Сақтар

                                                   Сақтар 

   Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта Азияны мекендеген сақ тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді. Олар қуатты тайпалық одақтар құрған. Сақтардың тайпалық одақтары массагеттер, исседондар, аландар, каспийшілер, сарматтардан тұрған. Оларды гректер скифтер деп атаған. Ол туралы грек тарихшысы Геродот өзінің “Тарих” деген еңбегінде, 5 томында, географ Страбон “Географиясында” жазып қалдырған. Парсы патшасы Дарийдің Накширустамдағы /Персопольға жақын/ тас жазуларында сақтарды үш топқа бөліп көрсеткен.: парадария (теңіздің арғы бетіндегі сақтар-европалық скифтер немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар), хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақтар-Ферғана жерін мекендевшілер), тиграхауд сақтар (шошақ бөрікті сақтар-Сырдарияның орта аймағы және Жетісуды мекендевшілер).

    Сақ әулетінің негізін қалаушы Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) деген дерек бар. Сақтар көк тәңіріне табынды. Оларды матриархаттық ел билеу дәстүрі сақталған. Мысалы, Зарина, Томирис.

    Б.з.д. І мың. Ортасынан бастап Қазақстан жеріндегі көшпелі тайпалар “сақ” атауымен белгілі. Жазба деректердің мәліметі бойынша олар Қазақстанның барлық этникалық территориясында қоныстанып, бірнеше топқа бөлінген: оңтүстікте тиграхауда сақтары (грек деректерінде массагеттер, дон тайпалары), Бактрия мен Маржанада құрамына парасогда сақтары кірген хаумаварга сақтары. 
Солтүстік шығыста — аримаспы, Орта Қазақстан — исседондар, Батыс савроматтар, Геродот бойынша савроматтардың аржағында “биіктаулардың етегінде”, оңтүстік шығыс Орал таулары болуы мүмкін, аргипей тайпалары өмір сүрген. 
    Сақ тайпалары мал шаруашылығының үш түрімен айналысты: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы. Малдың негізгі түрі қой болды. Шаруашылықта және күнделікті тұрмыста жылқы жиі пайдаланылды, мұны археологиялық деректер де растайды. Сақ жауынгерлері мен көсемдерінің қабірін ашқанда жылқылардың сүйектері табылған. Асыл тұқымды жылқымен бірге қарапайым жылқылар да болды, олар аса биік емес, аяқтары қысқа, бірақ өте төзімді болды. 
    Тиграхаудалардың үлкен ұлы Рустам өз елінде өзінің батырлығын , қайсарлығы мен танымал болып , әкесінің тіректі әскері болды. Сонымен бірге Рустам әкесі , патша каводттың сүйікті ұлы болған. Татши Кавод Рустамды тиграхауда патшалығының мұрагері етіп сайлайды. 
Ешкім Рустамның күшімен тең келмейтін. Рустаммен күрескен жас жауынгерлер , тез жеңіліп қалатын. Осы майдан алаңына шашы иығына төгілген , қыпша беліне былғары белдік таққан , белдігінде қолдан жасалған айна, бұл батырдың ер қыз екенін айтып тұрды. Оның оң қлында қылыш , сол қолында сауыт болды. Рустам не істерін білмей тұрып қалды, ол жекпе – жекке шықпайын десе тағы да болмайды . Томирис аттан түсе бергенде оның әрбір қимылынан Рустам оның жай ғана сұлу қызды емес , сонымен бірге қылыш пен семсерде ойнай білетін ер қызды көрді . Екеуі қызыл майдан шайқасқа түсіп жатады. Жекпе – жек шайқастың үстінде Рустам қылышын Томиристің қылышына тақап қалып, оның көзінін қорқыныш емес , ашу мен ызаға толы қарсылықты көреді. Оны түсінген Рустам күшін әлсірете түседі. Сонда Томирис шайқасты тоқтатып , белдігін алып, оның атының үстіне қойып , өзінің Рустамға әйелі ретінде берілгендігін білдіреді. 
    Томиристі туғанға дейінгі жүз жылдықта қаратаудың бойында ауыл ақсақалдарымен көсемдерінің жиыны болып тұратын. Әдетте жинды жинау қиынға соғатын. Себебі сақ тайпасы ұрыстық қатынаста тұрып жататын . Сондықтанда көсемдер мен ақсақалдардың арасында ылғи да ұрыс – жанжал болып тұратын . Көшпелі сақтарды біріктіру Чипакидің қолына тиді . Чипакай өзінің елін тек байлықпен ғана алдау арқылы біріктіретінін біліп , әйгілі сапарға аттанады. 
    Алдыңғы Азияда көшпелі сақтардың аты скифтер деп те аталып жүрді. Көшпенді шигуздардың жолына аты бүкілге мәлім айбарлы да қайратты , тосқауыл бола алатын Ассирия тұрды. Бірақ көшпенді шигуздар Ассирияға басып кіріп , оларды талқандай түседі . Жасыл түске боялған шөп пен гүлді аттың тұяғы таптап тастайды. Бірақ көшпенді шигуздар қаланың өз пайдасына түсетінін біліп әрекет жасамайды. 
   Жылдар өтіп жатты , шигуздар осы жерде тұрып жатты . Чиипакай өзінің атағын қанағат тұтқанмен оның мұрагеріПартатуа бүкіл қауымның патшасы болғысы келді. Сөйтіп көне Каспийдің қасына өзінің патшалығын құрады. 
Сонымен бірге Ассирияның қызын Ассархаддананы әйелдікке алады. 
