ва ўсiм свеце. Аднак галоўная мэта рэвалюцыi – звяржэнне самадзяржаўя i знiшчэнне памешчыцкага землеўладання – не была дасягнута.

Наступленне рэакцыi пасля трэцячэрвеньскага дзяржаўнага перавароту выразiлася ў дзейнасцi атрадаў жандармерыi, арышце кiраўнiкоў i актыўных удзельнiкаў рэвалюцыйных выступленняў, закрыццi рэвалюцыйных газет, забароне прафесiйных саюзаў. Ад гэтага больш за ўсiх пацярпелi левыя партыi i арганiзацыi, якiя былi вымушаны значна скарацiць цi ўвогуле прыпынiць сваю дзейнасць. Былi вельмi аслаблены i партыi лiберальна-буржуазнага цэнтра. Распалiся некаторыя правiнцыяльныя арганiзацыi кадэтаў, у тым лiку i на Беларусi, скарацiлася колькасць iх друкаваных органаў.

У той жа час актывiзавалася дзейнасць правых манархiчных арганiзацый. Яны разгарнулi шырокую агiтацыю супраць яўрэяў, палякаў, каталiцкага касцёла, а таксама супраць беларускага нацыянальнага руху. У гэты час адбылося арганiзацыйнае афармленне “западнороссов”. Як iдэалогiя “западнорусизм” узнiк пасля паўстання 1863–1864 гг. “Западнороссы” прызнавалi беларусаў самастойнай народнасцю, але разглядалi iх як састаўную частку рускага народа, у якi ўключалi яшчэ вялiкарусаў i ўкраiнцаў. Галоўнай сваёй мэтай “западнорусизм” лiчыў барацьбу супраць польскага i каталiцкага ўплыву на беларусаў. Актыўным дзеячам i iдэолагам “западнорусизма” быў Л.Саланевiч. Ён з’яўляўся адным з арганiзатараў “Белорусского общества”, выдаваў газеты “Белорусская жизнь” (1909–1911 гг.) i “Северо-западная жизнь” (1911–1915 гг.). Л.Саланевiча актыўна падтрымлiваў П.А.Сталыпiн.

Беларускi нацыянальны рух пасля рэвалюцыi апынуўся ў цяжкiм становішчы. БСГ як палітычная партыя перастала існаваць. Яе кiраўнiкi сканцэтравалi сваю ўвагу на легальнай дзейнасцi. У гэты час ім прыходзiлася весцi барацьбу на два фронты – супраць рускiх i супраць польскiх нацыяналiстаў, якiя не жадалi прызнаваць самастойнасць беларускага народа.

У паслярэвалюцыйны перыяд цэнтрам беларускага нацыянальна-культурнага руху стала газета “Наша нiва”. Яна выдавалася з лiстапада 1906 г. па жнiвень 1915 г. у Вiльнi. У склад рэдакцыi ўваходзiлi I. i А. Луцкевiчы, В.Ластоўскi, В.Iваноўскi, А.Уласаў. Газета друкавалася кiрылiцай (для праваслаўных беларусаў) i лацiнкай (для беларусаў-католiкаў). “Наша нiва” займала лiберальныя асветнiцкiя пазiцыi. Галоўным у сваёй дзейнасцi “нашанiўцы” лiчылi барацьбу за захаванне адзiнства беларускага народа, за пераадоленне яго рэлiгiйнага расколу.

Значную ўвагу “Наша нiва” надавала прапагандзе беларускай нацыянальнай культуры, развiццю беларускай мовы. Пры газеце ствараўся беларускi нацыянальны музей. З 1910 г. “Наша нiва” выдавала адрасаваны сялянам “Беларускi каляндар”, з 1912 г. сельскагаспадарчы аддзел газеты быў пераўтвораны ў самастойны часопiс “Саха”, у гэты ж час для моладзi пачаў выдавацца лiтаратурны месячнiк “Лучынка”. “Наша нiва” разам з другiм буйным беларускiм выдавецтвам “Загляне сонца i ў наша ваконца” забяспечвала выхад мастацкай i навукова-папулярнай кнiжнай прадукцыi. “Наша нiва” выхавала цэлую плеяду беларускiх пiсьменнiкаў, грамадска-палiтычных дзеячаў, навукоўцаў, сярод якiх Я.Колас i Я.Купала, А.Пашкевiч i М.Багдановiч, А.Гарун i М.Гарэцкi, З.Бядуля i Ц.Гартны.

