НЭП на Бел.
Укрупненне тэр-рыі
Бел.
У гады грамадзянскай
вайны і замежнай інтэрвенцыі
Савецкая дзяржава пайшла на шэраг
мерапрыемстваў, якія нагадвалі камунізм,
але былі ўведзены ў сувязі з ваеннымі
абставінамі. Такая эк. палітыка бальшавікоў атрымала назву “ваеннага
камунізму”. Быў ліквідава-ны прыватны
гандль. Для насельніцтва ўводзілася працоўная
павіннасць, адмянялася плата за камуналь-ныя
услугі. У вёсцы ўводзілася харчразвёрстка
– с-ма падрыхтовак с/г прад-таў, паводле
якой сяляне былі абавязаны здаваць дзяржаве
лішкі прад-таў па цвёр-дых цэнах. З заканчэннем
грамадзянскай вайны сяля-не патрабавалі
адмены харчразвёрсткі і дазволу свабо-днага
гандлю. У 1921г. было прынята рашэнне аб
за-мене харчразвёрсткі натур. харчпрад-тамі,
распачаў-шы такім чынам палітыку, якая
атрымала назву НЭП. Сутнасць НЭПа – выкарыстанне
таварна-грашовых адносін. Як с-ма яна
склалася ў 1925г. Харчпадатак быў менш
за харчразвёрстку і аб’яўляўся сялянам
за-гадзя, напярэдадні сяўбы. У выніку
ў селяніна з’явілі-ся лішкі прад-таў,
якія заставаліся пасля выплаты хар-чпадатку.
Ён мог прадаць іх на рынку, бо ў краіне
ўво-дзілася свабода гандлю. У выніку ўвядзення
харчпада-тку павысілася мат. зацікаўленнасць
сялянства ў выні-ках св. працы. Гэта дазволіла
поўнасцю аднавіць да 1927г. с/г. Асаблівасцю
ў яе развіцці стала павелічэн-не колькасці
хутароў, якія ствараліся на былых землях
памешчыкаў. Эл-тамі НЭПа стала таксама
развіццё с/г кааперацыі – добраахвотнага
аб’яднання людзей для сумеснай арганізацыі
працы пры вырошчванні ўра-джаю і арганізацыі
яго продажу. Развіццё прыватнага гандлю
выклікала неабходнасць ліквідацыі розных
грашовых адзінак. Вялікае значэнне надавалася
стабі-лізацыі рубля. З гэтай мэтай была
праведзена грашо-вая рэформа. Першым
крокам яе было ўвядзенне ў СССР новай
грашовай адзінкі – савецкага чырвонца
(=10 дарэвалюцыйных залатых рублі). У снежні
1920г. быў распрацаваны план дзярж. электрыфікацыі
Расіі (ГОЭЛРО). Згодна адпаведнаму плану,
на тэр-рыі Бел. к сяр. 20-х гг. ХХст. было
пабудавана звыш 20 элект-растанцый. Першай
стала БелДРЭС каля Оршы, якая выкарыстоўвала
ў якасці паліва торф. Аднаўленне с/г, электрыфікацыя
прывялі да ўздыму прамысловасці. Пачалі
працаваць мінскія чыгуналіцейныя і машына-будаўнічыя
заводы, крышталічны завод “Барысаў”,
фабрыка запалак “Бярэзіна”, лесапільныя
і гарбарныя заводы. У 1927г. прамысловасць,
будучы дробнай, усё ж перавысіла даваенны
ўзровень развіцця. Увядзенне НЭПа патрабавала
дэмакратызацыі ўсяго грамадска-паліт.
