Паўночная вайна ў Беларусі

Паўночная вайна ў БеларусіПаўночная  вайна (1700-1721 гг.) вялася кааліцыяй еўрапейскіх  дзяржаў – Расіяй, Саксоніяй, Даніяй (так званы Паўночны саюз) супраць  Швецыі. У ходзе вайны Расія  імкнулася забяспечыць сабе выхад  да Балтыйскага мора, ІІрэтэндуючы на тэрыторыі Карэліі і Інгрыі. Кароль Аўгуст II разлічваў далучыць да сваіх уладанняў Эстляндыю  і Ліфляндыю і тым самым  умацаваць сваё становішча ў Рэчы Паспалітай. Пад час вайны тэатрам  ваенных дзеянняў становіцца тэрыторыя, якая прасціралася з поўначы на поўдзень на 600 – 650 і з захаду на ўсход на 360 – 800 вёрст і закранала частку тэрыторыі Літвы, Польшчы, Украіны  і амаль усю Беларусь [2, c. 211].Ваенныя  дзеянні сіламі Саксоніі распачаў Аўгуст II. У лютым 1700 г. саксонскі корпус у 10 тыс. чалавек уварваўся ў Лівонію  каб знянацку захапіць Рыгу, але  гэтыя разлікі не спраўдзіліся, бо армія не мела артылерыі, без якой аблога Рыгі была бесперспектыўнай.Рэч  Паспалітая ў гэты час перажывала глыбокі ўнутрыпалітычны крызіс. Грамадства падзялілася на праціўнікаў  і прыхільнікаў шведаў. У ВКЛ на бок шведаў перайшлі Сапегі і Патоцкія, якія разам з ворагам руйнавалі  гарады і вёскі. Агінскія і Вішнявецкія  шукалі падтрымкі ў рускай арміі. Тэрыторыя Беларусі часта станавілася  полем баёў. Першае сутыкненне адбылося ў пачатку 1706 г. каля Гародні, дзе  шведы блакіравалі і ледзь  не знішчылі 60-тысячную расійскую армію  фельдмаршала Г. Агільві. Асобныя шведскія атрады пераходзілі на левы бераг  Нёмана і рабілі глыбокія рэйды па тылах расійскай арміі, перашкаджаючы  падвозу прадуктаў харчавання да Гародні. Гарады і маёнткі прыхільнікаў Аўгуста II мэтанакіравана разбураліся  і спусташаліся. Найбольш пацярпелі  ўладанні канцлера ВКЛ Караля Станіслава Радзівіла і князёў Вішнявецкіх. Былі спалены Карэлічы, Нягневічы, Мір, Свержань, Клецк. Шведы разрабавалі  Наваградак і канчаткова разбурылі  яго замак, са Слуцка спагналі значную  кантрыбуцыю. Пасля кароткіх аблог  захапілі і зруйнавалі Ляхавічы і  Нясвіж. У красавіку 1706 г. у бітве  каля Клецка шведы разграмілі 5-тысячны  расійскі атрад Няплюева [3, c. 30].У  канцы сакавіка 1706 г. расійская армія  пакінула Гародню і, не ўступаючы  ў сутычкі са шведамі, пачала адыходзіць да Берасця, а потым па поўначы  Украіны да Кіева. Каб адрэзаць шляхі  адыходу Агільві, шведскі кароль з асноўнымі сіламі рушыў праз Палессе ў напрамку да Пінска. Не здолеўшы знішчыць расійскую армію, Карл XII уварваўся ў Саксонію, дзе  пасля шэрага ваенных перамог  прымусіў Аўгуста II падпісаць Альтранштацкі  мірны дагавор у верасні 1706 г. (паблізу Лейпцыга). Аўгуст II адмовіўся  ад польскай кароны на карысць Станіслава Ляшчынскага, ад саюзу з Расіяй, згадзіўся  адклікаць саксонцаў з рускай арміі і выдаць Карлу XII усіх рускіх, якія знаходзіліся ў саксонскай арміі, аддаць шведам польскія крэпасці Кракаў і Тыкоцін і г.д.У 1708 г., на тэрыторыі  Беларусі зноў разгарнуліся актыўныя баявыя дзеянні. Сюды былі сцягнуты асноўныя сілы расійскай арміі (каля 70 тыс. чалавек). 3 захаду ў Беларусь увайшлі шведскія войскі (амаль 35 тыс.). Яны занялі Гародню  і пачалі прасоўвацца ў напрамку Ліда - Смаргонь – Вілейка - Менск. 14 ліпеня 1708 г. каля м. Галаўчын на Магілёўшчыне адбылася бітва, у якой шведы атрымалі апошнюю значную перамогу ў вайне  з Расіяй. Агульныя страты расіян склалі больш за 1,7 тыс. чалавек. Шведы захапілі 10 гармат і вялікую колькасць  баявых прыпасаў. Расійская армія  адышла за Днепр і сканцэнтравалася ў раёне м. Горкі. 