Партатуаның орнын батыр Мадий басады. Бірақ ол қолындағыны қанағат тұтпай , басқа египет елдеріне көз сала қарайды бірақ бұл мақсатына жету үшін , ол мидия , Вавилон елдеріне жаулап алу керек болды. Мадий Мидияны , Сирияны Палистинаны ала келе Египетттің да шекарасына жетіп қалды. 
    Египеттің фараоны Псалимтих және оның қарамағындағылар Мадияның жорықтарынан қорқып, оған арнайы елші жіберіп , не сүраса соны беретінін айтады. Мадий египетке бармады , бірақ көп нәрсе сұрайды. Египет қолындағысының бәрін береді. Шигуздар бұл шабуылдан кейін қаланы жаулап алады.Сөйтіп барлық бағалы заттардың бәрін өздерімен бірге алып , қаланың быт – шытыншығарып кетеді. Сөйтіп урарту патшалығы құлайды. Мадияның келесі жорығы Вавилонға бағытталады . Бірақ вавилонды алу үшін оған көп дайындық керек болды . Себебі Вавилон өте күшті жеңіліс таппайтын елдің бірі болатын . Мадий ақыры дегенде күшті дайындықпен Мезопотамияға баса көктеп кірді. Барша халық заттарын тастап , қорғанның артына тығыла жөнеледі. Бірақ , оларға көмекке клаксар келеді.  
    Клаксар Вавилоннан кейінгі Мадианың жаулайтын отары болатын. Клаксар Мадияны қақпанға түсіру үшін бір үйір жылқы береді .Оған Мадий көнеді . Сонан кейін , оның көңілін көтеру үшін арнайы той думан ұйымдастырады. Мадий оған келісіп тойға келеді. 
    Мадий және оның жауынгері дастархан толы шарапқа тойға келіп отырады. Әрбір жауынгерге бір -бір сұлудан беріп бастарын айналдырады . Ал Мадий болса бір кесе шараптан кейін мас болып , ұйықтап қалады . Класкар осы сәтті пайдаланып , Мадийді пышақтап өлтіреді . Мадий өлгеннен кейін оның артында кішкене әскері , оның ағасы және баласы Спаргаппис қалады. 
    Осыдан кейін сақтар үш топқа бөлініп кетеді.Олар : Оңтүстік сақтар – хаомоварго, екінші тиграхауда, үшіншісі – парадария , олардың негізін сақтар – массагеттер құрады . Спаргаппис әрең дегенде тірі қалып , бай ел – хорезмде тығылып жүрді . Қарсыластары оны өлді деп ойлағанмен, ол – қарсыластарын ұмытпады. 
    Спагаппис Мадидің патшасы Алматтаның қол астында өмір сүріп жатты . Ол бұл сарайда тұрып жатып , көсемдерден шешендікті, айлакерлікті , делдалдықты үйреніп жүрді. Сөйтіп көп жыл өткеннен кейін , атақты делдал болып шығады. Ол қаншалықты атақты делдал болса да , оның қарамағындағы көсемдер оның айлакер делдалдығын көре алмай , жек көретін . Сол көсемдердің бірі – Фарзана болатын. Спаргаппис Ферзананың жалғыз қызын тартып алып, әйелдікке алады. Себебі, Ферзана қызын бергісі келмейді, сол себепті тартып алып, әйелдікке алады. Себебі, Ферзана қызын бергісі келмеген , сол себепті тартып алып қашқан. Ол қыздың аты Зарина болатын. Фарзана өз қызының жағдайын нашар деп есептеді. Заринаны сол үйдің отынымен кіріп, Күлімен шығып жүр деп есептеді.Содан Ферзананың жек көрушілігі күннен - күнге өрши түседі. 
    Бірақ, ол шын мәнінде бұл жағдай олай еместін. Зарина Спаргапписвпен бақытты өмір сүріп жататын. Оған куә болған Заринаның ағасы Скинур болатын.Бірде Скинур Жездесімен апасына қонаққа келгенде барлық жағдай жасалған екеніне көзі жетіп, жездесін жақсы көріп қалады. 
Көне көшпелілердің мәдениеті өзінің ауқымы мен таралу жылдамдығы жөнінде дүниеде сирек кездесетін құбылыс. Оның мыңдаған километр бір-бірінен алшақ жатқан мәдени ошақтарында еш өзгеріссіз, бір-бірін айнытпай қайталайтын көптеген әскери-көшпелі өмір салтына тән бұйымдар: әбзелдері, қару, қола қазандар, дала батырларының тас мүсіндері. Көне көшпелі дәуірдің феномені — өнері. Қола ғасырында көшпелі тайпалардың көбінің өнері — геометриялық фигуралар болды, тек петроглифтерде жануарлардың, адам мен құдайлардың бейнелері берілген. Көшпелілердің өнері негізінен қолданбалы болды, олар әртүрлі бұйымдарды әшекейледі. Көне көшпелілердің дүниесі бұл жануарлар дүниесі. Оны жасаушылар адам бейнесінен аңдарды көп бейнеледі. Сондықтан да көне көшпелілердің өнері скиф-сібір аң стилі деп аталды. Бұлай аталу себебі көне көшпелілер өнерінің екі массиві скифтер қоныстанған Солтүстік Қара теңіз бен шығыста Сібірде табылған. Тек содан кейін ғана археологтар скиф-сібір өнерінің үлгілері Евразия кеңістігінің әр жерлерінен көптеп табылған. Бүгінгі күні көне көшпелілер өнерінің ескерткіштері Карпато-Дунай бассейінінен Тынық мұхит жағалауына дейінгі кең алқапта табылып отыр. Скиф-сібір аң стилін жасап дамытуда көне халықтар қатысты, олар: Дунай мен Балқандағы фракиялықтар, Оңтүстік Шығыс Европа скифтері, сармат пен совроматтар, Солтүстік Кавказдағы меоттар, Қазақстан мен Орта Азия сақ; массагет, дахи, исседондар, Оңтүстік Сібір мен монғолияның динлин мен ғұндары, Қытайдың солтүстік шығысындағы жун мен ди халықтары. Аң стилінің ең көне үлгілері б.з.д. І мың. ортасына (әр түрлі хронология бойынша б.з.д. IX—VІғғ.), ал ең кейінгілері б.з. алғашқы ғасырларына жатады. 