жыцця. Бальшавікі звязвалі яе з узмацненнем
пазіцыі, каб не дапусціць ператварэння
РКП(б) у пар-тыю “чыноўніцтва”. Масавы
набор у партыю рабочых і сялян у выніку
ленінскіх прызываў 1924-25гг. Хоць і папоўніў
яе “сваімі” па сац.-класаваму складу
людзь-мі, але і знізіў узровень адукаванасці
партыйцаў. У БССР замацавалася аднапартыйная
с-ма. Заключанае ў гады грамадзянскай
вайны саюзнае пагадненне – Да-гавор аб
ваенна-паліт. саюзе савецкіх рэспублік
ад 1 чэрвеня 1919г. – ужо не адпавядала існуючаму
стан-шчу. Таму з лета 1921г. пачаліся пошук
і выпрацоўка ф-м аб’яднання рэспублік
у адзіную дзяржаву. Была прынята ленінская
прапанова аб’яднання – федэра-цыя, у
якой на раўнапраўнай аснове абэядноўваліся
дзве саюзныя рэспублікі. 30 снежня 1922г.
на І Усеса-юзным з’ездзе Саветаў у Маскве
дэлегацыя БССР на чале з Чарвяковым падпісала
Дэкларацыю і Дагавор аб стварэнні СССР.
У 1924-25гг. адбылося ўзбуйненне тэр-рыі
БССР за кошт перадачы ёй раёнаў Віцебскай,
Гомельскай, Смаленскай губерняў. Насельніцтва
да-лучаных да БССР тэр-рый станоўча аднеслася
да вяр-тання ў склад рэспублікі. Між тым
НЭП стымуляваў сац. расслаенне грамадства,
у чым бальшавікі бачылі пагрозу ажыццяўленню
св. праграмных мэт. Пры пад-трымцы бяднейшай
часткі грамадства ў пач. 30-х гг. НЭП быў
канчаткова ліквідаваны.
Стварэнне прэзідэнцкай с-мы паліт. улады
15 сакавіка 1994г. была
прынята Канстытуцыя (Асн. Закон)
РБ. Ёю наша дзяржава абвяшчалася
прэзідэнц-кай рэспублікай. Першым
прэзідэнтам РБ быў выбра-ны
А.Р.Лукашэнка. 10 ліпеня 1994г., у другім туры га-ласавання, за яго аддалі
галасы 4,2 млн чал-к, звыш 80% грамадзян,
якія прыйшлі на выбарчыя ўчасткі. Перадвыбарная
праграма Прэзідэнта ўключала ў сябе забеспячэнне
суверэнітэту, эк. і паліт. стабільнасці
краіны, правядзенне курсу на рэфармаванне
грамадст-ва, барацьбу з карупцыяй і злачыннасць,
паляпшэнне мат. дабрабыту народа. Па ініцыятыве
Прэзідэнта Лу-кашэнкі і ў адпаведнасці
з яго перадвыбарнай плат-формай 14 мая
1995г. быў праведзены рэспубліканскі рэферэндум.
Большасць прыняўшых удзел у галаса-ванні
пагадзіліся з наданнем рус. мове роўнага
статусу з бел. і падтрымала прапанову
аб устанаўленні новых Дзярж. сцяга і Дзярж.
герба РБ. Народ падтрымаў так-сама дзеянні
Прэзідэнта, накіраваныя на эк. інтэгра-цыю
з РФ. Паліт. апазіцыя (у рэспубліцы больш
за 1000 паліт. партый і грамадскіх аб’яднанняў,
некато-рыя з іх апазіцыйна настроены
да афіцыйнай улады), частка дэпутатаў
Вярхоўнага Савета і членаў Кансты-туцыйнага
Суда РБ выступілі супраць курсу, абранага
Лукашэнкам і большасцю бел. народа. Яны
стараліся навязаць грамадству паліт.
курс, зарыентаваны на бе-зуладдзе, хаос,
безадказнасць, дзікую грабежніцкую “прыхватызацыю”,
узбагачэнне ценявых стр-р і рас-цягванне
нац. багацця па прыватных кватэрах, арыен-тацыю
знешняй палітыкі на Захад і адказ ад саюза
Бел. з Расіяй і іншымі краінамі СНД, далейшае
зні-жэнне ўзроўню жыцця народа. Паліт.
напружанасць у грамадстве ўзмацнілася.
