Халық валюта қатынастары

 

Шетелдік интервенция  және азамат соғысы жылдарындағы Қазақстан. 

Интервенция мен  азамат соғысының басталу себептері.  

 Қазан төңкерісінің  жеңісі құлатылған қанаушы тап  өкілдерінің қарсылығын тудырды.  Буржуазия мен помещиктер казак  – орыс офицерлерінің жоғарғы топтарымен, кулактармен және феодал байлармен бірігіп, елімізде орнаған пролетариат диктатурасына қарсы көтерілді, контрреволюциялық заговорлар мен бүліктер ұйымдастырылды.  

 Еліміздің  бірқатар аудандарда, әсіресе казак  – орыс аудандарында Дон, Кубань, Орынбор, Жетісу және басқаларында, еліміздің шығыс, солтүстік және оңтүстік шеткері аймақтарында контрреволюция күштері Совет еліне қарсы жау ошақтарын құрып, Совет үкіметіне қарулы қарсылық көрсетті.  

 Азамат соғысы  ұзаққа созылып, шиеленісіп кетті,  оның себебі Кеңес өкіметіне қарсы күресіне шет елдер көмектесті (АҚШ, Англия, Франция, Жапония, Германия).  

 Интервенттердің  негізгі мақсаты: 

1) Большевизмді  қоршауға алып, жою. 

2) Антанта және  АҚШ Бірінші дүниежүзілік соғысты  соза түріп, Россияны әлсіретуді көздеді.

3) Кеңес үкіметінен  монополистердің патша үкіметіне  және уақытша үкіметке берген  қарыздарын қайтаруды мақсат  етті.

4) Кеңес үкіметі  тәркілеген шетел капиталистерінің  фабрика- заводтарын қайтаруды  ойластырды.

5) Шетел империалистік  мемлекеттер Орта Азия мен Қазақстанда экспанация жасау әрекеті де көздеді.  

 Сөйтіп, шетел  мемлекеттер елдің ішіндегі төңкріске  қарсы күштерге дем берді.  

 Осы мақсаттарына  жету үшін, 1918 жылғы наурызда ағылшын,  француз, американ әскерлері Мурманскіге,  Архангельскіге енгізілді.  

1918 жылы сәуір  айында Қиыр Шығыста Жапон  интервенциясы басталды. Нәтижесінде  осы жылдың күзінде жапондықтар  бүкіл Қиыр Шығысты жаулап  алды.  

1918 жылы герман  империалистері Украинаны оккупациялады,  Дондағы Ростовты, Таганрогты жаулап, Қырым мен Грузияға енді. Туркия Арменияны, Әзербайжанның көп бөлігін басып алды, ал ағылшындар Орта Азияны жаулауға әрекеттенді.  

 Интервенттер  Россияға басып кіргеннен бастап  ішікі контрреволюция күштерімен  одақтасты. Ақ гвардияшыларды  қару – жарақпен, қарыжымен жабдықтады. Біріккен соғыс операцияларын жоспарлады.  

1918 жылы мамырдың  аяғында (25) Антанта елдерінің  көмегімен Сібірдегі чехословак  корпусының (30 мыңдай соғыс тұтқындары  мен эмигранттар) офицерлері бүлік  шығарды. Олар іштегі төңкеріске қарсы күштермен бірігіп, Новосибирск, Челябинск, Томск, Пенза және Солтүстік Қазақстанның Петропавл, Ақмола, Омбы, Атбасар, Павлодар, Қостанай, Семей қалаларын басып алды. К. Сүтішов, И. Дубинин, П. Калюжная, Ғ. Ыдырысов, К. Шугаев, П. Салов және т. б азаптап өлтіріп, Өскемен Совдепінің төрағасы Я. Ушаковты тірідей кеменің оттығына тастап жағып өлтірді.  

 Оларға ақ  гвардияшылармен бірге эсерлер,  меньшевиктер және алашордашылар  дем берді.  

1918 жылы 29 наурызда  ақ гвардияшылар Орал қаласын  алды. Сәуірде оларға қарсы «ерекше армия» құрылды.  