Спаргаппис абиалармен соғысып жататын. Абия – бұл Заринаның шыққан тегі екен. Сол соғыс кезінде Зарина қыз тауып , бала үстінде қайтыс болып кетеді. Бұл жағдайды әкесі Фарзана естігенде есінен ауысып, жұнырып кетеді. Оған дәлел: Ферзана барын үстіне киіп көше шығып кеткенде кешке жыртық, алақ – салақ болып келіп жүрді. 
    Спаргаппистің қызы Томирис болатын. Ол бойжетіп өскенде , Спаргаппис патша болудың жолын қуады. Яғни, өз деген мақсатына жеткісі келеді. Сөйтіп қасақана Батразға оның патша болуын ұсынады. Қасақана деп отырған себебім, Батраз Спаргаппис қатарындағы көсемдердің бірі болатын . Спаргаппистің айлакер, ақылгөй, шешендігімен тұспа – тұс келетін. Оны жек көретін болады. Бірақ Спаргаппис Батразға оның қолы жете алмай, өлтіре алмайжүрген қарсыласының басын әкеліп береді. Осыдан бастап батраз Спаргаппистің ауына түсіп қалғанын білмей, онымен жақсы тұрып кетеді. Сөйтіп, патша бол деген сөзін мақұл көрмей, тек сен ғана лайық – деп Спаргаппистің өзіне патша болуды ұйғарады.. 
     Сөйтіп, массагет тайпасының патшасы етіп тағайындайды. Олнағыз патша боламын десе біздің тапсырмамызды орындасын деген көсемдерден ұсыныс болады Ол тапсырыс абиялардың өздеріне қарсы шықпауын өтінеді. Ол үшін Спаргаппис өзінің балдызы Скимурды тақтан тайдырады. Ал батраз болса қашып кетеді. Сөйтіп бұл тапсырманы орындағаннан кейін Спаргапис ақ киіздің үстіне бүкіл сақ тайпасының патшасы болып тағайындалады. Спаргаппис сақтардың басын біріктіргенмен хаомоваргалар оған бағынбайды. Сөйтіп, тиграхауда сақтарымен бірігіп хаомоваргаларға қарсы шығады. Тиграхауда басшысы Кавад, баласы Рустам болатын . Ковад баласының арасында көптеген жеңістіктерге жетіп жүретін. Рустам мен Томирис үйленеді. Томирис Рустамның тірегімен темірлі сауытқа, өткір қылышқа ие болып жүрді. Рустаммен бірге тұрғанмен ол ешқандай махаббат сезімін көре алмады. Сондықтанда оны жақсы көре алмағандықтан, ол өзіне лайық сақшы болып, сүйе алатын адам іздейді.Ол – Бақтияр болатын, бірнеше айлар өткеннен кейін томирис екі қабат болып, дүниеге ұл әкеледі. Оның атын Спаргаппис деп қояды. Ол әрине Бақтиярдың баласы болатын. Бірақ Рустам өзінің баласы болмаса да өзініңкідей көрді. 
Азия еліне парсыелінің патшасы Кир туралы әңгімелер естіліп жатты. Оның күшті батыр екендігі жайлы бүкіл елге таралып жатты. Бұны естіген рустам Кир жайлы көп білгісі келеді 
     Айтқандай-ақ Кирдің өмірі қызықты болып шықты мидия елініңпатшасы Астиакқа: өзі өзен болып , өзінің әкесі билеп тұрған елді , өзенмен шайып жібергені жйлы түс көреді. Ол шошып, ертесіне ол түсін жорып беруге арнайы адамдар шақыртады. Ол түсте былай деп айтылады:кейініректе Астиактың қызы болады, олқыз ұл туып,өскенсоң ол ұл өз әкесін тақтан тайдырып, өзі басқарады,- сол мінезді өзінен төмен адам Комбизоға беруді шешеді. Ондағы мақсаты: баланың батыр әрі мықты болып өспеуі . Бірақ ол немересін тәрбиеші Барпоққа беріп,оны тез арада өлтіруін бұйырады. Бірақ Гапачтың бұған қолы бармай оны қойшылардың жанұясына асырауға береді. Ал Астиак болса, қызымен күйеу баласына немересінің аяқ астынан ауырып, шетінеп кеткенін жалған етіп жеткізеді. 
    Біршама жылдар өткеннен кейін , Астиак немересінің тірі екенін естиді. Оның есіне баяғы балшының айтқаны түсіп, баланы ата – анасына жеткізуді ойлап, сарайға шақырады. Немересі Кирді салтанатты түрде сарайда қарсы алып , оған барша құрметпен, махаббатпен қарайды.Бірақ Кир шешесін туған анасындай көре алмайды. Оның анасы болып әрқашанда қойшының әйелі Спако қалды.Күндердің күнінде Камбиз Кирдің өтініші бойынша адамдар жинап , олардың Кирмен бірге, парсылар үшін алға деп аттануын сұрайды. Бұл көтеріліс жайлы Астиак естіп , жай ғана мысқылдап қойды. Ал бұл кезде Кир Мидияға жетіп қалған болатын. Оның алдынан күтпеген жерден зор қауымды әскер шығады. Кирға көмекке Гарпаг келеді.Гарпаг баласының кегін алу үшін қаланы шабуылсыз береді.Осыдан кейін кирқаланы жаулап, атасын тұтқындап, өзінің жеңісін тойлайды. 
    Археоологиялық мәліметтерге қарағанда Қазақстан тайпаларында күн мен отқа табыну болған, ол жөнінде антикалық та, ерте иран деректері толық дәлел. Сонымен қатар бұрыннан қалған анимизм, тотемизм, магия сияқты нанымдар да орын алған.  