У гэтых умовах Прэзідэгт РБ Лукашэнка
прапанаваў правесці рэферэндум па пы-танню
прыняцця новай рэдакцыі Канстытуцыі
і па не-каторых іншых пытаннях, якія вызначалі
далейшы лёс дзяржавы. Рэферэндум адбыўся
24 лістапада 1996г. За прыняцце Канстытуцыі
РБ са змяненнямі і дапаўненн-ямі прагаласавалі
больш за 70% грамадзян, унесеных у спісы
для галасавання. У той жа час за прыняцце
Канстытуцыі РБ 1994г. са змяненнямі і дапаўненнямі,
прапанаванымі апазіцыяй, прагаласавалі
толькі каля 8% выбаршчыкаў. На рэферэндуме
народ Бел. падтры-маў таксама прапанову
аб перанясенні Дня незалеж-насці РБ на
3 ліпеня, выказаўся супраць свабоднай,
без абмежаванняў, куплі і продажу зямлі,
супраць ад-мены смяротнай кары ў дзяржаве.
У адпаведнасці з новай рэдакцыяй Канстытуцыі
РБ замест аднапалатна-га Вярхоўнага Савета
быў сфарміраваны двухпалатны Нац. сход.
Ён складаецца з Палаты прадстаўнікоў
і Савета Рэспублікі. Новая рэдакцыя Канстытуцыі
па-шырала правы і паўнамоцтвы Савета
Міністраў, змя-ніла парадак прызначэння
асоб на некаторыя дзярж. пасады. Значна
пашыраліся правы і свабоды грама-дзян.
Далучэнне Зах. Бел. да БССР
17 верасня 1939г. Чырвоная
Армія пачала паход у Зах.
Бел. і Зах. Укр. Пераважная
больўасць польскіх войск, якія
знах. тут, здавалася без бою.
Толькі асобныя час-ці аказалі
супраціўленне. Згодна з афіцыйнымі
даны-мі, у час паходу ў Зах. Бел. і Зах. Укр.
загінула 737 і было паранена 1862 салдаты
і афіцэры Чырв. Арміі. Большасць насельніцтва
Зах. Бел. – рабочыя, сяляне, рамеснікі,
працоўная інтэлігенцыя сустракалі савецкіх
салдат кветкамі, хлебам-соллю. Да 25 верасня
1939г. Чырв. Армія цалкам вызваліла Зах.
Бел. Паўстала пы-танне аб вызначэнні граніцы
паміж Германіяй і СССР. 28 верася 1939г. Германія
і СССР падпісалі новы дага-вор “Аб дружбе
і граніцы”, паводле якога такая грані-ца
была праведзена па так званай “лініі
Керзона”, выз-начанай яшчэ ў 1919г. Вярх.
Саветам Антанты як усх. граніца Польшчы.
Гэта была этнічная мяжа паміж бе-ларусамі
і палякамі. Да дагавора былі прыкладзены
два сакрэтныя пратаколы, згодна з якімі
ў сферу ўп-лыву СССР былі ўключаны дадаткова
Літва і Фінлян-дыя. Дагавор з фашысцкай
Германіяй “Аб дружбе і граніцы” нанёс
вялікі ўрон міжнар. Аўтарытэту СССР, дэзарыентаваў
антыфашысцкія сілы ў мн. краінах. На вызваленай
тэр-рыі Зах. Бел. пачаліся рэвалюцыйныя
пераўтварэнні. У ваяводскіх і павятовых
цэнтрах былі створаны часовыя ўправы,
у мястэчках і вёсках – сяля-нскія камітэты.
Гэта былі органы нов. Улады. 28-30 кастрычніка
1939г. у Беластоку адбыўся Нар. сход Зах.
Бел. Па дакладах дэпутатаў Прытыцкага
і Манцэ-віча Нар. сход прыняў Дэкларацыі
аб дзярж. уладзе і аб уваходжанні Зах.
Бел. ў склад БССР. Былі прыняты таксама
рэзалюцыі аб канфіскацыі памешчыцкіх
зя-мель, аб нацыяналізацыі банкаў і буйной
прамыслова-сці. 2 і 12 лістапада 1939г. былі
прыняты Законы аб уключэнні Зах. Бел.
