Сақтардың мифологиясы мен өнері

«       Сақтардың       мифологиясы

      мен    өнері» 

                   Кабылдайтын:Жумабеков Жамбыл.

                                               Дайындаган :Егінбай Айдана.   МО-13 
 

           2011-2012 жыл

          Сақ туралы алғашқы мәліметтер: Зерттеушілерге сақтар туралы мәліметтер беретін ежелгі мәтіндердің екі тобы белгілі.Олар парсы патшаларының тастагы сына жазбалары және грек Рим авторларының шығармалары.Парсы патшалары Дариймен,Ксеркстің бұйрығымен жазылған мәтіндерде Қазақстандағы тайпалардың аты аталады.Грек және латын тіліндегі деректердің арасынан Геродот пен Страбонды айтуға болады.Осындай деректерге қарағанда Грекияда ,Рим империясында ,Персияда, Египетте.Үндістанда көшпелілерді жаксы білген.

       Сақтар .бз.б. 1 мыңжылжықта Орта Азиямен  Қазақстан жерін мекендеген ежелгі  тайпа. Олар ежелгі дүние өркениеттерімен  карым катынас жасаган.Жалпы сақ  атауларының мағынасы жайында  коп пікірлер бар. «Сақ» сөзінің  мағынасы парсы жазбаларында  құдіретті еркектер деп түсіндіреді.,ал  Иран жазбаларында Жүйрік атты  турлар дейді.Ежелгі грек авторлары  сақтарды «азиялық скифтер» деп  атаған..

     Б.з.б 484-425 жылдары өмір сурген  грек тарихшысы Геродот,сақтарды  массагет деп атаған.Грек тайпаларында  көшпелі тайпалардың тағы бір  атауы- Дай (Дайлар) кездеседі.Грек  тарихшыларының айтуына қарағанда  сақтар «дұшпанға –қатал,досқа-  адал» болған.Олар батыр жауынгерлерді  ардақтап,құрмет тұтқан.сақ деп  аталатын тайпалардың әрқайсысында  өз алдына көсемі болған.Грек  авторы Ктесий : «Сақ әйелдері  ер жүрек келеді,соғыс қаупі  төнгенде ерлеріне көмек көрсетіп,ұрысқа  араласады» деп баяндаған.

     Геродот – грек тарихшысы (б.з.б  484-425 жылдар шамасында) өмір сүрегн  Цицерон оны «Тарихтың атасы»  деп атаган.Геродоттың тарихы  б.з.б 5 ғасырдың 40 жылдарында соңы  мен 30 жылдарында жазылған.

       Массагеттердің киімі мен өмір суру дағдысы скифтерге ұқсас.Олар ат үстінде жүріп өмір сүрген.

    Олар егін екпейді,үй малдарын және өзеннен аулайтын балықтарды азық етеді.Сүт ішеді.Құдайлардың арасынан күнге табынады.Оған жылқыны құрбандыққа шалады.Бұл құрбандықтың мәні: «Құдайлардың жүйрігі күн болса,жануарлардың жүйрігі  жылқы» дегенге саяды.

   Шөлді және шөлейт жерлерді мекендеген сақ малшылары өркешті түйе өсірген. Сақтар жемшөпті көп қажет ететін ірі қара мал аз өсірілген. 

     Б.з.б 530 жылы сақ жеріне Кир бастаған парсы әскерлері басып кірді.Бұл кезеңдерде сақтардың билеушісі Томирис еді.  Кир әскерлерімен Сырдарияға дейін келіп,өз елшілерін Томириске жібереді.Бірақ Томирис «Әйел болса да, жаудың шапкыншылыгана қорыққан жоқ»  деп жазады Рим тарихшысы Помпей Трог.

          Сақ патшайымы Томирис келіссөз  жүргізуден бас тартады.Парсы  патшасы Кир сақтардың жеріне  басып кіреді.Өз жерінде соғысуға  қолалы деп есептеп,Томирис парсылардың  судан өтуіне әдейі мүмкіндік  береді.Кир әскерін өзеннен өткізіп  біршама жер жургеннен кейін  қостарын тікті.Келесі күні ол  қулық ойлайды.: әдейі қоыққан  болып,лагерін тастап,қаша бастаған  сыңай танытады.Патшайымның баласы  Спаргапис жаудың соңына қуып,тәжірибесіз  жас  болғандықтан , торуылға Кирдің  кулығына алданып,қақпанға түсіп  қалады. Баласының қайтыс болғанын  естіп,  Томирис көп әскерлерімен  Кирге қарсы аттанады.

    Геродоттың сипаттауынша «Басында  сақ әскерлері садақпен атысады,Садақ оғы біткеннен кейін жекпе-жекке шығып,қылыш найзамен соғысады.Нәтижесінде массагеттер жеңіп шығады.Парсы жауынгерлерінің  көбі қырылып ,Кир өлтіріледі.