Кир парсыны да, мидияны да билеп тұрды. Кирдің азия еліне сапары басталды . Ол ливия,Вавилон , Египед елдерін бағындырғысы келеді. Ливияны алады , бірақ ол оңайлыққа түспеді. Бұны алғаннан кейін Вавилонға қарсы келді. Бірақ оған атасы Астиаго: Ала алмайсың, - деп мін тағады.Дегенменде Кир алмай қоймайтынын нақты әрі сенімді айтады. 
Бұл жайлы естіген Рустам Кирге өзі баруды ұйғарды. Экбатон қаласында оны құрметпен қарсы алды. Кир Рустамның құрметіне той-думан жасайды. Бұл тойда Кирдің де Рустамның да жауынгерлері бір- бірінен қалыспай майдан алаңында соғысқанын көріп, Кир риза болады. сөйтіп Рустаммен бірге Вавилонды бірге алуды ұйымдастырады. Ал егерде алсақ онда сені сакинандардың патшасы етіп тағайындаймын,- даді. Сөйтіп Кир мен Рустам Вавилонға сапарын бастайды.бұл кездері Вавилон елі сонғы күндерін көріп жатқандай болатын .Шабуыл алдында Вавилон тұрғындары соғыстан қашып, тығылып соғысқа дайын болмады. Бірақ, бұған жыны келген Кир шабуылды тоқтатып, қалаға бірінші болып Рустамды сақтарымен жібереді.қала ешқандай қарсылықсыз беріледі.ваталар өлтіріліп,Кир қаламен мен қандықты өз мойнына алады. 
    Рустам Кирдің батырлығына, күшіне көзі жетіп, енді өзі қорқа бастады. Рустам Кирдің келесі жорығы сақтарға бағытталғанын біліп, еліне қайтады. Еліне келіп Томириске Кирдің жақындап қалғанын айтады. Олардың бұлардан құтылатын жолы Кавказдан асып өту болды. Бірақ олар онда аранға түсіп қалады. Тек жауынгерлердің шыдамдылығының арқасында тірі қалады. Рустам елге жетем деген жолға дейін көп қиышылықтарды көріп келеді. Массакеттердің, маскуттардың соққысына үшырайды. Каспи теңізінен өте келе, оның алдынан савромат тайпасының патшасы Алмага кездеседі. Алмага Рустамның ерліктері туралы көп естіген, оның ерлігіне таң қалып, оны ұнататын. Алмага Рустамға арнайы қара үй тігіп шпрапқа толы дастарқанға отырғызып, бір түнін соған арнайды. Алмага Рустамға қал дегенмен Рустам оған көмбей кетіп қалады. Ал Алмага құрсағындағы боласын сипай қалып барады. 
    Рустам өз еліне келгенде оны « сен парсылардың қызметшісі долдың»- деп қанайды. Сөйтіп Томирискі Кирдің өздеріне таяп қалғанын айтады. Сөйтіп Кирдің келгенін күтеді.Кир сақтардың жеріне таяп қалғанда қулық жасағысы келеді. Яғни, ондағы ойы бірден басып кірмей, амал жасап демалыс отырысын ұйымдастырады. Сөйтіп ол жерге әлсіз жауынгерлерін тастап, өздері жақын аралықта тығылып қалады. Рустамның жасақтары бұл келісімді жерге келіп, олардың аранына түсіп қалады. Түскенде сол жерде олар дем алып, дастарқандарын жайып , әлсіз Кирдің жасақтарын өлтіріп тастайды. Сол жерде олардан қалған шарапты ішіп, жайғаса бастайды. Ал ол шарапта ұйықтататын дәрі қосылған еді. Сол жерде барлық жасақтары қалың ұйқыға кетеді. Артынша Бақтияр да өзінің жасақтарымен келіп ,бұл шарптың уланғанына көзі жетіп, осы сәтті пайдаланғысы келеді. Сөйтіп Спаргапписке: « мен сенің туған әкеңмін менімен бірге жүр»- деп бәрін айтады. Ал Спаргаппис болса , оны әкемдеп мойындамайды. Менің әкем Рустам, мен тек Рустамның баласы болып қаламын,- деп сол жерде қалып қояды. Ал Бақтияр жасақтарымен кетіп қалады. Үйқыдан түрған Спаргаппис жан- жағын парсылар жаулап алғанын сезіп, Рустамды оята бастайды. Бәрі кеш болатын парсылар өте көп, ал сақтар санаулы ақ болып қалады. Сол жерде шабуыл кезінде Рустамға оқ тиіп жан тапсырады, ал Спаргаппис тұтқынға алынады. Тұтқынға түскен Спаргаппис өз-өзіне қол жұмсап , жүрегіне қанжар тығып өледі. Бұл жайында Томирис Бақтиярдан мүлдем басқаша, керсінше естіп Рустамның сатқындығына жыны келеді. Оның қалған жасақтарын қолдамай жайлауды тастап кетеді. 
     Кир ауыл маңына жақындай келе тыныш жатқан ауылға таң қалады. Ауылға баса көктеп кіре бергенде сақтар жан – жақтан тойтарыс бере бере бастайды. Қырғын соғыс басталып кетеді. Екі жақта тайсалмай қызыл майдан шайқас үстінде болады. Шайқас соңында «өлім дегенді білмейтін»- Кирдің жасақтары шайқас десе жанын беретін Томирис өзі де шығакды. Жеңіс Томирис жағында болып сақтар жеңе бастайды. Шайқас соңында Томирис өлуге сәл – ақ қалғанда фарнакадан Рустамның қалай қаза болғанын шындығын естиді. Сүйіктісі Бақтиярдың бүндай сатқындығын естігенде оны және оның жасақтарын өлтіруге бұйырады, олардың қанын қапқа толтырыңдар дейді. Ал Рустамды тауып, оны қадірлеп, атасы ұқсап жерлеуді өтінеді. Әбден шаршаған Томирис жерге құлай кетеді. Оның қасына қызметшісі келіп, шашынан сипағанда Томиристің шашы ағарып картайғаны көрінеді.                         