ў склад СССР і ўз’яднанні яе з БССР. На
тэр-рыі Зах. Бел. было ўтворна 5 абоасцей
– Баранавіцкая, Брэсцкая, Вілейская,
Пінская і Беласто-цкая. У зах. абласцях
БССР разгарнуліся сац.-эк. пера-ўтварэнні.
Былі нацыяналізаваны прамысл. прадпры-емствы
і банкі, пачалося будаўніцтва нов. фабрык
і за-водаў. К к. 1940г. аб’ём валавой прад-цыі
павялічыўся больш чым у 2 разы. У вёсцы
беззямельным і малазя-мельным сялянам
было раздадзена звыш 1 млн га зям-лі, якая
належала польскім памешчыкам. К сяр. 1940г.
у зах. абласцях БССР дзейнічала 430 калгасаў,
якія аб’ядноўвалі звыш 23 тыс. сялянскіх
гаспадарак. Істотныя зрухі адбыліся
ў галіне к-ры. У 1940/41 наву-чальным годзе
ў зах. абласцях БССР працавала 5958 агульнаадукацыйных
школ, у тым ліку 120 сярэдніх. У школы дадаткова
пайшлі больш чым 100тыс. дзя-цей, якія раней
не маглі вучыцца. К пач. 1941г. дзейні-чала
5 інстытутаў, 12 тэхнікумаў, 100 кінатэатраў,
92 ДК, 220 бібліятэк. Такім чынам, з уз’яднаннем
з БССР зах. вобл. Рэспублікі ўключыліся
ў агульнасаюзны працэс сац.-эк. і культ.
развіцця, быў канчаткова пак-ладзены
канец падзелу Бел. Не абышлося і без рэпрэ-сій.
У лютым 1940г. ва ўсх. Раёны СССР былі выселе-ны
памешчыкі, капіталісты, чыноўнікі, частка
кула-коў. Усяго разам з сем’ямі было рэпрэсіравана
больш за 100 тыс. чал-к.
Першая сусв. вайна. Падзеі на Бел.
з 1914 па люты 1917гг.
Абвастрэнне супярэчнасцей
паміж блокамі капіталіс-тычных
дзяржаў – Траістым саюзам (Герм.,
Аўстра-Венгрыя, Італія) і Антантай
(Англ., Фр. і Расія) за ка-лоніі, рынкі збыту
тавараў, крыніцы сыравіны і сферы ўплыву
прывяло да першай сусв. вайны, якая пачалася
1 жніўня 1914г. У вайну былі ўцягнуты 33 краіны
з на-сельніцтвам 1,5 млрд. чал-к. Удзел Расіі
ў вайне адпа-вядаў інтарэсам буржуазіі
і дваранства. У першыя дні вайны на Бел.
прайшлі “патрыятычныя “ маніфеста-цыі,
сходы, малебны, збіраліся грошы на “абарорну
айчыны”. Асобую “ініцыятыву” па збору
сродкаў ся-род насельніцтва па загаду
ўлад праявілі земствы. Мі-калаю ІІ пры
наведванні ў кастрычніку 1914г. Мінска
дэпутацыя дваранства і гарадской думы
перадала 30 тыс. руб. на патрэбы вайны.
У пач. вайны Расія паспя-хова пачала ваенныя
дзеянні на Зах. фронце. Аднак стан-шчы
на Зах. фронце к восені 1914г. пагоршылася
ў сувязі з тым, што сюды Герм. Перакінула
значныя ваенныя сілы. Пруская наступальная
аперацыя 2-х рус. армій закончылася паражэннем.
У 1915г. Герм. пачала актыўнае наступленне
з мэтай хуткага разгро-му Расіі. Летам
рус. войскі былі выцеснены з Галіцыі.
Нямецкае камандаванне планавала таксама
акружэнне рус. арміі ў Польшчы. Ваенныя
дзеянні на Бел. пачалі-ся ў жніўні 1915г.