18 ліпеня 1708 г. шведы  занялі Магілёў. Тут яны затрымаліся  амаль на месяц. Шведскі кароль спадзяваўся  сустрэць корпус Левенгаўпта, які рухаўся  з Ліфляндыі з вялікім абозам, і тым самым значна папоўніць  свае сілы перад будучым наступленнем. Аднак дарэмна змарнаваўшы час, Карл XII так і не дачакаўся падмацавання. 15 жніўня 1708 г. шведская армія пераправілася  праз Днепр і рушыла на ўсход [1, c. 105].Недалёка ад Мсціслава адбыліся дзве бітвы паміж шведамі і  расійскім войскам - 10 верасня 1708 г. каля в. Добрае і 20 верасня 1708 г. каля в. Раеўка. Яны не аказалі значнага ўплыву на агульны ход ваенных  падзей, таму што на той момант расійскае  камандаванне лічыла немэтазгодным  уступаць са шведамі ў рашаючую бітву  і працягвала адвод сваіх войскаў. 21 верасня 1708 г. шведская армія выйшла да межаў Расіі. Аднак для паспяховага  наступлення далей у Карла XII не было дастаткова сіл. Шведскі кароль заручыўся падтрымкай украінскага  гетмана І. Мазепы і ў канцы верасня павярнуў на Украіну. Услед за шведамі рушыла і расійская армія пад камандаваннем фельдмаршала Б. Шарамецьева. На дапамогу Карлу XII з Прыбалтыкі ішоў атрад на чале з Левенгаўптам з абозам зброі і харчу. Каб не дапусціць яго злучэння з галоўнымі сіламі шведаў, быў выдзелены атрад з конніцы і гвардыі ў 12 тыс. чалавек, які ўзначаліў Пётр I.Бітва адбылася 28 верасня (10 кастрычніка) 1708 г. ля в. Лясной на паўднёвы ўсход ад Магілёва на р. Сож. Шведы пацярпелі паражэнне. 3 16 тыс. чалавек шведы згубілі 10 тыс., 17 пушак, 44 сцягі і абоз з 8 тыс. павозак. Левенгаўпт прыйшоў да Карла XII без зброі і без харчу. Бітва пры Лясной аказала істотны ўплыў на далейшы ход вайны. У значнай ступені дзякуючы поспеху на беларускай зямлі расійская армія змагла перамагчы шведаў і ў рашаючай бітве пад Палтавай 8 ліпеня 1709 г.Пасля Палтавы і капітуляцыі галоўных шведскіх сіл каля Перавалочны 11 ліпеня 1709 г. Паўночная вайна праходзіла пры поўнай перавазе Расіі. Ст. Ляшчынскі пакінуў краіну і ўцёк у Памеранію, куды спешна адыходзілі рэшткі шведскай арміі. Са згоды расійскага двара і пры падтрымцы саксонскіх войскаў у канцы жніўня 1709 г. у Варшаву вярнуўся Аўгуст II. 3 гэтага часу Рэч Паспалітая фактычна не прымала ўдзелу ў Паўночнай вайне, яе працягваў Аўгуст II сіламі адной Саксоніі [1, c. 107].Бедствы насельніцтва Беларусі падчас ваеннага ліхалецця. Чарговая вайна прынесла жыхарам беларускіх зямель велізарныя страты. Утрыманне шматтысячных армій Расіі і Швецыі цалкам забяспечвалася за кошт пабораў з мясцовага насельніцтва. Пры несвоечасовай выплаце накіроўваліся ўзброеныя атрады для “экзекуцыі” – прымусовага спагнання.Спіс выкарыстанай літаратуры1.    Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 3. Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (ХVП-ХVПІ стст.) / Ю.Бохан, В.Голубеў, У.Емельянчык і інш. – Мн.: Экаперспектыва, 2004. – 344 с.2.    Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Ч. 1. Ад старажытных часоў – па люты 1917 г.: Вучэб. дапам. / Пад рэд. Я.К.Новіка, Г.С.Марцуля. – Мн.: Універсітэцкае, 1998. – 416 с.3.    Казлоў Л.Р. Паўночная вайна на Беларусі // Падарожнік. 1998. № 9. – С. 30-31.4.    Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасціда каПрычыны Паўночнай вайны, стварэнне Паўночнага саюза