    Сақтар-б.з.б І  мыңжылдықта Орта Азия  мен Қазақстан жерін мекен еткен ежелгі тайпа.  Олар ежелгі дүние  өркениеттерімен қарым- қатынас жасаған. Жалпы,  сақ тайпалары атауының мағынасы жайында көп пікір бар.  «Сақ» сөзінің мағынасын парсы жазбаларында құдіретті еркектер деп түсіндіреді, ал иран жазбаларында жүйрік атты турлар  дейді. Ежелгі грек авторлары  сақтарды «азиялық скифтер»  деп атады. 

    Ежелгі грек тарихшыларының айтуына қарағанда, сақтар өте батыр жауынгер, «қасқа қатал, досқа адал» халық болған. Олар қастасқан жауын аямаған. Соғыста өлтірген жауларының бас сүйегін ішімдік ішетін ыдыс еткен. Жауларының жон терісінен шылбыр жасаған. Олар батыр жауынгерді ардақтап құрмет еткен. Жыл сайын үлкен мерекелер жасалып, бұл мерекедегі ортадағы ортақ ыдыстан тек жауды өлтірген жауынгерлер ғана ішімдік іше алатын болған. Сақ деп аталатын тайпалардың әрқайсысының өз алдына ханы болған.

    Хандардың әмірі күшті еді. Хан қаза болса, оның өлігін арбаға салып ел аралатқан. Ханның өлігін көргенде бұқара қатты қайғырып, өз құлағын қанатып, шашын жұлып, бетін жыртып, көзін тырнаған. Сол қолын оқпен тесетін болған. Қаза болған хан үлкен қорғандарға жерленген, өлікпен бірге алтын, күміс, ыдыс жабдықтарды және сойылған аттарды бірге көмген. Тіпті ханның ханымы мен қызметкерін де өлтіріп, онымен бірге жерлейтін болған.