 Атаман Дутов  1918 жылы маусымда Орынборды басып  алып, Қазақ өлкесін Орталық Россиямен  байланыстыратын темір жолды  кесіп тастады. Алашорда үкіметі  Орынбордағы Дутовпен, Омбыдағы  Колчак басқарған Сібір Уақытша  үкіметімен, Самарадағы Құрылтай жиналысының Комитетімен («Комуч») одақтасып, Кеңес үкіметіне қарсы шықты. 1918 жылы тамызда Семей қаласында бірінші Алаш атты әскер полкі ұйымдастырылды. Дутовқа қарсы барлық әскери қимылдарға жетекшілік еткен төтенше комиссар П. Кобозов болды.  

1918 жылы қарашада  генерал Колчак армиясы Жетісу  бағытында операция бастап, атаман  Аненков дивизиясы Жетісуды шабуылдады. Бұл кезде немістер Донбассқа  қауіп төндірді. Краснов пен Деникин  (генералдар) соғыс қимылдарын күшейте  түсті.  

1918 жылдың жазында Кеңес елі үшін ең басты Майдан – Шығыс майданы болды. Шығыс майданның жағдайы қиындауына байланысты 1918 жылы 2 маусымда Орынбор қаласынан Қызыл Армия бөлімдері кейін шегінуге мәжбүр болды. Осыған байланысты Ақтөбе майданы құрылды (1918 ж. шілде). Ондағы Қызыл әскерлерге Ташкент, Шалқар, Қазалы, Перовск (Қызылорда), Черняевск (Шымкент), Әулиеата және т. б. қалаларда құрылған шоғырлар келді.  

1918 жылы шілде  айында Жетісу майданы құрылды.  

1918 жылы 29 мамырда  «Міндетті әскери міндеткерлік негізінде еңбекшілерді мобилизациялау» туралы декрет жарияланды. Осы декреттен кейін әскери міндетті өтеуге еңбекшілердің белгілі жас мөлшеріндегілер шақырылатын болды. Сөйтіп, 1918 жылдың жазында ұлттық әскери бөлімдер ұйымдаса бастады. Алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал қалаларында, Батыс Қазақстанда құрылды. Қызыл армияның құрамдас бөлігі ретінде 1918 жылдың күзінде Бөкей ордасында құрылған қазақ атты әскер полкінде Хамит Чурин, Ж. Сәрсеков, Х. Иманов, В. Жәнекешев т. б. болды.  

1918 жылдың аяғы мен 1919 жылдың басында Ә. Жангелдин мен А. Иманов Торғайда екі атты әскер эскадронын кіші командирлер даярлайтын оқу тобын, пулиметшілер тобын, Ырғыз қаласында тағы бір атты әскер эскадронын құрды.  

1920 жылы Түркістанда  байырғы халықты әскерге тұңғыш рет күштеп жинау жарияланды.  

1920 жылы наурызда  Торғай облысында 6 мыңнан астам  адам мобилизацияланды. 1920 жылдың  басында Жетісу облысында 5,5 мың  адамдық полктер құрылды.  

1920 жылы мамырда  19 – 35 жастағы орыс емес ұлттардың  25 мың өкілі армияға шақырылды.  

 Ә. Жангелдиннің  экспедициясы Ақтөбе майданына  қару – жарақ пен оқ –  дәрі жеткізуде маңызды роль  атқарды.  

1919 жылы 22 қаңтарда  Орынбор азат етілді, ал 1919 жылы 26 қаңтарда Орал қаласы жау шебінен  босатылды. Бұл Кеңестік Россияның  Қазақ өлкесі және Орта Азиямен тікелей байланысын қалпына келтіруге мүмкіндік берді.  

1919 жылы көктемде  Антантаның Кеңес еліне қарсы  біріккен жорығы басталды.  

1918 жылдың аяғында  Дутов, Анненков, Колчак топтарына  қарсы партизан соғысы өрістеді. Партизандық астыртын жұмысты ұйымдастырушылар: Ә. Әйтиев, С. Арғыншиев, Ә. Майкөтов, М. Жәнібеков, А. К. Вайцеховский, А. В. Азаданов, К. М. Михалкович, В. В. Мей т. б.  