БЕЛАРУСЬ У ГАДЫ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ. ЛЮТАЎСКАЯ БУРЖУАЗНА-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ НА БЕЛАРУСІ

 § 1. Пачатак і прычыны першай сусветнай вайны. Адносіны да вайны розных класаў і партый

 § 2. Беларусь у гады першай сусветнай вайны

 § 3. Беларускі нацыянальны рух

 § 4. Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя. Перамога рэвалюцыі на Беларусі

  

§ 1. Пачатак і прычыны першай сусветнай вайны. Адносіны да вайны розных класаў і партый

Галоўнай прычынай першай сусветнай вайны з’явіліся супярэчнасці паміж буйнейшымі імперыялістычнымі краінамі. Пачалі вайну Германія і Аўстра-Венгрыя. 1 жніўня 1914 г. (па новаму стылю) Германія аб’явіла вайну Расіі, а 3 жніўня – Францыі, захапіла Бельгію і Люксембург. 4 жніўня Англія аб’явіла вайну Германіі. Разам з Англіяй у вайну ўступілі яе дамініёны Аўстралія, Канада, Новая Зеландыя і калонія Індыя. На баку Антанты выступіла Японія, а ў падтрымку Германіі – Турцыя. Пачалася сусветная вайна, якая працягвалася 4 гады і 4 месяцы і якая вельмі дорага абышлася чалавецтву. Паводле няпоўных даных, было забіта, паранена і скалечана каля 30 млн чалавек. У вайне ўдзельнічала 38 краін з насельніцтвам звыш 1,5 млрд чалавек – 75 % усяго насельніцтва зямнога шара.

Вайна не вырашала задач нацыянальнага развіцця ніводнай дзяржавы (сваю незалежнасць адстойвала толькі Сербія), не адпавядала інтарэсам працоўных, была з усіх бакоў захопніцкай. Урады краін-удзельніц вайны стараліся пераканаць свае народы ў тым, што яна вядзецца ў мэтах абароны радзімы.

Пануючыя класы і вярхі гандлёва-прамысловай буржуазіі Расіі падтрымалі вайну, таму што чакалі для сябе вялікіх выгод ад будучага падзелу турэцкай і аўстрыйскай маёмасці.

Шырокія пласты гарадской сярэдняй буржуазіі і буржуазнай інтэлігенцыі пад уплывам друку, пропаведзяў духавенства таксама лічылі вайну справядлівай з боку Расіі.

У самым пачатку вайны ў Мінску, Магілёве, Віцебску і іншых гарадах мясцовымі органамі ўлады былі праведзены “патрыятычныя” сходы. У Мінску 18 жніўня 1914 г. вялікая група вучнёўскай моладзі прайшла па вуліцы да дома губернатара і падала адрас на імя цара, у якім гаварылася аб поўнай падтрымцы палітыкі ўрада ў вайне супраць Германіі і Аўстра-Венгрыі. Амаль 5 тыс. чалавек прынялі ўдзел у патрыятычнай маніфестацыі, якая адбылася 30 жніўня 1914 г. у г. Пінску. Асаблівы патрыятычны ўздым назіраўся ў г. Магілёве. У ліпені 1914 г. тут адбыліся сходы прадвадзіцеляў дваранства, членаў земства, ганаровых грамадзян, духавенства і настаўнікаў, удзельнікі якіх запэўнівалі, што насельніцтва Магілёўскай губерні адзінадушна адабрае ўрадавую палітыку, гатова на любыя ахвяры дзеля Айчыны.

Пазіцыі сацыяльных слаёў насельніцтва як у люстэрку адбіваліся на дзейнасці палітычных партый. Ужо ў самым пачатку вайны партыі акцябрыстаў і кадэтаў заявілі аб сваёй поўнай падтрымцы знешняй палітыкі ўрада Расіі. Лідэр кадэтаў П. Мілюкоў выказаў думку аб далучэнні Галіцыі, Угорскай Русі, Букавіны да Расіі з той мэтай, каб дапамагчы нацыянальнаму ўз’яднанню ўкраінскага народа. П. Мілюкоў прапанаваў далучыць да Расіі і землі, якія да славян ніякіх адносін не мелі: Басфор і Дарданелы, прыбярэжную тэрыторыю Турцыі з г. Стамбулам. Справа была не толькі ў абароне славян. Будаўніцтва Германіяй Багдадскай чыгункі праз Балканы і Турцыю закранала эканамічныя інтарэсы Расіі, якая вывозіла праз пралівы Басфор і Дарданелы 37 % сваіх тавараў, у тым ліку 80 % хлеба, прызначанага на экспарт. 3 будаўніцтвам дарогі Германія ўстанавіла кантроль над пралівамі і стала галоўнай перашкодай пранікненню Расіі ў Турцыю. Пад германскі ўплыў трапіла і Балгарыя, што таксама супярэчыла пазіцыі Расіі, якая лічыла сябе абаронцай усіх славянскіх народаў.