Шырока пашырана меркаванне, што прычынамі Паўночнай вайны  было жаданне Маскоўскай дзяржавы вярнуць  свае ўладанні ў Прыбалтыцы, страчаныя  паводле Сталбоўскага дагавору 1617 года, і яе заклапочанасць з прычыны  далейшага ўзмацнення Швецыі, якая нібы склала два антымаскоўскія дагаворы з Англіяй (4(14) мая 1698) і Нідэрландамі (13(23) студзеня 1700)[10].

Першае цяжка прызнаць аб'ектыўным, бо афіцыйнай прычынай Паўночнай вайны былі абвешчаны  не тэрытарыяльныя рознагалоссі, а  абраза Вялікага пасольства, якая нібы мела месца ў Рызе — прычына  надуманая, якая хутчэй можа гаварыць аб адсутнасці сур'ёзных супярэчнасцяў  паміж бакамі[10]. Таксама і другое, бо яшчэ Карл XI імкнуўся ўсталяваць з  Масквой добразычлівыя адносіны, напрыклад, улетку 1697 года, калі Маскоўская дзяржава ваявала за Азоў, Швецыя падарыла 300 гармат, з іх 150 3-фунтовых і столькі  ж 3,5-фунтовых — меней 100 з падораных  гармат былі дастаўленыя ў Ноўгарад ужо пры Карлу XII, у 1699 годзе[11]. Тым  жа часам праз наўгародскага ваяводу  Ф. М. Апраксіна шведскаму ліцейшчыку Эрэнкрэйцу было заказана яшчэ 280 гармат[11].

Яшчэ адной прычынай Паўночнай  вайны часта называюць неабходнасць Маскоўскай дзяржавы ў выхадзе да мора для прамых сувязяў і гандлю з краінамі Заходняй Еўропы. Але  незразумела, з якімі краінамі Маскоўская дзяржава збіралася мець прамыя сувязі праз Балтыйскае мора, бо ў тыя часы яго ўзбярэжжа ў асноўным належала Швецыі і Рэчы Паспалітай, з якімі Маскоўская дзяржава мела працяглыя сухапутныя межы. З Англіяй і Нідэрландамі, якія прапануюцца як асноўныя перспектыўныя гандлёвыя партнёры, весці прамы гандаль праз Балтыйскае мора было цяжка, бо Данія трымала ў сваіх руках праліў Зунд і збірала з праходзячых караблёў вялікія мыты. У той жа час, у Маскоўскай дзяржавы быў вядомы з пач. 15 ст. шлях прамых сувязяў з Заходняй Еўропай праз Белае мора. Гэты шлях даволі інтэнсіўна выкарыстоўваўся ў кан. 17 — пач. 18 ст., у тым ліку англічанамі і галандцамі, і пасля замежныя гандляры не спяшаліся пераарыентавацца на Пецярбург — у 1703 годзе туды зайшло толькі 1 замежнае судна. У той час, як у Архангельск у 1715—230 судоў. Маскоўскі ўрад з 1716 года ўвёў шэраг забаронных мер на гандаль праз Архангельск, каб прымусіць замежных гандляроў і ўласных купцоў да гандлю праз Пецярбург, для гэтага былі ўведзеныя падвышаныя мыты для Архангельскага порту і забарона на ўвоз у Архангельск тавараў звыш уласных патрэбнасцяў горада, гэтыя меры прывялі да часовага скарачэння агульных аб'ёмаў знешняга гандлю ў Маскоўскай дзяржаве. Нават пасля канца Паўночнай вайны, ужо ў 1722, у Пецярбург прыйшло толькі 116 судоў, а ў Архангельск у 1724 — толькі 19. Праўда, у 1725 у Пецярбург прыйшло ўжо 914 судоў, але архангельскі гандаль быў поўнасцю падушаны, а забаронныя меры супраць яго былі скасаваныя толькі ў 1762.