 Солтүстік  Жетісуда партизан соғысы кең  өріс алды. Мұндағы қорғаныс орталығы  Черкасское селосы болды. Черкасск қорғанысы 1918 жылдың маусымынан 1919 жылдың қазаң айына дейін созылды, яғни партизандар атаман Анненков тобына 13 ай бойы тойтарыс берді. 1919 жылғы тамызда Жетісу майданының қолбасшысы Л. П. Емелев әскерлері көмекке келуге әрекет жасап, сәтсіздікке ұшырады. Шайқас барысында Л. П. Емелев ерлікпен қаза тапты, ақыры 1919 жылы қазан айында анненковшылар Черкасскіні алып, 1800 адамды қырып тастады.  

 Черкасск  қорғасының тарихи маңызы:  

- Колчакшылардың  Жетісуға шабуылы тоқтатылды;  

- Сібір контрреволюциясының Орта Азия контрреволюциясымен бірігуіне жол берілмеді.  

 Партизан  қозғалысының ең ірі орталығы  Атбасар уезінің Мариновка қонысы  болды командир Н. М. Ирченко. 1919 жылы көктемде партизандар  колчакшыларға қарсы шабуылдады. Мариновкаға қосымша жазалау бөлімдері жіберіліп, партизандар шабуылы тоқтатылды.  

 Семей облысын  ақ гвардияшылардан азат етуге  құрамында 200 қазақ бар «Алтайдың  қызыл тау қырандары» атты  партизан полкі көмектесті.  

 Қазақ өлкесіндегі  Майдандардың жойылуы.  

 Қазақ жеріндегі Колчак әскерін талқандау Шығыс майданының Солтүстік және Оңтүстік топтарына жүктелді. 1919 жылы қолбасшы М. В. Фрунзе бастаған Қызыл әскер топтары Қазақстанның солтүстік аудандарында, ал Чапаев бастаған топтар оңтүстік – батыс аудандарда соғыс жүргізіп, Колчак әскерлерінің Деникин әскерлерімен қосылуына жол бермей, оларға күйрете соққы берді. Нәтижесінде Оңтүстік топ әскерлері (қолбасшы М. В. Фрунзе) Уфаны азат етті, ал Чапаев дивизиясы 1919 жылғы 25 шілдеде Оралды жау қоршауынан босатты, 1919 жылы жазда Қызыл Армия Челябіні азат етті.  

 Осыдан кейінгі  міндет – Орал мен Орынбор  облыстарын азат ету Түркістан  майданының 1 және 4 армияларына жүктелді.  

 Бірінші армия  колчакшыларға қарсы Ақтөбе бағытында  шабуылдады. 1919 жылы қыркүйекте бірінші армия Ақтөбе майданымен Мұғалжар станциясында (Орынбор – Ташкент темір жолы) түйісті. Нәтижесінде Түркістан Орталық Россиямен қайта қосылып, Ақтөбе майданы жойылды.  

 Орал облысын  азат етуге төртінші армия  мен 25-ші В.И. Чапаев дивизиясы  жіберілді Үлбішін түбіндегі шайқаста В. И. Чапаев және бригада басшысы Садық Уәлиев қаза тапты (1919 ж. қыркүйек). Ал 1919 жылы қарашада Қызыл Армия Үлбішін мен Жымпитыны азат етсе, осы жылдың соңында Орал облысы ақ гвардияшылардан толық азат етілді. Сөйтіп, 1920 жылы қаңтарда Орал майданы жойылды.  

1919 жылы күзде  Шығыс майданының бесінші армиясы  (қолбасшысы М. Н Тухачевский)  Солтүстік және Шығыс Қазақстанды  азат етіп, Петропавл, Ақмоланы  жаудан босатты.  

1919 жылы қарашада  Семейде Колчак өкіметі құлатылып,  Кеңес үкіметі қайта орнады, ал 1920 жылы наурызда Семей облысы түгел азат етіліп, Жетісу майданы жойылды.  

