Германия және АҚШ-тың ақша жүйесі

Автор: Пользователь скрыл имя, 04 Октября 2011 в 22:21, реферат

Описание работы

Туып-өскен жері — Қостанай облысының Қостанай ауданы, Арқарағай. Осы өңірде, Тобыл өзенінің жағасынан топырақ бұйырған.


1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға түседі. Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара комиссиясында әскери старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының хатшысы болады (1857—1859). Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады.

Работа содержит 1 файл

Алтынсарин Ыбырай.docx

— 72.82 Кб (Скачать)

       Алтынсарин  Ыбырай (шын аты — Ибраһим, 1841—1889) — қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы.  

       Туып-өскен  жері — Қостанай облысының Қостанай ауданы, Арқарағай. Осы өңірде, Тобыл  өзенінің жағасынан топырақ бұйырған.   

       1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының  қазақ балалары үшін ашқан  мектебіне оқуға түседі. Мектепті  бітірген соң, Орынбор шекара  комиссиясында әскери старшина  болып қызмет атқаратын үлкен  әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының  хатшысы болады (1857—1859). Орынбор  облыстық басқармасында тілмаштық  қызмет атқарады.  

       1860 жылы Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп  ашу тапсырылады, әрі сол мектепке  орыс тілінің мұғалімі болып  белгілінеді.  

       Ыбырайдың бүкіл өмірін арнған ағартушылық-педагогтық қызметі осылай басталады. Тікелей  өзінің араласуымен халықтан жинаған  қаржыға мектеп үйін және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің  жаңа ғимаратын салтанатты түрде  ашады.  

       Ұстаздық-ағартушылық  қызметке қоса Ыбырайға басқа да жұмыстарды атқару жүктеледі. Орынбор генерал-губернаторының тікелей тапсыруы бойынша Торғайда төрт рет уездік судья болып (1868—1874), торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі (1876—1879) қызметін атқарады.  

       Ыбырай  инспекторлық қызметке кіріскен соң  оқу-ағарту жұмыстарын одан әрі жандандырып, Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде бір-бірден екі кластық орыс-қазақ  мектептерін ашады, оларды қажетті  кітаптармен жасақтайды. Әсіресе, елді көшпелі өмір салтын ескеріп, Ресейдің халық ағарту жүйесіне жаңа үлгілі білім беру тәсілін ұсыныс етеді.   

       Нәтижесінде, 1888 жылы 10 сәуірде Орскіде бастауыш мектептер үшін қазақ жатарынан  оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі  ашылады. Ыбырай мұнан әрі қазақ  жастары арасынан экономика, ауыл шаруашылығы, қол өнер кәіспшілігі салаларына қажетті мамандар даярлайтын училищелер ашуға көп күш жұмсайды. Тіптен, Қостанайдан ашылатын ауыл-шаруашылық училищесіне өзінің иелігіндегі  жерін беретіні туралы өсиет қалдырады. Ыбырайдың қазақ қыздары үшін Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде мектеп-интернат аштыруының тарихи мән-маңызы зор болды.  

       Ыбырай  оқу-ағарту жұмыстарына өз заманының  ең озық әдістемелерін қолдана отырып, білімнің балаларға ана тілінде  берілуіне айрықша мән береді. «Қазақ хрестоматиясы» атты оқулық, «қазақтарға  орыс тілін үйретудің бастауыш құралы»  атты дидактикалық оқу құралын жазды. Бұл кітаптарындағы оқушыны отан сүйгіштікке, еңбекке, кісілікке —  тәрбиелейтін ғибратты шығармалары  ешқашан да өзінің мән-мағынасын  жоймақ емес.  

       Тек қана оқу-ағарту жұмыстары емес, Ыбырай сонымен бірге сол кездегі  қоғамдық — саяси өмірге сергек араласып, ғылым-білімге, еңбек пен  өнерге, дінге, этнографияға қатысты  мақалалар жазды. Оның, әсіресе, көркем еңбектері қазақ әдебиетінің  қалыптасуына айрықша ықпал етті.   

       Ыбырай  есімі берілген аудан, ауылдар, оқу  оырндары, көшелер, жер атаулары Қазақстанның түкпір-түкпірінде кездеседі. 
 