Да пач. верасня рус. армія пад паг-розай
акружэння вымушана была пакінуць значную
частку яе тэр-рыі. У сувязі з гэтым стаўка
Вярхоўнага галоўнакамандуючага была
пераведзена з Баранавіч у Магілёў. 9 верасня
нямецкія войскі прарвалі фронт у раёне
Свянцян. Рус. армія спыніла наступленне
нем-цаў у пач. кастрычніка 1915г. Фронт стабілізаваўся
на лініі Дзвінск-Паставы-Смаргонь-Баранавічы-Пінск.
Безвынікова закончылася спроба рус. арміі
ў сакавіку, а таксама ў чэрвені-ліпені
1916г. прарваць фронт у ра-ёне возера Нарач
і Баранавіч. У ходзе баёў на Бел. рус. армія
панесла страты. Толькі ў нарачанскай
аперацыі было забіта, паранена і захоплена
ў палон звыш 90 тыс. чал-к. Немцы акупіравалі
1/4 частку Бел., дзе жы-ло да вайны амаль
2 млн чал-к. Захопленая тэр-рыя была уключана
ў склад так званай “зямлі Обер-ост”.
Насельніцтва цярпела масавыя грабяжы,
якія нярэдка заканчваліся падпаламі
дамоў, забойствамі людзей. У жыхароў Гродна
немцы запатрабавалі 10 тыс. руб. у якасці
кантрыбуцыі. Дзейнічала жорсткая с-ма
розных падаткаў, прымусовых работ, штрафаў,
рэквізіцый. Насельніцтва ва ўзросце ад
16 да 60 гадоў плаціла па-душную подаць.
Абсталяванне прамысл. прадпрыемс-тваў,
с/г прад-ты, жывёла, лясныя багацці Белавежс-кай
пушчы вывозіліся ў Герм. Нямецкія ўлады
плана-валі каланізаваць і германізаваць
мясцовых жыхароў шляхам перасялення
на захопленныя землі немцаў. Пашыралася
дзейнасць касцёла, адкрываліся прыват-ныя
нямецкія школы, у астатніх школах уводзілася
ня-мецкая мова. Цяжкае сац.-эк. і паліт.
стан-шча склала-ся і на неакупіраванай
тэр-рыі Бел. У час наступлення кайзераўскіх
войск тысячы людзей кінуліся на ўсход.
Групы бежанцаў немцы пастаянна абстр.львалі
і бам-білі. Адступаючая рус. армія часта
прымушала жыха-роў пакідаць свае населеныя
пункты. Перш за ўсё пад-лягала высяленню
мужч. насельніцтва да 45 гадоў. Шмат бежанцаў,
якія не мелі сродкаў, заставаліся ў прыфрантавой
паласе. Вайна прынесла вялікія страты
с/г Бел. Пасяўныя плошчы ў неакупіраваных
паветах скараціліся на 56%. З бел. вёскі
было мабілізавана больш за палову працаздольных
мужчын. Увядзенне ў Расіі ў к.1914г. “сухоха
закону” прывяло да заняпаду памешчыцкага
вінакурства, а гэта ў св. чаргу садзейні-чала
скарачэнню вытворчасці прадцыі жывёлагадоўлі,
пасеваў бульбы, асабліва ў Мінскай губерні.
Ва ўмо-вах вайны некаторыя памешчыкі
аддавалі св. землі ў арэнду, частка з іх
разарылася. У цяжкім стан-шчы знах. прамысловасць
Бел. Мн. фабрыкі і заводы з-за адсутнасціпаліва,
сыравіны, попыту на прад-цыю ска-рачалі
св. вытворчасць, закрываліся. Колькасць
цэнза-вых прадпрыемстваў у гады вайны
зменшылася на 65%. Разам з тым і існаваўшыя,
і створаныя ваеннымі ведамствамі, саюзамі
земстваў і гарадоў прадпрыемст-вы, якія
выконвалі ваенныя заказы, хутка павялічвалі
прыбытак. У той жа час выпуск цывільнай
прад-цыі прамысловасці Бел. складаў усяго
12-16% даваннага ўзроўню Адбыліся якасныя
і колькасныя змены ў складзе рабочых.