      Шырақтың ерлігі,.Кир қайтыс болғаннан  кейін 11 жыл өткеннен кейін  б.з.ь 519 жылы парсылар қайта  шабуыл жасайды.Бұл жорықты Дарий  патша басқарады. « Мне әскеріммен  сақ жеріне жорыққа шықтым»  деген Дарийдің сөздері Бехистун  Жазбаларында айтылады. Сақтарды  скунха атты көсемі басқарады.Скунха  соғыста жеңіліп,парсы әскері  Сырдариядан өтеді.

    Осы  соғыстағы таңғажайып  оқиғалардың бірін ежелгі грек  тарихшысы Полиэн  былай деп суреттейді.: « Шырақ есімді бір сақ өзінің денесін пышақпен өзі жаралап, парсыларға қашып барып,өзін сақ көсемдерінен жәбір көрген етіп көрстетеді. Парсы әскерлері оларға бастап барамын деп алдап,адастырып,сусыз шөлге апарады.Парсының шапқыншы әскерлері щөлден қырылады.Ақырында Шырақ оларға : «Мен сендерді алдап,адастырып, қырғынға ұшыраттым,елімді аман алып қалдым,мен дегеніме жеттім.Енді қолдарыңнан келгендеріңді істей беріңдер» деп ,ерлік корсетіп, парсылардан осылай кек алады.Дарий көптеген әскерінен айырылып ,одан әрі соғыса алмаф Персияға  қайтуға мажбүр болады.Шырақ сияқты жауынгерлердің арқасында сақ елі өз тәуелсіздігін сақтар қалды.

    Алайда ұзақ жылғы соғыстардың  барысында сақтардың біраз жері  парсылардың қол астында қалып  қойған екен.Олар алым-салық төлеп  парсылармен бірігіп соғысуға  өз әскерлерін жіберіп тұрды.  Мысалы:б.з.б 490 жылы Марафон шайқасында парсы әскерінің құрамында гректерге карсы сақ жауынгерлері соғысты. Сақтар парсы әскерлерімен қосылып Египеттегі, Грекиядағы соғыстарға қатысты.

          Александр Македонскийдің сақ жеріне жорығы.Б.з.б 4 ғасырда Гректер сақ жеріне қауіп төндірді. Александр Македонскиийдің бастаған грек әскерлері Орта Азияға басып кіріп,Сырдария еліне қарай аттанады. «Жеңілмейтін әскер атанып келген Александардың қалың қолына сақ тайпалары қарсы тұрып, олардың алға жылжуына кедергі жасады.

    Грек – македон басқыншыларына қарсы күресті Спитамен атты сақ басқарды. Ол македон әскеріне 3 жыл бойы қарсы партизан соғысын жургізді.Ежелші грек тарихшысы Арриан қолбасшы Александар Македонскийдің Сырдариядан жүзіп өтіп,сақтарға қалай шабуыл жасағанын айтады.Бұл шабуылдан грек әскеріне қауіп төніп.олар қырғынға ұшырай жаздайды. Күннің ыстығы,сақтардың моғыс жүргізу тактикасында олардың жиі-жиі шабуыл жасауы гректерді әбден әлсіретеді.

    Сақтар грек горнизоны орналасқан  Маракананы- қазіргіСамарқанды қоршауға  алады.Македонский көмекке әскер  жібереді.Спитамен шегінген сыңай  танытады.Гректер қорқып қашқан  көшпелілердің соңынан куа жөнеледі. Бұл жерде скифтер мен Спитаменнің  атты әскерлері  оларды қоршауға алады да садақпен атып түгел қырып салады.. Сақтар Александр Македонскиийдің ірі, үлкен әскерін осылай талқандайды.Кейбір деретерге қарағанда осы соғыста Александрға сақ сарбазының садағы тиіп, санынан жараланады.

      Сөйтіп, Александр Македоскийдің  Сырдарияның арғы жағын мекендейтін  сақ тайпаларын бағындыру үшін  жасаған жорықтары сәтсіз аяқталады.  Сақтар оның Шығысқа шығатын  жолын бөгеп тастайды. 
 

     Сақтардың мәдени мұралары:Сақтардан көптеген ескерткіштер қалды.Олар Сырдария,  Талас,  Шу, Іле өзендерінің бойында, Алатау бөктерінде ,Қырғызстан жерінде кездеседі.Сақ обаларыныа табылған бұйымдар ежелгі грек ғалымдары айтқан мағлұматтарды дәлелдейді.

      Археологтар Қызылордадан 300 Шақырым  жерде Шірік-Рабат қаласына қазба жұмыстарын жүргізді.Ол қыратта орналасқан.Қаланың орталығында күзет мұнаралары бар қамал (цитадел) салынған.Қала қамалдары қалың қабырғалармен қоршалған .Археологтар бұл орталықтан жебенің қола ұштарын, алтын капсырмалар , саздан жасалған бұйымдар тапты.бұл табылған заттар б.з.б 4-2 жылдарға жатады.

          Археологтар қазба жұмыстарын  жүргізген тағы бір қала-  Бәбіш-  Молда.Бұл қаланың да қамал  қабырғалары және айналдыра қазылған  орлары болған.Археологиялық деректерге  қарағанда қала тұрғындары егіншілікпен  айналысқан.Қыш күйіретін пеш,  қол диірмен тастары,тары қалдықтары  табылған.