 
 
 
 
 

Әй, достарым

Ыбырай Алтынсарин 

Әй, достарым, жігіттерім, 
Болмасқа болушы болма! 
Қолыңнан келсе қыл қайыр, 
Кісіден алушы болма. 
Жақсының жүзі жәндетті, 
Бір көруің қанібетті, 
Жаманның ісі міндетті, 
Зар берсе алушы болма! 
Жоғары қарап оқ атпа, 
Өзіңнің түсер қасыңа. 
Ақылсыз жанды досым деп, 
Басыңды қосып сыр айтпа. 
Күндердің күні болғанда, 
Ол жаман айғақ болар басыңа. 
Бар күшіңді сынаспай, 
Балуандармен күреспе. 
Таң боларсың әлемге, 
Сөз боларсың көлемге. 
Ақылсыз достан - ақылды дұшпан артық. 
Сырты майда, іші қан. 
Ел ішінде жар - жора, 
Достарыңнан бір сақтанғанда мың сақтан.

Жаман жолдас
 
 
                  Zhaman zholdas 

    Екі дос кісі жолдастасып келе жатып, бір аюға ұшырапты. Бұл екі кісінің біреуі әлсіз, ауру екен, екіншісі мықты, жас жігіт, аюды көрген соң бұл жігіт, ауру жолдасын тастап, өзі бір үлкен ағаштың басына шығып кетті дейді. Ауру байғұс ағашқа шығуға дәрмені жоқ, жерге құлады да созылып, өлген кісі болды да жатты: есітуі бар еді, аю өлген кісіге тимейді деп. Аю бұл жатқан кісінің қасына келіп иіскелеп тұрды да, дыбысы білінбеген соң тастап жөніне кетті. Мұнан соң манағы жолдасы ағаштан түсіп, аурудан сұрапты:

-        Достым, аю құлағыңа не сыбырлап кетті?

Ауру айтты  дейді:

-        Аю құлағыма ақыл сыбырлады, екінші рет тар жерде жолдасын тастап қашатын достармен жолдас болма деді,- дейді.

       

 Өнер - білім бар жұрттар 

Тастан салай  салғызды;

Айшылық алыс жерлерден,

Көзіңді ашып - жұмғанша,

Жылдам хабар алғызды.

Аты жоқ құр арбаны

Мың шақырым жерлерге,

Күн жарымда  барғызды.

Адамды құстай ұшырды;

Мал істейтін жұмысты

От пен суға түсірді;

Отынсыз тамақ  пісірді,

Сусыздан сусын  ішірді.

Теңізде жүзді  балықтай,

Дүниені кезді  жалықпай,

Білгендерге осылар

Бәрі - дағы анықтай,

Білмегенде танықтай;

Біз де бекер жатпалық,

Осыларға таныспай;  

 Ат өнері  білінбес

Бәйгеге түсіп жарыспай;

Желкілдеп шыққан көк шөптей

Жаңа өспірім достарым,

Қатарың кетті-ау алысқа-ай,

Ұмтылыңыз, қалыспай.

Біз надан боп өсірдік

Иектегі сақалды.

Өнер – жігіт  көркі деп

Ескермедік мақалды...

Біз болмасақ  сіз барсыз,

Үміт еткен достарым,

Сіздерге бердім батамды.                
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

 
Абай  Құнанбайұлы
 
Жүрегіңнің  түбіне терең бойла, 
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла 
Абай

Ұлы ақын, ағартушы, қазақтың жазба әдебиетінің және әдеби тілінің негізін салушы – Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы Өскенбайұлы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей уезі) Абай ауданында (бұрынғы Шыңғыстау облысы) Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келді. Абай атақты Тобықты руының Ырғызбай деген тобынан тарайды. Ол ауыл молдасынан оқып жүрген кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық медресе тәрбиесін алады. 

Абай көпті  көрген әжесі Зеренің тәрбиесінде  болды. Шешесі Ұлжан да ақылды ананың бірі болған. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы орта жасқа келгенде атқа мініп, ел билеу жұмысына араласқан заманы, Ресей патшалығының Қазақстанның батысы мен орталық аймағын отарлап, ел билеу жүйесін өз тәртібіне көндіре бастаған кез.  

Құнанбай өз заманында ел басқарған адам болды. Ол ел билеу ісіне балаларының  ішінде Абайды баулып, араластырды.

Абайды оқудан ерте тартып, оқудан шығарып алуы да сол билікке ұлын қалдыру мақсатында еді. Әке еркімен ел ісіне жастай араласқан Абай тез есейіп, балалықтан да ерте айырылып, жастайынан ел ішіндегі әңгіме, сөз өнерін, билердің шешендік өнеріне құлақ салып, өзінің ерекше талантымен бойына сіңіре білді.