Справа не ў месцы выхаду да мора, а ў тых высілках, якія Маскоўская дзяржава прыкладала або  не прыкладала да развіцця свайго знешняга гандлю. Выхад да Балтыйскага мора быў у Маскоўскай дзяржавы пры  Іване III, Васілію III і Іване IV, аднак  цяжка назваць выкарыстанне гэтага выхаду ў іх час актыўным. Такім  чынам, складана лічыць, што Паўночная  вайна была абумоўленая прычынамі, аб'ектыўна выспелымі ўнутры Маскоўскай дзяржавы, хутчэй гэтыя прычыны можна  лічыць вынікам знаходжання Пятра I у Еўропе падчас Вялікага пасольства.

Вялікае пасольства для Пятра  было перарвана паведамленнем аб стралецкім бунце, цар рашыў вярнуцца ў Маскву. Па дарозе Пётр пазнаў аб падаўленні бунту, а 31 ліпеня ў Раве-Рускай сустрэўся  з курфюрстам саксонскім і каралём  Рэчы Паспалітай Аўгустам. Сустрэча працягвалася тры дні, падчас яе была дасягнутая папярэдняя дамоўленасць аб стварэнні  саюза супраць Швецыі. 25 жніўня 1698 года Пётр прыбыў у Маскву. Неўзабаве  пачаліся няпростыя перамовы з Даніяй і Саксоніяй аб умовах саюза супраць  Швецыі, асноўная складанасць якіх былі ў тым, што Данія і Саксонія не толькі жадалі войны са Швецыяй, але і баяліся ўзмацнення Масквы ў выпадку перамогі. Яны жадалі выкарыстаць, па магчымасці, сілы Маскоўскай дзяржавы, але зрабіць гэта як мага танней для сябе ва ўсіх адносінах.

24 жніўня 1699 года быў заключаны  ваенны саюз з Даніяй, пасол  якой знаходзіўся з гэтай мэтай  у Маскве з 1698 года,[12] дагавор  прадугледжваў удзел Саксоніі. На  працягу восені 1699 года праходзілі  перамовы аб саюзе з пасламі  Аўгуста, у выніку 11 лістапада  1699 года быў заключаны саюзны  дагавор Пятра I з Саксоніяй,  але Рэч Паспалітая ў гэтым  саюзе не ўдзельнічала. Паводле  ўмоў дагавораў Маскоўская дзяржава  абавязвалася ўступіць у Інгерманландыю  і Карэлію адразу па заключэнні  міру з Асманскай імперыяй, але  не пазней як у красавіку  1700 года, а Аўгуст мусіў пачаць  вайну супраць Швецыі ў Лівоніі  сіламі саксонскіх войскаў. У  красавіку 1700 ва ўмовы дагавораў  быў уключаны пункт аб незаключанні  саюзнікамі сепаратнага міру  са Швецыяй.[13]

[прСеверная война (1700—1721) — война между Российским царством и Швецией за господство на Балтике, также известна как Великая Северная война. После заключения Нарвского договора, 19 (30) августа 1704 года, между Россией и представителями Речи Посполитой о союзе против Швеции, Речь Посполитая официально вступала в войну на стороне Северного союза. Россия совместно с Саксонией развернула военные действия на польской территории. Беларусь тем самым оказалась в самом центре военных событий северной войны.