1920 жылғы маусымда  Верныйда контрреволюциялық бүлік  ұйымдастырылып, Верный бекінісін  жаулап алды. Қызыл армияның күшімен  бүлік тоқтатылды.  

1920 жылы наурызда азамат соғысының қазақ жеріндегі ең соңғы майданы – Солтүстік Жетісу майданы жойылды.  

1920 жылы Қызыл  Армия Колчак әскерін талқандап,  Колчак Иркутск ревкомының үкімі  бойынша атылды.  

 Азамат соғысының  барысында Кеңес үкіметі ұлт  аймақтарындағы жаңа үкіметтің оқшаулануын ескере отырып, Алашордамен келіссөз жүргізді. Ақ гвардияшылар мен интервенттер тарапынан болған қатыгездік пен зорлық «Алаш» өкілдерін бастапқы бағыттарын өзгертуге итермеледі. А. Байтұрсынов «Төңкеріс және қазақтар» мақаласында «Алаш» зиялыларын Кеңес үкіметі жағына шақырып, ұлттық келісім тактикасына қол жеткізді.  

1919 жылы 4 сәірде  Бүкілроссиялық Орталық атқару  Комитеті Алашорда мүшелеріне  кешірім (амнистия) жариялады.  

 Азамат соғысының  салдарлары:  

1) Демографиялық  жағдай ауырлап, 8 млн. адам қаза тапты  

2) Мал саны  күрт азайды  

3) Қазақ ауылдары  мен қыстақтар материалдық жоқшылыққа  ұшырады.  

4) Қатігездік  пен зорлық – зомбылықтың күшейтілуі (ақвардияшылар тарапынан) үрей  және ертеңгі күнге сенімсіздік  туғызды.  

 Әскери коммунизм саясаты:  

 Ел экономикасын  соғыс жағдайына ыңғайлап қайта  құру және майданды азық –  түлікпен қамтамасыз ету мақсатында  тарихта Әскери коммунизмі деген  атпен әйгілі және уақытша  сипаты болған экономикалық саясат  орнады. Бұл саясаттың ең бірінші міндеті өнім өндірісі мен бөлісін толық орталықтандыру, еліміздің азық – түлік, шикізат және басқа ресурстарын мемлекеттің қолына жинап, қорғаныс мүдделері үшін дұрыстап пайдалану болды.  

 «Әскери –  коммунизм саясатының» негізгі  белгілері: 

1) Азық –  түлік салғырты енгізілді.

2) Жеке саудаға  тыйым салынды. 

3) Азық –  түлік теңгерме ұстанымы бойынша  бөлінді. 

4) Ірі, орта  және ұсақ өнеркәсіптер мемлекет  меншігіне көшірілді. 

5) Жалпыға бірдей  еңбек міндеттілігі енгізілді. 

6) Басқару ісі  орталықтандырылды.

7) Коммуналдық  жол – қатынасы қызметі (услуга) тегін болды.  

1919 жылы 11 қаңтарда  азық – түлік қиыншылықтары  бұрынғыдан да бетер шиеленісе  түсіп, мемлекеттің қолындағы  өнеркәсіп товарларының қоры  одан әрі азайған жағдайларда  Кеңес үкіметі әлеуметтік принцип негізінде жүргізілген азық – түлік салғыртын енгізу туралы декрет шығарды. Оның мәні: ауыл шаруашылығы өнімінің артылғанының бәрін шаруалардың мемлекетке міндетті түрде өткізуі.  

 Қостанай  уезінен 6 млн. пұт астық жиналды.  Қарғалы шуға фабрикасы әскери шинельдер тігу үшін шұға дайындады. 1920 жылдың басында «Майдан апталығы» өткізіліп, мыңдаған пұт астық киім – кешек жиналды. 1920 жылы Атыраудан Орталық Россияға 600 мың пұт мұнай әкетілді.  

 Майдан қажетіне  әр сенбі сайын жұмыс уақытынан  тыс тегін еңбек ету шешіміне сәйкес 1919 жылы сәуірде Россияда алғашқы сенбіліктер өткізілді. Семейде 500 жұмысшы сенбіліктер ұйымдастырып, паровоздарды тегін жөндеуден өткізді.