    Сақ әйелдері қоғамдық өмірдің барлық салаларына, тіпті соғыс шайқастарына да ерлер мен бірдей белсене қатынасып, ерлік көрсетіп отырған. Грек авторы Ктеси: «сақ әйелдері ер-жүрек келеді, соғыс қаупі төнгенде ерлеріне көмек көрсетеді» дейді. Алимент Александр былай деп жазады: «Соғыс ісімен ерлерден кем шүғылданбайтын сармат әйелдерін білемін, ерлермен бірдей садақтан оқ алатын басқа да сақ әйелдерін білемін». Б. ж. с. дейінгі VI ғасырда сақ-массагеттердің Томирис деген әйел патшасы болған.

                            Сақ тайпаларының негізгі 3 тобы: 

                                                 Сақ қоғамы. 

    Ерте темір дәуірінде  мүлік теңсіздігі орнықты. Мұны  археологиялық қазбалар мен жазба деректер дәлелдейді.  Сақ патшалары құдіретті билеушіге айналды.  Олар соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешті, келісімдер жасасты,  елшілер тағайындап, әскерді басқарды.  Патша билігін баласына мұрагерлікке қалдырып отырды.

    Халықтың басым көпшілігін қатардағы қауымдастар- малшылар құрады.  Халық жиналысының,  яғни  тайпаның барлық ересек ер  адамдары жиылысының рөлі күшті еді,  ол көсемдерге де ықпал жасады. Бұл алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырап, әскери демократияның  пайда бола бастаған кезі болатын.

    Тайпа мүшелері өз жиналыстарында тайпа көсемін сайлады.  Тайпа көсемі бас қолбасшылық қызметін де атқарып,  тайпалар мен рулардың арасындағы даулы мәселелерді шешті, қақтығыстарды  реттеп отырды, жайылым  және көші-қон  мәселесін реттеді. Жер бөлісімен айналысып,  оны пайдалану жолын белгіледі.