Елі үшін әділет жолын ұстанған Абайдың үстінен арыз да жазылып, үш-төрт ай тергеліп, ақталып шықты.

Әке-шешесінің  қасында жүрсе де жас Абай оқудан қол үзбейді, бос уақытында қазақтың мәдениетін, араб, парсы, шағатай тілдерін үйренеді. Шығыс әдебиетінің алыптары Низами, Хожа Хафиз, Науаи, Физули т. б. ақындарының өлеңін жаттап өседі. Кейін  ол орыс әдебиеті мен тілін өздігінен  үйреніп, орыстың ұлы ойшылдары Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Щедрин, Некрасов т. б. шығармаларымен танысады. Сонымен бірге ағылшын ғалымы Дарвиннің, Шекспирдің шығармаларын да оқиды. Соның арқасында дүниетанымын кеңітіп, білімін шыңдай береді.

Абай ауқатты  отбасынан шықса да халқына үнемі жақын болды, олардың дауын даулап, мұңын жоқтады. Мұны оның мына өлеңінен көруге болады: 
 
...Кедейдің өзі жүрер малды бағып, 
Отыруға отын жоқ үзбей жағып. 
Тоңған иін жылытып, тонын илеп, 
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып. 
 
Қар жауса да тоңбайды бай баласы, 
Үй жылы, киіз тұтқан айналасы. 
Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты, 
Ағып жүріп ойнатар көздің жасы.

 

 

Жасы отыздан  асқан Абай орыс тіліндегі кітаптарды мықтап оқуға бұрылады. Сол кезде Семейге айдалып келген орыс демократтарымен танысады. Соның ішінде өзінің ерекше танысып, араласқаны Михаэлис болды. 1880 жылдары айдалып келген Долгополов, Леонтьевтермен да танысып, өзі олардан үйрене жүріп, өзі де оларды халқының салт-дәстүрімен таныстырып, қол ұшын берді.

Ақынның шығармашылықпен  еркін араласуы 1860 жылдар болды. Ол кезде Абай өлеңдерін басқа аттармен жариялаған, тек 1886 жылы «Жаз» деген өлеңінен бастап өз атын қоя бастайды. Ақынның «Жаз», «Күз», «Қыс», «Жазғұтыр», сонымен қатар «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр», «Сегіз аяқ» өлеңдерінің сол кездегі әлеуметтік жағдайларды түсіну үшін маңызы зор.

Абайтанудың білгірі М. Әуезовтің атап көрсеткендей, Абай мұрасының нәр алған рухани үш арнасы: өз халқының мәдени мұрасы мен Шығыс, Батыс елдерінің рухани қазынасы болды.

Оқи жүріп, білімін толықтыра жүріп қырықтан асқан шағында біржола ақындыққа берілді.

Туған халқын сүйіп, оны қасіреттен құтқаруды, бодандыққа қарсы Абай халқын оятып, береке-бірлікке шақырды. Туған халқы да Абайын сүйіп, қатты құрметтеді. Өмірлік мағынасы зор өлеңдерін жатқа айтып, тұмардай сақтады. Шынында әр сөзі теңіздің тереңіне тартқандай мың батпан ойдан туған, кісіге берер шабыты мен шапағаты мол Абай әр қазақтың бағдаршамы іспетті.

 

 Абай өлеңдері  бай философиялық, күрескерлік қасиетке  ие. Ол ең алдымен қазақтың телегей – теңіз ауыз әдебиетінен сусындап, батырлар жыры мен ғашықтық жырларының үрдісіне мұрагерлік етті. 

«Ескендір», «Масғұт», «Әзім әңгімесі» - Абайдың шығармашылық мұрасындағы поэмалары да зерттеушілердің назарында.

Абай қазақ  өлең үлгісін жаңаша тұрғыдан байыта түсті. Сондықтан да Абай қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы деуге болады.

Абайдың ақындық  дәстүрін ақынның көзі тірісінде тікелей дамытып, жалғастырған ақын шәкірттері болған. Солардың ішінде ерекше орын алатыны Абайдың өз балалары.

Абай тек қана ақын емес, сонымен бірге сазгер. Халық арасынан шыққан таланттарды танып, олардың еңбегін таратушы болды.