 Сақтарда  қолөнер стилі өте жақсы дамыған.Қолөнер шеберлері қауым мүшелеріне қажетті бұйымдар жасаған.Зергерлер алтын, күміс балқытып қалыпқа түсірумен айналысты.Олар аттың ер –тұрманы  мен тұрмыстық мүліктерді әшекейлеп,асыл тастардан көз салынған алқа,сақина сырғалар, өңіржиектер мен әсем белдіктер жасаған .Ұсталар қару-жарақ соқты,ағаштан әр-түрлі бейнелер мен әшекейлер ойып ,оларды алтынмен қаптаған.

     Сақтарда ағаш оюмен қатар  ілгек , таға, түйме, сияқты заттарды  жасайтын суйек өңдеу қолөнері  де дамыған.

«  Аң стилі»  Б.з.б 7 ғасырдан бастап далалы аймақтар өңірінде аңдарды бейнелеу – аңдық стиль пайда болды.Олардың негізгі тақырыбы-аңдарды және аңыздардағы ғажайыпты бейнелеу.Аң стилі өнері сәндік сипатта қолданылды.Әр түрлі бейнелер мен қола қазандар,құрбандық заттары,қару-жарақтар,ат ібзелдері мен киімдер әшекейленді.

   Аң стилі өнері дәстүрімен  сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жасаған жорықтарынан танысты.Осы жерлерден сақтарға «өмір ағашы» дейтін арыстан бейнесі тарады.Бұл ұғым жергілікті жануарлар мен аң-құстардың  бейнелеріне ауысты. « Аң стилінің» онерінің маңызы негізгі адамның адамның әр түрлі жануарлардан шыққандығы  туралы ежелгі аңыздарда сақталған түсініктермен байланысты екендігі аңғарылады.Әрбір, ру, тайпа өзінің шыққан тегін әр түрлі аңдармен байланыстырған және оларды өздерінің қасиетті тұмары санаған.

   Бесшатыр қорымы.Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жақ жағалауындағы Желшалғыр тауының етегінде орналасқан.Бұл қорым үлкен  , орташа, және шағын 31 обадан тұрады.Бесшатыр обалары қиыршық тас және топырақ үйінділерімен жабылған.Бесшатыр обалары солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 километр, ал шығыстан батысқа қарай 1 километр аумақты алып жатыр..

   Бесшатырда улкен 3 оба бар.Олар  бірінші,үшінші,және алтыншы Бесшатыр  обалары...Бірінші бесшатыр обасының  диаметрі 52 метр,ал биіктігі 7,6 метр.Бұл  оба таспен қаланған  неғұрлым  тығыз орналасқан.Тас жамылғысының  үстіне топырақ үйінділері және  қиыршық тастардан оба үйілген  .Сағана жер бетіне орнатылған.Сағананың  қабырғасы 16 қатар бөренеден қиылып  салынған.

     «Алтын киімді адам»  Алматының күншығыс жағында 50 шақырымдай жерде,Іле Алатауының баурайындағы жазықта 40-тан астам оба орналасқан. Соның ішінде («Есік обасы») да бар. Оның диаметрі 60 метр,биіктігі 6 метр. Үйілген топырақ құрылымы айқын емес,бірақ көп қабаттан тұратыны байқалады.Малта тас қабаты қиршық-сазды қабатпен ауымып отырған.Үйінді орталық және бүйірдегі екі қабірден тұрады.Орталық қабір бірнеше рет тоналған.Ал бүйірдегі қабір тонауға ұшырамай сол күйінде қалған.

Қабір қарағайдан қиып,қиюластырып салынған төртбұрышты кішкене ағаш уй сиякты.Зерттеуші  ғалымдардың пікірінше,еденге әр жеріне уақ алтын түймеше,қаптырмалар  тігілген үлкен мата төселген.Содан  соң сол төсеніштің үстіне киімі  басынан аяғына дейін алтын түймешелер , қаптырмалармен апталған мәйіт жатқызылған.Жерленген  адам мерекелік,салтанатты киім кигізілген.Мәйіт  қаруымен жерленген .

   Қабірден қыштан ,ағаштан , металдан  жасалған ыдыстар табылды.Арасына  26 таңбадан тұратын жазуы бар  күміс табақша  шықты.Бұл жазудың сырын ғалымдар әлі аша алмай отыр. Қ. Ақышевтің пікірінше,бұл сақтардың өзіндік жазулары болғанын дәлелдейді.

  Сақтың  киімі алтын тоғалар мен жапырақшалар ,жылқы,барыс,тауешкі,құс күйіндегі  және қиял-ғажайып мүсіндермен  әшекейленген.Киімі күн көзі мен ай жарығында жарқ-жұрқ ететін сауытқа ұқсайды.

   Антропологтардың анықтауынша , Есік обасыда жерленген адам 17-18 жас шамасындағы сақ ханзадасы.есік  қорғанынан табылған алтын бұйымдардың  солдығына қарап, бұл мәйіт  «Алтын киімді адам» деп аталады.  «Алтын киімді адам» сақ мәдениетінің  бірегей үлгісі ,жауынер сақ тайпалары   қазақ халқының негізін қалаған.