     Сақ қоғамы жауынгерлер, абыздар, малшылар мен егіншілер деп аталатын  үш топтан тұрды.  Жауынгерлерді ежелгі  үнді- ирандық тілінде «ратайштар», яғни «арбада тұрғандар» деп атаған.  Абыздардың танымал белгісі болып  тостаған мен айрықша бас киімдері саналды. Малшылар мен егіншілердің «сегізаяқты» деп аталатындары да болған.   Бұл соқаға жегетін екі өгізі барлар дегенді білдіреді.

     Сақ жауынгерлері қызыл және сары-қызыл, абыздар ақ, малшылар мен егіншілер сары мен көк түсті киімдер киген. Сақ қоғамында әйелдерді құрметтеп,  қастерлеген, сыйлаған. Сақ әйелдері тайпа көсемі болып та сайланатын.  Мысалы, сақтарды патшайым Томирис басқарды. Ежелгі деректердің бірінде  сақтардың үйленуі туралы: «Егер сақ жігіті қызға үйленгісі келсе,  онымен әуелі күш сынасуы керек. Қыз жеңсе, жігіт оның тұтқыны болып есептеліп, оған  толық тәуелді болады. Тек жеңген  жігіт қана өз билігін жүргізе алады» деп жазды. Тайпа өміріндегі маңызды оқиғаларды қарайтын халық жиналысына ерлермен бірге  әйелдер де қатысуға құқылы болған.

     Сақтардың тәуелсіздік үшін күресі Б.з.б. 530жылы сақ жеріне Кир бастаған парсы әскерлері басып кірді. Бұл кезде сақтардың билеушісі жоғарыда аталған Томирис еді. Кир әскерлерімен Сырдарияға дейін келіп, өз елшілерін Томириске жібереді, бірақ Томирис «әйел болса да, жаудың шапқыншылығынан қорыққан жоқ»,- деп жазады Рим тарихшысы Помпей Трог.

     Грек тарихшысы Геродот ( б.з.б.Vғ. 40- 30 жж. жазылған «Тарих»еңбегі) және Полиен деректері: б.з.б.VI ғасырда сақ-массагеттердің патшайымы Томиристің және оның ұлы Спаргапистің парсы патшасы Кирмен соғысы ( б.з.б. 529жыл;б.з.б. 519-518 жылдардағы парсы патшасы І Дарийдің тиграхауда сақтарымен соғысы: ( сақ көсемі Скунха, малшы Шырақ ерлігі);

б.з.б.Ivғасырда Александр Македонскийдің ( ескендір Зұлқарнайын) сақтармен шайқасы. ( б.з.б. 330-327жж.).Македондықтарға қарсы 3 жыл қатарымен партизандық соғыс жүргізген Спитамен ерлігі.

Сақтар парсы әскерлерімен қосылып Египетте, Грекияда соғысыпты.Ендеше бұл парсылардың сақтар тәуелсіздігін мойындап, терезесі тең ел ретінде және ержүрек халық ретінде  өздерінің сыртқы соғыстарына ерткенін көрсетеді емес пе?! 

                                 Археологиялық ескерткіштері 

    Бұлар қорымдар, жартастағы суреттер, сақ бұйымдарының көмбелері.

Орталық Қазақстан. Бұл жерден Тасмола мәдениеті (б.з.д. 7-3 ғғ.) ашылды. Зерттеуді археологтар Ә.Марғұлан, М.Қадырбаев жүргізді. Бұл обалардың ерекшелігі – оларда тас жалы, “мұрты” болады. Бірнеше варианттардан тұрады. Негізгі обаға жанаса немесе оның шығыс бетінде, иек астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп, ені 1,5-2 м, ал ұзындығы 2-200 м дейін кейде одан ұзыныда болады, екі жал кетеді. Үлкен обаға үйілген төбе астында жерден қазылған қабырда өлген кісінің мәйіті жатады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен ағаш ыдыс-аяқтар қойылады.

Батыс және солтүстік Қазақстан. Еділ мен Жайық арасындағы аймақтан қорымдардың көп шоғырланған жері – Үлкен және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің өңірлері, Елек, Шаған, Ембі жағалаулары. Обалардың көбінде үйінділері бар, ал олардың аса үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері немесе топырақ пен уақ тастар араластырылған үйінділері бар обалар сирек кездеседі. Қабырлар шығыстан батысқа қарай ыңғайлай қазылады, ал өлгендер молаларда емес, обалар үйінділері астындағы арнайы дайындалған алаңдарға қойылады.