Большасць іх складалі падлеткі і жанчыны.
На прадпрыемствы прыйшлі выхадцы з дробнабуржуазных
слаёў горада і вёскі, а таксама ква-ліфікаваныя
рабочыя, мабілізаваныя з прамысл. цэнт-раў
краіны для работы. Адбывалася канцэнтрацыя
пралетарыяту. У Мінску летам 1915г. узнікла
латышс-кая сац.-дэм. група. У арміях Зах.
фронту дзейнічала звыш 30 бальшавіцкіх
арганізацый. Аднак адзінай партыйнай
арганізацыі бальшавікоў у Бел. не было.
У гады вайны склаліся неспрыяльныя ўмовы
для развіц-ця бел. нац. руху.
Кансалідацыя бел. народнасці
У др. пал. ХІІІ-XVIст. Уздзеяннем шэрагу
этнаўтвара-льных фактараў (геаграфічнф,
сац.-эк., паліт., канфе-сійны і інш.) насельніцтва
на тэр-рыі сучаснай Бел. і на суседніх
усх. і паўночных землях трансфармавала-ся
ў адзіную этнічную супольнасць. Аб’яднанне
на працягу ХІІІ-XVIст. раздробленых зямель
у складзе ВКЛ, падначаленне адзінай вярх.
уладзе прывяло да іх тэрытаыяльнай кансалідацыі
і з’вілася штуршком для складвання этнічнай
тэр-рыі беларусаў – тэр-рыі кам-пактнага
рассяленя народа, з якой звязяны яго фармі-раванне
і этнічная гісторыя. Цэнтралізацыя краіны
спрыяла больш цеснаму паліт. аб’яднанню
бел. зямель і актыўнаму ф-цыяніраванню
асн. для працэсу этна-ўтварэння сац.-эк.
фактару. З узмацненнем гандлёва-эк. сувязей
у межах ВКЛ, складваннем агульнадзярж.
гаспадаркі, развіццём таварна-грашовых
адносін, рос-там гарадоў і мн. іншых фактараў
адбывалася моўная інтэграцыя. Такім чынам,
паліт. і сац.-эк. інтэграцыя ў межах адзінай
дзяржавы стварыла амаль аднолькавыя
ўмовы для этнакультурнага развіцця розных
зямель, прывяла да нівеліроўкі іх мясцовых
асаблівасцей. У ХІІІ-XVIст. узнікаюць важнейшыя
граматычныя, фа-нетычныя і лексічныя
рысы, што дыферэнцыравалі бел. мову ад
старажытнаславянскай, рускай, украінс-кай
і надалі спецыфіку сучаснай бел. мове.
У перыяд фарміравання народнасці развіліся
і замацаваліся ўла-сцівыядля яе этнічнай
тэр-рыі спецыфічныя рысы мат. і дух. к-ры.
Сац.-эк. умовы развіцця, кліматычныя аса-блівасці,
старажытная традыцыі парадзілі хар-ныя
для Бел. тыпы пасяленняў (мястэчкі, фальваркі,
ваколіцы) і жылля (хата і сенцы). Распаўсюджваюцца
аднолька-выя тыпы прылад працы (саха,
драўляная барана), праяўляюцца асаблівасці
ў гаспадарчых занятках. Ус-танаўліваецца
характэрнае толькі для бел. тэр-рыі на-роднае
адзенне, складваецца своеасаблівая народная
кухня. Нац. адметнымі рысамі адзначаюцца
вусная нар. творчасць, літ. творы, летапісы,
нар. песні і тан-цы, мастацтва. Этнакансалідуючую
ф-цыю для ўсход-неславянскага насельніцтва
Бел. да сяр. XVIст. адыг-рываў канфесійны
фактар – прыналежнасць да правас-лаўя
была своеасабоівай прыкметай бел. этнасу.
Адным з гал. вынікаў аб’яднальных этнічных
працэ-саў і асн. паказчыкам ступені кансалідаванасці
народа выступае этначная самасвядомасць
– усведамленне людзьмі прыналежнасці
да св. народа, яго адметнасці.