Сярод дробнабуржуазных партый панавалі абаронніцкія погляды. Большасць эсэраў і меншавікоў прытрымліваліся лозунга “абароны радзімы ад прускіх варвараў”. Невялікая група меншавікоў-інтэрнацыяналістаў на чале з Ю. Мартавым выступіла з асуджэннем урадаў ваюючых краін. Сярод меншавікоў меў месца і правасацыялістычны напрамак. Яго ўзначальваў Г.В. Пляханаў. Ён лічыў, што Расія вядзе праўдзівую вайну, што адказнасць за яе павінен несці той, хто яе распачаў.

У партыі эсэраў таксама вызначылася тры напрамкі ў адносінах да вайны: сацыял-шавіністычны, які падтрымліваў ўрад, цэнтрысцкі, які прапагандаваў лозунг “без пераможцаў і без паражэнцаў”, і левы, які выступаў супраць вайны, за мір, зямлю і волю.

Найбольш радыкальнае стаўленне да вайны заняла партыя бальшавікоў. У жніўні 1914 г. У.І. Ленін напісаў тэзісы аб вайне “Задачы рэвалюцыйнай сацыял-дэмакратыі ў еўрапейскай вайне”. Тэзісы з’явіліся асновай маніфеста ЦК РСДРП “Вайна і расійская сацыял-дэмакратыя”. Гэта была праграма партыі бальшавікоў, у якой вызналася палітычная лінія ў адносінах да вайны. Сутнасць яе заключалася ў трох лозунгах. Першым і галоўным з іх быў лозунг “ператварыць імперыялістычную вайну ў вайну грамадзянскую”. Другім лозунгам бальшавікоў стаў лозунг “паражэння “сваіх” урадаў у імперыялістычнай вайне”. Трэцім – заклік да “поўнага разрыву з II Інтэрнацыяналам, стварэння III, Камуністычнага Інтэрнацыянала”. Трэба адзначыць, што апошні лозунг не падтрымала ніводная з еўрапейскіх сацыял-дэмакратычных партый.

§ 2. Беларусь у гады першай сусветнай вайны

Згодна з распрацаванымі планамі ваенных дзеянняў Германія разлічвала спачатку разбіць Францыю, а затым Расію. Уварваўшыся праз тэрыторыю нейтральнай Бельгіі ў межы Францыі, немцы стварылі рэальную пагрозу для Парыжа.

Расія планавала нанесці галоўны ўдар па Аўстра-Венгрыі ў напрамку Галіцыі, што давала магчымасць пранікнуць на Балканы і да праліваў Басфор і Дарданелы.

З пачатку 1915 г. асноўныя сілы Германіі знаходзіліся на Усходнім фронце. У выніку нямецкага наступлення расійскія войскі ў чэрвені 1915 г. пакінулі Галіцыю, страціўшы каля 600 тыс. палоннымі, забітымі, параненымі. Захапіўшы Галіцыю, Германія сканцэнтравала галоўныя сілы на польскім тэатры ваенных дзеянняў.

Расійскія войскі, церпячы паражэнне за паражэннем у Польшчы, у ліпені 1915 г. здалі Варшаву. Фронт імкліва набліжаўся да Беларусі. У жніўні 1915 г. пачалося нямецкае наступленне ў напрамку Коўна–Вільня–Мінск. У пачатку верасня 1915 г. расійская армія пакінула Вільню, Гродна, Ліду, Брэст і іншыя гарады Заходняй Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск–Паставы–Баранавічы–Пінск. Значная частка тэрыторыі Беларусі апынулася пад германскай акупацыяй.

Напярэдадні і ў першыя дні вайны заходнія, у тым ліку беларускія губерні, былі аб’яўлены на ваенным становішчы. Забараняліся забастоўкі, сходы, шэсці, маніфестацыі, уводзілася ваенная цэнзура.