Абайдың ән шығармашылығы  қазақтың халық музыкасында ерекше орын алады. «Сегіз аяқ», «Айттым сәлем, Қаламқас», «Желсіз түнде жарық  ай» т. б. әндері әлі күнге халық жүрегінен жылы орын алған.

Абай өзінің шығармашылығында қара сөзге ерекше мән берген.

Абай поэзиясының  арқауы ғылым, білім, еңбек – осы қара сөздерде жалғасып дамиды.

Қара сөздерден  адамның көңіл-күйінің жарығы мен қараңғысының айнасы болған – күлкі мен қайғы туралы педагогтар арасында осы күнге дейін айтылмаған тың ой табамыз. Өйткені күлкі мен қайғы туралы ешкім Абайдай тап басып айта алмаған. Абай «күлме» демейді тек «орынсыз күлкіден сақ бол» дейді. Абай өз шығармалары арқылы рухани бірлікке шақырады.

Қорыта айтқанда, Абай қазақтың демократ ақыны, ұлы ойшыл, философы. Ол қазақ тілінің мәйегінен көптеген өлеңдер мен дастандар сондай-ақ, басқа да философиялық шығармалар жазды.

Абайды Абай еткен, асыл сөзімен өлең етіп ұйытып, жүрегіне жыр болып байланған қасиеті - өмірден әділет, мейірім, сенім, адалдық іздеу барысында тапқан танымдық олжалары, санасын сарғайтып барып көзін ашқан тұжырым тоғыстары өлең арқылы өріліп жатыр.

Абай өлеңдерінің  тақырыбы жан-жақты әлеуметтік аясы кең. Өлеңдері халықты өнерге, білімге, ғылымға шақырады, әрі жанға жайлы, жүрекке жылы тиетін махаббат өлеңдері болып келеді. Сондықтан Абай өлеңдері XIX ғасырдағы «қазақ қоғамының айнасы» деп те аталады.

Ақын 1904 жылы туған  жерінде қайтыс болды. Сүйегі Жидебай  деген жерге қойылды. Қазір сол Жидебайда ақынның өзі тұрған үйде әдеби-мемориалдық мұражайы бар. Жер бетіндегі күллі қазақ қауымы өздерінің ұлы Абайымен мақтанады. Олар күн өткен сайын Абайды жаңа қырынан тануда. Өйткені Абай мұралары бүгін де, болашақта да өзінің өміршеңдігімен мәңгі жасайтын ғажап туындылар.

Абай шығармалары  қазірдің өзінде көптеген тілдерге аударылып, әлем халықтарының жақсы бағасын алуда. Соның бір дәлелі, Қытай Халық Республикасында Абай шығармаларының қазақша нұсқаларынан сырт оның үш бірдей дастаны және өлеңдері мен қара сөздері қытай тілінде жарық көрді.

Ақынның өз кіндігінен он бала тарады. Бәйбішесі Ділдәдән: Ақылбай, Әкімбай, Әбдірахман, Райхан, Күлбадан, кенже баласы Мағауия. Екінші әйелі Әйгерімнен (Шүкіман) – Тұрағұл, Мекайыл, Ізкәйіл, Кенже. Абайдың үміт күткен талантты балалары: Әбдірахман, Мағауия, Тұрағұл, Мекайыл. Әкелерінің өлеңдерін жатқа айтып, халық арасына таратқан, әнші, домбырашы болған.

Абай есімін еске қалдыру мақсатында көптеген шаралар  жүзеге асты. Ең алдымен, Жидебайдағы  Абай қыстауы қалпына келтіріліп, ол Семейдегі Абай қорық мұражайының филиалына айналдырылды. Ақын жерленген зиратқа гранит пен мрамордан құлпытас орнатылды. Семейде және Қарауылда ескерткіш орнатылды.

Алла  деген сөз жеңіл
      Алла деген сөз жеңіл,

Аллаға ауыз қол емес.

Ынталы жүрек, шын көңіл,

Өзгесі хаққа жол емес.

Дененің барша  қуаты 

Өнерге салар  бар күшін.

Жүректің ақыл суаты,

Махаббат қылса  тәңірі үшін.

Ақылға сыймас ол алла,

Тағрипқа тілім  қысқа аһ!

Барлығына шүбәсіз,

Неге мәужүт ол қуа.

Ақыл мен хауас  барлығын

Білмейдүр, жүрек сезедүр.

Мұтәкәллимин, мантикин

Бекер босқа езедүр.

 

 

Информация о работе Германия және АҚШ-тың ақша жүйесі