     Шығыс Қазақстан. Алтай аясынан, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктерлерінен кездеседі. Үлкен патша обалары бар. Ол Шілікті алқабында шоғырланған. Бұл өңірдің мәдениеті үш кезеңнен тұрады. Мәйемір кезеңі (б.з.д. 7-6 ғғ), берел кезеңі (б.з.д. 5-4 ғғ.), құлажүргін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.). Мәйемір кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қабырлар пайда болады. 

    Жетісу мен оңтүстік Қазақстан. Бұл сақ тайпалары мекендеген аса көлемді аймақ: тиграхаудтар – Жетісуда, ал массагеттер Арал өңірі мен Сыр бойында. іле алқабында Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген, Алексеев обалары осы алқаптан табылды.

    Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және кейінгі кезең (б.з.д. 5-3 ғғ.). Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр қорымы мен Есік обасы жатады. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді, үлкен обалар – диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.  Есік обасы Алматының шығысында 50 км жерде. 1969-1970 жж. зерттелінді. Іле Алатауы баурайында. Обаның диаметрі 60, биіктігі 6 м. Топырақ үйіндісінің астында екі қабыр – орталықтағы және бүйірдегісі бар. Орталық қабыр тоналған. Бүйірдегісі аман жетті. Жерленген 18 жасар ханзада. Ол киіндіріліп, қару-жарақ таққан күйінде жерленген. Ыдыс-аяқтар, бүйіріне 26 таңбадан тұратын екі жол сөз жазылған күміс тостаған жатыр. Өліктің басына биік былғары қалпақ-дулыға кигізілген, оның сыртына алтын бұтақтарына құстар қонған, сирек ағашты тау бейнеленген. Дулығаның төбесіне тәж ретінде титімдей арқар бейнесін қойған. Марқұмның мойнына ұшы барыс бастарымен безендірілген алтын өңіржиек салынған, құлағына бирюзадан салпыншағы бар сырға тағылыпты. Екі саусағында алтын жүзіктері бар. Белбевінің оң жағына қызыл түсті ағаш қынапты, ұзын сессер ілініпті. Семсер темірден, оралмалы-орам бедері бар сабы имектев. Сол жағына ақинақ-қанжар ілінген. Есік обасының салынған кезі б.з.д. 6 ғ. деп есептеледі. Оны зерттеген археолог К.Ақышев (Курган Иссык. М., 1973г).

     Арал өңірі сақтары мәдениеті – Хаомаваргалар. Тегіскен, Ұйғарақ, Оңтүстік Тегіскен қорымдары. Шаруашылығы мен қоғамы. Мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан. Жылқы өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біревІ басы үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік бойшаң, сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған. Қой бағумен де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңестев ірі қойлар көп тараған. Олар қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған. Түйе шаруашылығы да кең дамыды. Ал сиырдың көшпелі тіршілікке бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы – өнімділігі төмен, тірілей салмағы аз, жемшөпті көп талғамайтын. Суықта сыр бермейтін, жүні қалың, тебін малы болды. 

                                      Сақтардың шаруашылығы 

    Сақтардың негізгі шаруашылығы – көшпелі мал шаруашылығы. Сақтар мал шаруашылығының 3 түрін үйлестірді: Көшпелі мал шаруашылығы , Отырықшы мал шаруашылығы, Жартылай көшпелі мал шаруашылығы Сақтарда жылқы өсіру маңызды орын алды.  Батыс және Оңтүстік Қазақстанның далалық және шөлейт аймақтарында түйе өсіру кеңінен қолданылды.Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасында грек авторы Хэрил сақтарды қойшылар деп атаған. Сақтар мал шаруашылығымен қатар егіншілікпен де айналысқан. Ерекше суару жүйесі бар егістік аймақтар – Сырдарияның оңтүстік аңғарындағы Шырық-Рабат, Бәбіш – молда қоныстары. Тары, қарабидай, бидай өсірген.

                                            Егіншілік пен суару 

    Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдарья алқабында сақтардың Шірік Рабат, Бәбіш-молла, Баланды секілді қоңыстарында табылған.

Кәсіптері мен сауда. Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өндеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары дәрежеде дамыған. Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. Пұт мыс рудасы, ал Жезқазған мен Успенскден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол руданың көбісі сақтар заманында өндірілгені анықталды.

    Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын жасаған. 

                                                     Сауда

    Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты, Жерорта теңізі мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады. Б.з.д. 1 мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот жазуына қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон жағалауына сосын Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан әрі Алтайдағы аргиппейлер еліне жеткен, содан әрі Моңғолия мен Қытайға қарай кететін болған. Осы жолдың бір бөлігі Қазақстан жерімен өтті.