Беларусь у гады Пауночнай  вайны 1700 - 1721 гг.

Дополнительные условные обозначения обозначены на самой  карте, разными цветами обозначены районы и даты концентрации Россиских  и Шведских войск, основные действия войск в разные временные интервалы, блокада Шведскими восками Российских в городе Гродно, места и даты битв к которых одержали победу шведские или российские войска, населенные пункты, которые больше всего пострадали во время войны, цифрой 1 обозначены вассальные земли Речи Пасполитой.

Так же на карте показаны портреты:

Август Сильный, также  Фридрих Август I Саксонский и Август II Польский — курфюрст Саксонии с 7 мая 1694 и король Польши с 15 сентября 1697 по 16 февраля 1704 (1-й раз, фактически до 24 сентября 1706), с 8 августа 1709 (2-й  раз). Из-за его легендарной силы этот представитель династии Веттинов был назван Август Сильный нем. August der Starke.

Карл XII (швед. Karl XII) (17 июня 1682 — 30 ноября 1718), король Швеции в 1697—1718, полководец, потративший большую  часть своего царствования на продолжительные  войны в Европе.

Пётр I Великий (Пётр Алексеевич; 30 мая (9 июня) 1672 — 28 января (8 февраля) 1725) — царь Московский (с 1682 из династии Романовых) и первый император всероссийский (с 1721). В российской историографии  считается одним из наиболее выдающихся государственных деятелей, определившим направление развития России в XVIII веке.авіцнца XVIII стагоддзя. – Мн.: ЭнцыклПаўночная вайна (1700—1721) — вайна Маскоўскай дзяржавы са Швецыяй за панаванне ва Усходняй Прыбалтыцы і на Балтыйскім моры.

Маскоўская дзяржава пачала вайну ў саюзе з Даніяй і  Саксоніяй, стварыўшы гэтак званы  Паўночны саюз, які распаўся хутка  пасля пачатку вайсковых дзеянняў і быў адноўлены ў 1709 годзе  пасля Палтаўскай бітвы. На розных этапах вайны ў ёй прымалі ўдзел на баку Маскоўскай дзяржавы — Вялікабрытанія, Гановер, Нідэрланды, Прускае герцагства, Рэч Паспалітая; на баку Швецыі —  Вялікабрытанія, Гановер, Рэч Паспалітая. Вайна завяршылася перамогай  Маскоўскай дзяржавы, што было засведчана падпісаннем у 1721 годзе Ніштадскага  мірнага дагавора. Паўночная вайна  з'яўляецца важным момантам у гісторыі Расіі, галоўнай прычынай спроб мадэрнізацыі Маскоўскай дзяржавы ў пачатку 18 ст., часам змены балансу сіл ва Усходняй Еўропе. Нягледзячы на неадназначнасць  ацэнак Паўночнай вайны, трэба прызнаць, што яна вывела Маскоўскую дзяржаву на новы ўзровень развіцця, і хоць у  выніку Расія не стала ў шэраг  з іншымі еўрапейскімі дзяржавамі, але набыла ў іх вачах большае  значэнне.

У ваеннай справе высокага ўзроўню развіцця дасягнула лінейная тактыка бою. Выдзеліўся новы від  пяхоты — грэнадзёры. Кіраванне  войскам і флотам было аформлена  ў цэнтралізаваных органах, развівалася  і арганізацыйная структура войска, узмацнілася роля рэзерву. У ходзе  вайны ўвагу звярнулі супольныя  ўзгодненыя дзеянні расійскіх арміі  і флоту.апедыкс, 2001. – 412 с.